Tekst

Met nadruk merk ik op dat de door mij in paragraaf 5 ontwikkelde richtlijnen voor de beoordeling of daadwerkelijk een kapitaalverzekering is overeengekomen, niet een dwingend doch een regulerend karakter hebben. Indien de feiten en omstandigheden van een concreet geval stroken met die richtlijnen, is een nader onderzoek naar het realiteitsgehalte van de kapitaalverzekering overeengekomen met de BV in het algemeen niet noodzakelijk. Indien de feiten en omstandigheden niet overeenkomen met de richtlijnen — en men geen gebruik wenst te maken van de in paragraaf 11 gegeven mogelijkheid tot aanpassing daaraan — is niet op voorhand duidelijk of een reële kapitaalverzekering is overeengekomen; er zou bij voorbeeld in wezen sprake kunnen zijn van een spaarvorm of een betaling die als informele kapitaalstorting dient te worden aangemerkt. Voor de beoordeling daarvan is alsdan een nader onderzoek noodzakelijk.

Ter zake van het begrip levensverzekering als bedoeld in artikel 25, eerste lid, onderdeel c, van de Wet (tekst tot en met 1991) heeft de Hoge Raad, bij afwezigheid van een concrete invulling van dat begrip in de Wet, geoordeeld dat dergelijke verzekeringen een kans op nadeel voor de verzekeraar dienen in te houden.

Dit kans-op-nadeel-criterium houdt in dat de verzekeraar in enigerlei periode binnen de looptijd van de verzekering het risico dient te lopen dat hij verplicht is meer uit te keren dan de tot het mogelijke tijdstip van uitkering ter zake ontvangen bruto-premies, vermeerderd met een daarop tot dat tijdstip behaald rendement (als uitgangspunt geldt het rendement op staatsobligaties).

Het bedoelde nadeel dient enige inhoud te hebben; een onbeduidend bedrag is onvoldoende. Het Hof 's-Hertogenbosch heeft in zijn uitspraak van 22 april 1994, nr. 90B/2460, gepubliceerd in V-N 1994, blz. 1842, geoordeeld dat op grond van de parlementaire geschiedenis van de Wet de grootte van de kans dat het nadeel voor de verzekeraar ontstaat niet relevant is; het is voldoende dát een zodanige kans aanwezig is. Met dit oordeel heeft het Hof de stelling verworpen dat de grootte van de kans op nadeel ten minste 1% dient te bedragen. Voor de beoordeling van kapitaalverzekeringen gesloten vóór 1 januari 1992 dient de genoemde Hofuitspraak tot richtsnoer te worden genomen.

Voor kapitaalverzekeringen die zijn tot stand gekomen na 31 december 1991 geldt op grond van artikel 25, tweede lid, van de Wet het begrip levensverzekering van de Wet toezicht verzekeringsbedrijf (hierna: de WTV). Daarop is het Besluit van 22 juli 1993, nr. DB93/3244M, BNB 1993/286, van toepassing. Zoals in paragraaf 5 van dat Besluit is vermeld, zal nog nader worden aangegeven op welke wijze in de praktijk dient te worden beoordeeld of in een concreet geval wordt voldaan aan de criteria voor levensverzekeringen. De in dat kader te geven procedurele regels zullen ook gelden voor kapitaalverzekeringen overeengekomen met de BV.

Voor kapitaalverzekeringen die tot stand zijn gekomen vóór 1 januari 1992 doch die niet voldeden aan het hiervóór onder a beschreven kans-op-nadeel-criterium geldt eveneens het begrip levensverzekering van de WTV. Op dergelijke kapitaalverzekeringen zijn niet de vrijstellingen van het regime van vóór de invoering van de Brede herwaardering van toepassing. Wel kunnen deze verzekeringen de vrijstellingen van artikel 26a van de Wet, met ingang van 1 januari 1992, deelachtig worden mits deze zijn aan te merken als levensverzekeringen als bedoeld in de WTV.

In dit verband is van belang dat de Verzekeringskamer ten aanzien van verzekeringen die met verzekeringsmaatschappijen zijn overeengekomen vóór 1 juli 1993, heeft verklaard dat deze zonder meer worden aangemerkt als levensverzekeringen als bedoeld in de WTV (eerbiedigende werking).

In paragraaf 3 van het hiervóór genoemde Besluit heb ik medegedeeld dat ten aanzien van overeenkomsten die door verzekeringsmaatschappijen zijn gesloten, wordt aangesloten bij die maatregel (met eerbiedigende werking) van de Verzekeringskamer. Voor kapitaalverzekeringen overeengekomen met de BV heeft dat beleidsstandpunt geen gelding. Dergelijke kapitaalverzekeringen waarop niet het regime van vóór 1 januari 1992 van toepassing is, dienen naar mijn oordeel in beginsel te voldoen aan de criteria die de Verzekeringskamer met ingang van 1 juli 1993 ten aanzien van kapitaalverzekeringen overeengekomen met professionele verzekeraars hanteert voor het begrip levensverzekering van de WTV. Voor zover dergelijke kapitaalverzekeringen daaraan niet voldoen, bestaat daarvoor op grond van de overgangsmaatregel van paragraaf 11 de mogelijkheid tot aanpassing.

