HvJ EU, 26-11-2013, nr. C-58/12 P

Met haar eerste middel verwijt rekwirante het Gerecht dat het de grieven ontleend aan schending van de onschuldpresumptie en de rechten van de verdediging die het ter terechtzitting op basis van het Handvest had uiteengezet, niet-ontvankelijk heeft verklaard omdat zij te laat zijn aangevoerd. Zij verwijt het Gerecht dat het heeft geoordeeld dat deze grieven onvoldoende nauw verbonden waren met de aanvankelijk in het gedinginleidende verzoekschrift uitgewerkte argumenten en dat de inwerkingtreding van het VEU geen nieuw gegeven vormde dat kon rechtvaardigen dat dergelijke grieven na neerlegging van het verzoekschrift werden aangevoerd.

Met haar tweede middel verwijt rekwirante het Gerecht dat het op de loutere grond dat zij het aandelenkapitaal van haar dochteronderneming, Sachsa, volledig in handen had, heeft geoordeeld dat het mededingingsverstorend gedrag van laatstgenoemde aan haar kon worden toegerekend. Het Gerecht heeft daarmee in strijd gehandeld met de door artikel 48 van Handvest gewaarborgde onschuldpresumptie en met zijn plicht tot motivering van zijn arresten.

De Commissie geeft te kennen dat het eerste middel kennelijk ongegrond is.

Zij meent dat het tweede middel niet-ontvankelijk is omdat het in eerste aanleg niet is aangevoerd. Volgens de Commissie is dit middel tevens niet ter zake dienend omdat zij zich niet alleen op het vermoeden van de uitoefening van beslissende invloed in verband met het houderschap van 100 % van het aandelenkapitaal van Sachsa heeft gebaseerd om rekwirante hoofdelijk aansprakelijk te houden voor de door Sachsa gepleegde inbreuk. Hoe dan ook is het middel ongegrond.

Er is reden tot gezamenlijk onderzoek van het eerste en het tweede middel, die vragen in verband met de eerbiediging van de onschuldpresumptie en de rechten van de verdediging opwerpen.

Wat rekwirantes eerste middel ter ondersteuning van haar hogere voorziening aangaat, en voor zover zij aan het Gerecht zijn oordeel verwijt dat de ter terechtzitting op basis van het Handvest uiteengezette grieven geen uitwerking van de aanvankelijk in het verzoekschrift uiteengezette middelen waren, volstaat het op te merken dat zij in haar hogere voorziening uitdrukkelijk erkent dat zij in haar verzoekschrift niet expliciet naar het Handvest heeft verwezen, maar zich in dat stadium van de schriftelijke behandeling had beperkt tot de grief dat het praktisch onmogelijk was om het bewijs van een negatief feit aan te dragen, zoals het feit dat de moedermaatschappij geen instructies aan haar dochteronderneming had gegeven. Rekwirante erkent ook dat zij pas in een later stadium in de procedure, namelijk in repliek, het Handvest heeft vermeld, in de vorm van een verwijzing naar het beginsel van de legaliteit van strafbare feiten en straffen, zoals opgenomen in artikel 49 daarvan.

In die omstandigheden kan rekwirante niet de beoordeling van het Gerecht in punt 27 van het bestreden arrest ter discussie stellen, dat de grieven die zij ter terechtzitting aan schending van de door artikel 48 van het Handvest gewaarborgde onschuldpresumptie en de rechten van de verdediging had ontleend, een onvoldoende nauwe band hadden met de argumenten die aanvankelijk waren uitgewerkt in het gedinginleidende verzoekschrift om hen als een normale ontwikkeling van het debat in een contentieuze procedure te beschouwen. Het is derhalve terecht dat dergelijke argumenten door het Gerecht als nieuw zijn beschouwd.

Ten aanzien van de vraag of, zoals rekwirante stelt, de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon had moeten worden beschouwd als een nieuw gegeven waarvan eerst in de loop van de procedure voor het Gerecht was gebleken, en dat dus had kunnen rechtvaardigen dat overeenkomstig artikel 48, lid 2, eerste alinea, van het Reglement voor de procesvoering van het Gerecht nieuwe middelen waren aangevoerd, moet eraan worden herinnerd dat het Hof reeds heeft geoordeeld dat deze inwerkingtreding, waaronder het opnemen van het Handvest in het primaire Unierecht, niet kan worden beschouwd als een nieuw rechtspunt in zin van artikel 42, lid 2, eerste alinea, van zijn Reglement voor de procesvoering. In die context heeft het Hof benadrukt dat het zelfs vóór de inwerkingtreding van dit Verdrag reeds meerdere malen had vastgesteld dat het recht op een eerlijk proces zoals dat met name voortvloeit uit artikel 6 van het op 4 november 1950 te Rome ondertekende Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, een grondrecht is dat door de Europese Unie als algemeen beginsel wordt geëerbiedigd krachtens artikel 6, lid 2, EU (zie met name arrest van 3 mei 2012, Legris Industries/Commissie, C-289/11 P, punt 36).

Deze door het Hof gegeven uitlegging ten behoeve van de toepassing van zijn Reglement voor de procesvoering geldt mutatis mutandis voor de toepassing van de overeenkomstige bepalingen van het Reglement voor de procesvoering van het Gerecht.

In die omstandigheden is het eerste door rekwirante ter ondersteuning van haar hogere voorziening aangevoerde middel ongegrond.

Ten aanzien van het tweede door rekwirante ter ondersteuning van haar hogere voorziening aangevoerde middel, en voor zover zij het Gerecht verwijt dat het in strijd met de door artikel 48 van het Handvest gewaarborgde onschuldpresumptie heeft gehandeld met zijn oordeel dat de door haar dochteronderneming Sascha gepleegde inbreuk aan haar kon worden toegerekend omdat zij het volledige kapitaal van Sachsa in handen had, moet worden opgemerkt dat uit vaste rechtspraak volgt dat een partij, wanneer zij voor het eerst voor het Hof een middel zou mogen aanvoeren dat zij voor het Gerecht had kunnen aanvoeren, maar dat niet heeft gedaan, in feite bij het Hof een geschil aanhangig zou mogen maken met een ruimere strekking dan het geschil waarvan het Gerecht kennis heeft genomen. In hogere voorziening is het Hof in beginsel echter enkel bevoegd de beoordeling door het Gerecht van de voor hem bepleite middelen te onderzoeken.

Het tweede door rekwirante aangevoerde middel is dus niet-ontvankelijk voor zover het is ontleend aan schending van artikel 48 van het Handvest.

Voor zover rekwirante in het kader van datzelfde middel betoogt dat het Gerecht zijn motiveringsplicht niet is nagekomen door niet te antwoorden op de argumenten die zij had aangevoerd om aan te tonen dat het vermoeden van de daadwerkelijke uitoefening van beslissende invloed in de praktijk werkt als een onweerlegbaar vermoeden, moet eraan worden herinnerd dat het vaste rechtspraak van het Hof is dat de ingevolge de artikelen 36 en 53, eerste alinea, van het Statuut van het Hof op het Gerecht rustende verplichting, zijn arresten te motiveren, niet inhoudt dat het Gerecht bij zijn redenering alle door partijen bij het geding uiteengezette argumenten één voor één uitputtend dient te behandelen. De motivering kan dus impliciet zijn, mits de belanghebbenden de gronden kunnen kennen waarop het bestreden arrest berust, en het Hof over voldoende elementen beschikt om zijn toezicht in het kader van een hogere voorziening uit te oefenen.

In dat verband heeft het Gerecht in de eerste plaats, in de punten 69 en 70 van het bestreden arrest, op goede gronden herinnerd aan de vaste rechtspraak van het Hof, die door het Hof is bevestigd na inwerktreding van het Verdrag van Lissabon (zie met name arrest van 18 juli 2013, Schindler Holding e.a./Commissie, C-501/11 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punten 107–111), waaruit volgt dat wanneer een moedermaatschappij 100 % van het kapitaal in handen heeft van haar dochteronderneming die inbreuk op de mededingingsregels heeft gepleegd, er een eenvoudig vermoeden bestaat dat deze moedermaatschappij daadwerkelijk beslissende invloed op het gedrag van haar dochteronderneming uitoefent. Volgens deze rechtspraak mag de Commissie vervolgens de moedermaatschappij hoofdelijk aansprakelijk houden voor de betaling van de aan de dochteronderneming opgelegde geldboete, tenzij deze moedermaatschappij, aan wie het staat dit vermoeden te weerleggen, afdoende bewijs aandraagt dat aantoont dat haar dochteronderneming zich zelfstandig op de markt heeft gedragen (zie met name arrest van 19 juli 2012, Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie en Commissie/Alliance One International e.a., C-628/10 P en C-14/11 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 47).