Voor zover kapitaalverzekeringen gesloten vóór 1 juli 1993 met de BV evenwel overeenkomen met verzekeringen die in die periode zijn overeengekomen met verzekeringsmaatschappijen, geldt ook daarvoor de genoemde eerbiedigende werking.

Het tijdstip van totstandkoming van kapitaalverzekeringen is van bijzonder belang in verband met de invoering van de Brede herwaardering (met ingang van 1 januari 1992). Voor mijn visie op dit onderwerp verwijs ik in het bijzonder naar de beleidsstandpunten die zijn ingenomen onder Algemeen 1 tot en met 4 in de Special Brede herwaardering van het Infobulletin van mei 1994, tevens gepubliceerd in V-N 1994, blz. 1748 – 1777. Ik verwijs voorts naar hetgeen hierna in paragraaf 5 wordt opgemerkt met betrekking tot medische keuringen.

Indien een kapitaalverzekering is tot stand gekomen vóór 1 januari 1992, kan deze op grond van artikel 76 van de Wet gedurende de gehele looptijd het regime zoals dat gold vóór die datum deelachtig blijven. Voorwaarde daarvoor is dat het verzekerde kapitaal na 31 december 1991 niet is verhoogd. Ik verwijs op dit punt naar onderdeel C van de genoemde Special van het Infobulletin. Verhogingen van het verzekerde kapitaal op grond van ‘normale en gebruikelijke’ optieclausules leiden niet tot verlies van de eerbiedigende werking van artikel 76 van de Wet. Het ter zake van optieclausules uitgebrachte Besluit van 6 augustus 1993, nr. DB93/3389M, BNB 1993/287, is ook op kapitaalverzekeringen gesloten met de BV van toepassing.

In dat Besluit heb ik medegedeeld dat in beginsel alle door verzekeringsmaatschappijen vóór 1 januari 1992 geplaatste optieclausules kunnen worden aangemerkt als ‘normaal en gebruikelijk’. De onderhavige kapitaalverzekeringen zijn evenwel niet met verzekeringsmaatschappijen overeengekomen doch met de BV.

Naar mijn oordeel zijn de daarop geplaatste optieclausules aan te merken als ‘normaal en gebruikelijk’ indien deze clausules wat betreft de mogelijke extra toename van de rechten uit de overeenkomst overeenkomen met die welke door een of meer verzekeringsmaatschappijen werden gehanteerd.

De uitkering bij leven bestaat uit (de tegenwaarde van) beleggingen inclusief daarmee behaalde rendementen (hierna: fractieverzekering). Met betrekking tot een fractieverzekering loopt de BV geen risico (behoudens de verhoudingsgewijs geringe extra elementen die noodzakelijk zijn om te voldoen aan de formele vereisten van het begrip levensverzekering als bedoeld in paragraaf 4). Deze verzekeringen zijn op het punt van de uitkering bij leven in ieder geval reëel te noemen indien de overeengekomen beleggingen overeenstemmen met die welke door verzekeringsmaatschappijen voor fractieverzekeringen worden aangeboden en indien die beleggingen daadwerkelijk door de BV worden aangeschaft en aangehouden.

De uitkering bij leven bestaat uit een vastgestelde uitkering in guldens (hierna: guldensverzekering). De guldensverzekering bij de BV is op het punt van de uitkering bij leven in ieder geval reëel te noemen, indien de BV de ontvangen premies zodanig heeft belegd dat daarmee de aangroeiende waarde van de verzekering, rekening houdend met de gedane toezeggingen, door de onderliggende beleggingen naar verwachting zal worden gedekt. Als dergelijke beleggingen zijn in dit verband bij voorbeeld aan te merken obligaties en aandelen in fondsen die grotendeels beleggen in schuldvorderingen en hypothecaire vorderingen.

Een bijzondere omstandigheid vormt in dit verband een eventuele rentegarantie — uitgaande boven de gebruikelijke rekenrente van 4 procent — die door de BV voor nog te ontvangen premies wordt gegeven. Verzekeringsmaatschappijen dienen in dergelijke gevallen op grond van solvabiliteitseisen van de Verzekeringskamer in het algemeen te beschikken over eigen voorbeleggingen dan wel beleggingsafspraken met derden. Naar mijn oordeel behoeft daarvan bij een kapitaalverzekering met de BV geen sprake te zijn mits de rentegarantie niet uitgaat boven een in de markt gebruikelijk rendement per contractdatum (bij voorbeeld uitgaande van het zogenoemde CBS- of het t/u-rendement, verminderd met een gedeelte tot eigen behoud van de BV, zie paragraaf 7).