Het Gerecht heeft in de tweede plaats de punten 73 tot en met 93 van het bestreden arrest gewijd aan het onderzoek van de door rekwirante aangevoerde argumenten om aan te tonen dat zij niet in het functioneren van Sachsa heeft ingegrepen. Na in punt 74 weliswaar te hebben erkend dat sommige van die argumenten erop wezen dat Sachsa grote autonomie genoot, is het Gerecht na gedetailleerd onderzoek van het door partijen overgelegde bewijs in punt 93 tot de conclusie gekomen dat de Commissie geen onjuiste beoordeling had gemaakt door ervan uit te gaan dat rekwirante geregeld toezicht hield op het bestuur van haar dochteronderneming en door haar aansprakelijk te houden voor de door haar dochteronderneming gepleegde inbreuk.

Anders dan rekwirante stelt, toont de aanpak van het Gerecht in het bestreden arrest niet aan, dat het vermoeden van de uitoefening van beslissende invloed door de moedermaatschappij op haar volledig of nagenoeg volledig gehouden dochteronderneming in werkelijkheid onweerlegbaar is.

Zoals het Hof reeds heeft geoordeeld, betekent de enkele omstandigheid dat een entiteit in een gegeven geval geen bewijs overlegt ter weerlegging van het vermoeden van de daadwerkelijke uitoefening van beslissende invloed door de moedermaatschappij op haar dochteronderneming, nog niet dat dit vermoeden in geen enkel geval kan worden weerlegd (arrest van 29 september 2011, Elf Aquitaine/Commissie, C-521/09 P, Jurispr. blz. I-8947, punt 66).

In die omstandigheden moet rekwirantes betoog dat de beoordeling door het Gerecht van de argumenten die zij had aangevoerd, alleen al gezien de conclusie ervan — die vanuit rekwirantes perspectief negatief is — aantoont dat sprake is van een onweerlegbaar vermoeden, worden verworpen (zie in die zin arrest Elf Aquitaine/Commissie, reeds aangehaald, punt 67).

Gelet op het bovenstaande, dient het tweede middel ten dele niet-ontvankelijk en ten dele ongegrond te worden verklaard.

Met haar derde middel verwijt rekwirante het Gerecht dat het het begrip onderneming onjuist heeft uitgelegd met zijn oordeel dat de Commissie voor de berekening van de bovengrens van de geldboete als bedoeld in artikel 23 van verordening nr. 1/2003, terecht is uitgegaan van de gezamenlijke omzet van alle vennootschappen die behoorden tot de groep waarvan zij de topholding was. Volgens rekwirante had slechts wanneer de gehele groep één enkele onderneming zou hebben gevormd, de gezamenlijke omzet ervan in aanmerking mogen worden genomen als plafond voor de berekening van de geldboete voor mededingingsverstorend gedrag van een van haar dochterondernemingen. Noch in de litigieuze beschikking noch in het bestreden arrest is een poging gedaan om het bestaan van een dergelijke enkele entiteit aan te tonen.

Naast dit motiveringsgebrek heeft het Gerecht blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door in punt 108 van het bestreden arrest te oordelen dat de totale omvang van een economische entiteit moet worden beoordeeld ‘op basis van de gezamenlijke omzet van alle vennootschappen van de groep waar de topholding aan het hoofd van staat, aangezien alleen de gezamenlijke omzet van de vennootschappen waaruit deze groep is gevormd, een indicatie kan geven van de omvang en economische macht van de betrokken onderneming’. Het Gerecht heeft daarmee de begrippen groep en onderneming verward.

De Commissie geeft te kennen dat dit middel ongegrond is. Het is vaste rechtspraak dat de totale omzet van een onderneming een indicatie van haar economische macht en invloed op de markt geeft. De Commissie is daarom van mening dat zij het plafond van de geldboete mocht berekenen op basis van de totale omzet van de groep waar rekwirante aan het hoofd van stond, zoals deze volgde uit de regels voor boekhoudkundige consolidatie die binnen het Unierecht gelden.

Artikel 23, lid 2, van verordening nr. 1/2003 bepaalt dat de Commissie geldboeten mag opleggen aan ondernemingen die inbreuk maken op artikel 81 EG, mits de geldboete voor elke bij de inbreuk betrokken onderneming niet groter is dan 10 % van de totale omzet die in het voorafgaande boekjaar is behaald.

Die bovengrens voor de geldboeten beoogt te vermijden dat geldboeten worden opgelegd waarvan kan worden voorzien dat de ondernemingen, gelet op hun omvang, zoals die — zij het ook benaderend en onvolkomen — wordt aangegeven door hun totale omzet, die niet zullen kunnen betalen. Het gaat dus om een grens die gelijkelijk geldt voor alle ondernemingen, die betrekking heeft op de omvang van elk van die ondernemingen en die beoogt buitensporig hoge en onevenredige geldboeten te vermijden (zie met name arrest van 28 juni 2005, Dansk Rørindustri e.a./Commissie, C-189/02 P, C-202/02 P, C-205/02 P- C-208/02 P en C-213/02 P, Jurispr. blz. I-5425, punten 280 en 281).

Deze doelstelling moet echter samengaan met de noodzaak om de geldboete voldoende afschrikkende werking te geven, wat rechtvaardigt dat de omvang en de economische macht van de betrokken onderneming in aanmerking worden genomen, dat wil zeggen de totale middelen van de inbreukmaker (zie in die zin arrest van 17 juni 2010, Lafarge/Commissie, C-413/08 P, Jurispr. blz. I-5361, punt 102 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het is immers de beoogde impact op de betrokken onderneming die rechtvaardigt dat de omvang en de totale middelen van die onderneming in aanmerking worden genomen om te garanderen dat de geldboete voldoende afschrikkende werking heeft, waarbij de sanctie niet verwaarloosbaar mag zijn gelet op met name de financiële capaciteit van deze onderneming (arrest Lafarge/Commissie, reeds aangehaald, punt 104).

In die omstandigheden blijkt het gerechtvaardigd om bij de beoordeling van de financiële middelen van een onderneming waaraan een inbreuk op de mededingingsregels van het Unierecht wordt toegerekend, de omzet van alle vennootschappen waarop de betrokken onderneming beslissende invloed kan uitoefenen, in aanmerking te nemen.

Meer bepaald is de omzet die voor de berekening van de bovengrens van de geldboete als bedoeld in artikel 23, lid 2, van verordening nr. 1/2003 in aanmerking moet worden wanneer de onderneming waaraan de inbreuk wordt toegerekend aan het hoofd staat van een groep van vennootschappen die een economische eenheid vormen, de omzet van die gehele groep.

Laatstgenoemd cijfer is de beste indicator van het vermogen van de betrokken onderneming om de voor de betaling van de geldboete noodzakelijke middelen samen te brengen.

Zoals de Commissie te kennen heeft gegeven, hebben de regels inzake boekhoudkundige consolidatie die binnen het Unierecht gelden, tot doel een getrouw beeld van het vermogen, de financiële situatie en de resultaten van alle vennootschappen binnen een groep te geven. Artikel 1, lid 1, sub a tot en met c, van richtlijn 83/349 legt daarom de verplichting tot opstelling van een geconsolideerde jaarrekening op aan iedere moedermaatschappij die met name de meerderheid van de stemrechten in een onderneming bezit, het recht heeft om de leden van het bestuurs- of toezichthoudend orgaan van een dergelijke onderneming te benoemen of te ontslaan, of het recht heeft om ‘overheersende invloed’ op een dergelijke onderneming uit te oefenen.

Hieruit volgt dat wanneer rechtens genoegzaam is aangetoond dat een inbreuk kan worden toegerekend aan een vennootschap die aan het hoofd staat van een groep, de Commissie bij de beoordeling van de financiële capaciteit van die onderneming, de geconsolideerde jaarrekeningen ervan in aanmerking mag nemen, aangezien deze als een relevante beoordelingsfactor kunnen worden beschouwd.