Twijfels over het realiteitsgehalte van de verzekeringsovereenkomst kunnen ontstaan in de situaties waarin de BV een onderneming drijft en de ontvangen premies worden ‘belegd’ in die onderneming. Daarvan kan ook sprake zijn indien de met de premies door de BV verworven beleggingen dienen tot onderpand van de financiering van de onderneming. In dergelijke gevallen zullen de concrete omstandigheden van het geval doorslaggevend zijn voor de beoordeling of sprake is van een reële verzekeringsovereenkomst.

Bij de beoordeling of de kapitaalverzekering met de BV een reële levensverzekering vormt, verdient de verzekerde uitkering ten gevolge van overlijden bijzondere aandacht. Indien deze uitkering op enigerlei tijdstip in betekenisvolle mate uit zou gaan boven de door de BV ontvangen premies vermeerderd met het ter zake behaalde rendement, zal de BV uit andere hoofde moeten beschikken over voldoende liquide of liquide te maken middelen om aan de contractuele verplichtingen te kunnen voldoen. Als een niet-liquide positie beschouw ik die waarbij de liquiditeiten weliswaar voorhanden zijn, doch deze niet kunnen worden uitgekeerd zonder de continuïteit van een door de BV gedreven onderneming in gevaar te brengen.

Voor zover de BV de contractuele verplichtingen uit hoofde van de overlijdensverzekering niet kan nakomen, is naar mijn oordeel alleen sprake van een reële verzekerde overlijdensuitkering indien de BV het risico van overlijden herverzekert bij een professionele verzekeraar.

Bij de herverzekering kan uiteraard worden volstaan met het telkenjare verzekeren van een kapitaal dat gelijk is aan de gegarandeerde overlijdensuitkering verminderd met de reeds in de BV aanwezige middelen als gevolg van ontvangen premies en de daarop behaalde rendementen (in de regel zal dit inhouden dat een dalende overlijdensrisico-herverzekering volstaat).

Met betrekking tot verzekeringen met een overlijdensuitkering merk ik op dat professionele verzekeraars globaal gesproken bij bedragen boven ƒ. 200 000, recentelijk verhoogd tot ƒ. 300 000, verzekerd kapitaal een medische keuring vragen. Verwacht mag worden dat een dergelijke keuring ook plaats vindt ter zake van een door de BV verzekerde uitkering ten gevolge van overlijden. Deze keuring heeft achterwege kunnen blijven indien herverzekering van het overlijdensrisico heeft plaatsgevonden bij een professionele verzekeraar dan wel indien de uitkering bij overlijden niet in betekenisvolle mate uitgaat boven de door de BV ter zake van de verzekering ontvangen premies vermeerderd met het daarop behaalde rendement.

Eén van de essentiële elementen van een kapitaalverzekering is dat in het algemeen de berekening van de verzekerde elementen plaatsvindt aan de hand van actuariële maatstaven en methoden. Voor zover deze ook door een professionele verzekeraar worden gehanteerd, behoren deze ook bij de kapitaalverzekering met de BV te worden gehanteerd. Aan dit aspect wordt in ieder geval voldaan indien de verzekerde uitkeringen en de verschuldigde premies zijn gebaseerd op dan wel overeenstemmen met offertes uitgebracht door professionele verzekeraars. De kosten- en winstopslag van de verzekeraar zijn in een dergelijke offerte begrepen. Ik ga ervan uit dat de BV eveneens een kosten- en winstopslag zou hanteren indien deze als verzekeraar optreedt voor een onafhankelijke derde. Voor de overeenkomst met de digra geldt wat betreft de winstopslag naar mijn oordeel hetzelfde; een lagere kostenopslag dan bij professionele verzekeraars gebruikelijk is, kan aan de orde zijn indien de BV daadwerkelijk tot dat lagere niveau kosten maakt.

Indien de kapitaalverzekering aanvankelijk wel als een reële kapitaalverzekering was aan te merken, doch op enig tijdstip niet meer, wordt het standpunt ingenomen dat sprake is van afkoop van de kapitaalverzekering. Ingeval aan de desbetreffende voorwaarden, zoals het aantal jaren premiebetaling, wordt voldaan, kunnen de vrijstellingen voor kapitaalsuitkeringen hierbij van toepassing zijn. Is dit niet het geval, dan wordt voor de heffing van de inkomstenbelasting op het tijdstip van afkoop het rente-element in de overeenkomst — bedrag uitkering verminderd met de ter zake betaalde premies — behoudens toepassing van de rentevrijstelling van artikel 47a van de Wet, tot het inkomen gerekend. Voor de heffing van de vermogensbelasting bestaat geen recht meer op de specifieke vrijstelling voor kapitaalverzekeringen.