In die omstandigheden heeft het Gerecht geen blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door in de punten 108 en 110 van het bestreden arrest te oordelen dat de bovengrens voor de aan rekwirante opgelegde geldboete terecht was berekend op basis van de gezamenlijke omzet van alle vennootschappen die deel uitmaken van de groep waarvan zij de topholding was.

Anders dan rekwirante stelt, kan van de Commissie niet worden verlangd dat zij, nadat zij heeft aangetoond dat de moedermaatschappij aansprakelijk moet worden gehouden voor de door de dochteronderneming gepleegde inbreuk, het bewijs levert dat geen van de vennootschappen binnen de groep haar marktgedrag zelfstandig bepaalt. Zoals het Gerecht heeft geoordeeld in punt 112 van het bestreden arrest zijn de toerekening van de door een dochteronderneming gepleegde inbreuk aan de moedermaatschappij en het verbod om geldboeten van hoger dan 10 % van de omzet van de betrokken onderneming op te leggen, twee afzonderlijke vraagstukken die aan verschillende doelstellingen beantwoorden. In voorkomend geval staat het aan de vennootschap die meent dat de geconsolideerde omzet niet de economische werkelijkheid weergeeft, om gegevens te verstrekken die kunnen weerleggen dat de moedermaatschappij zeggenschap kan uitoefenen.

Bijgevolg is het derde middel ongegrond, voor zover daarmee wordt gesteld dat het Gerecht blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en zijn motiveringsplicht heeft geschonden.

Met dit middel geeft rekwirante te kennen dat in casu haar grondrecht op een berechting van haar zaak binnen redelijke termijn, zoals gewaarborgd door artikel 47 van het Handvest, is geschonden.

Rekwirante brengt in herinnering dat de procedure voor het Gerecht op 23 februari 2006 is begonnen en op 16 november 2011 is geëindigd. Zij benadrukt dat tussen het einde van de schriftelijke behandeling en de eerste inlichtingen die zij ontving over de staat waarin de zaak zich bevond, een lange periode is verstreken waarin het Gerecht heeft stilgezeten.

Volgens haar kunnen noch de complexiteit of de omvang van het dossier noch het aantal ondernemingen of het aantal procestalen in deze zaak rechtvaardigen dat de zaak in die periode door het Gerecht in het geheel niet is behandeld.

Rekwirante geeft te kennen dat zij, toen zij haar beroep tegen de litigieuze beschikking bij het Gerecht instelde, ervoor had gekozen om de aan haar opgelegde geldboete niet onmiddellijk te betalen en als tegensprestatie heeft moeten aanvaarden dat zij rente over het bedrag ervan moest betalen en een bankgarantie heeft moeten stellen. De buitensporig lange duur van de procedure heeft tot gevolg gehad dat de daarmee samenhangende kosten zijn gestegen.

Bijgevolg verzoekt rekwirante het Hof om het bestreden arrest te vernietigen voor zover daarbij aan Sachsa een geldboete is opgelegd waarvoor zij hoofdelijk aansprakelijk is of, subsidiair, het bedrag van die geldboete te verlagen en daarbij rekening te houden met de financiële last die zij heeft moeten dragen als gevolg van de schending van het recht op eerbiediging van een redelijke procestermijn.

De Commissie geeft om te beginnen te kennen dat dit middel niet-ontvankelijk is, omdat het niet ter terechtzitting van het Gerecht is aangevoerd.

Ten gronde meent de Commissie dat in geval van overschrijding van de redelijke termijn in het kader van een beroep in rechte tegen een beschikking waarbij aan een onderneming een geldboete wegens schending van de mededingingsregels is opgelegd, de passende genoegdoening niet de vorm van een boeteverlaging moet aannemen, maar die van een beroep tot schadevergoeding. Subsidiair meent de Commissie dat, mocht het Hof oordelen dat het beginsel van de redelijke termijn is geschonden en dat daarvoor genoegdoening in de vorm van een boeteverlaging moet worden toegekend, de verlaging slechts symbolisch zou mogen zijn.