In situaties waarin van aanvang af geen kapitaalverzekering in fiscale zin aanwezig is, is niet geheel duidelijk op welk tijdstip een te belasten element wordt genoten in de zin van artikel 33 van de Wet. De overeenkomst geeft in beginsel recht op één uitkering. Denkbaar is alsdan dat op grond van HR 2 juni 1993, BNB 1993/248, geen eerder genietingstijdstip is vast te stellen dan de vervaldatum van de uitkering bij leven of ten gevolge van overlijden. Niettemin dienen de inspecteurs, om duidelijkheid in rechte te verkrijgen, in voorkomende gevallen stellen dat van jaar tot jaar een inkomst — want rentedragend geworden — wordt genoten.

In afwijking van het vorenstaande keur ik voor zover nodig goed dat inzoverre de in een overeenkomst met de BV besloten liggende overlijdensverzekering is herverzekerd bij een professionele verzekeraar, deze wordt aangemerkt als een reële kapitaalverzekering ongeacht het feit dat wellicht de overige elementen van de verzekeringsovereenkomst niet als zodanig zijn aan te merken. Voor de fiscale behandeling wordt een zodanige overlijdensverzekering beschouwd los te staan van de overige elementen van de overeenkomst. Een eventuele uitkering ten gevolge van overlijden is derhalve het regime voor overlijdensuitkeringen in de Wet deelachtig. Met de op die overlijdensuitkering betrekking hebbende premiecomponent kan alsdan geen rekening worden gehouden bij de bepaling van het belastbare rente-element in de overige elementen van de kapitaalverzekering.

Met betrekking tot winstdelingen merk ik op dat deze naar mijn oordeel uiteraard kunnen voortvloeien uit de rendementen die door de BV worden behaald met de ter zake van de overeenkomst ontvangen premies. Voor zover winstdelingen zijn terug te voeren op winsten die door de BV uit andere hoofde zijn gemaakt, is naar mijn oordeel sprake van een uitdeling van winst aan de aandeelhouder. Deze uitdeling wordt naar mijn oordeel genoten op het tijdstip dat de winstdeling onderdeel gaat uitmaken van de rechten uit de overeenkomst.

Ter voorkoming van misverstand zij opgemerkt dat indien de onderhavige winstdeling uiteindelijk nog wordt uitgekeerd in de vorm van de overeengekomen kapitaalsuitkering, daarop het regime voor kapitaalsuitkeringen naar mijn oordeel niet van toepassing is. Enig vrijstellingsregime in de sfeer van de kapitaalverzekeringen is niet aan de orde. Een eventuele oprenting van de onderhavige aanspraak op winstdeling dient, behoudens toepassing van de rentevrijstelling, tot het inkomen te worden gerekend. Zekerheidshalve dient de rente-aangroei telkenjare tot het inkomen te worden gerekend; vergelijk hetgeen ik in paragraaf 6 hiervóór heb medegedeeld over het tijdstip van genieten.

Met betrekking tot rendementen door de BV behaald op de verzekeringspremies merk ik op dat het naar mijn oordeel te ver zou voeren indien die rendementen ten volle in de vorm van winstdelingen onderdeel gaan uitmaken van de rechten uit de kapitaalverzekering. Dergelijke rendementen worden door professionele verzekeraars evenmin ten volle op die wijze aangewend. Een onafhankelijk optredende BV zou evenmin een verzekeringsovereenkomst aangaan waarop geen winst zou zijn te behalen. Naar mijn oordeel is geen sprake van een uitdeling indien de onderhavige rendementen tot ten hoogste 90% onderdeel gaan uitmaken van de verzekerde rechten.

Evenmin zijn uitdelingsaspecten aanwezig in een winstdeling die is gebaseerd op een algemeen marktrentecijfer, zoals het zogenoemde CBS-rendement of het t-rendement. In alle gevallen acht ik het noodzakelijk dat de BV een minimum van 0,5% van de beleggingswaarde als eigen behoud in aanmerking neemt.

Voor zover door de BV bij het aangaan van de kapitaalverzekering een rendementsgarantie wordt gegeven die uitgaat boven hetgeen op dat tijdstip in de markt haalbaar is, dienen de inspecteurs inzoverre de contante waarde van het bovenmatige rendement op dat tijdstip als uitdeling aan te merken. Op deze wijze wordt weliswaar vooruitgelopen op het bovenmatige rendement dat is gegarandeerd op nog toekomstige premies, maar bedacht dient te worden dat de digra op deze wijze een eenzijdig uit te oefenen recht heeft verworven.