HvJ EU, 08-05-2019, nr. C-25/18

De overwegingen 15 en 16 van de Brussel I bis-verordening luiden, voor zover hier van belang, als volgt:

Artikel 4, lid 1, van de Brussel I bis-verordening luidt:

Artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening bepaalt:

Bij artikel 24 van de Brussel I bis-verordening worden onder meer de volgende exclusieve bevoegdheden toegekend:

Artikel 27 van de Brussel I bis-verordening bepaalt dat ‘[h]et gerecht van een lidstaat waarbij een geschil aanhangig is gemaakt met als inzet een vordering waarvoor krachtens artikel 24 een gerecht van een andere lidstaat bij uitsluiting bevoegd is, […] zich ambtshalve onbevoegd [verklaart]’. Krachtens artikel 28, lid 1, van dezelfde verordening moet het gerecht zich eveneens ambtshalve onbevoegd verklaren wanneer zijn bevoegdheid niet berust op de bepalingen van die verordening en de opgeroepen verweerder met woonplaats in een andere lidstaat niet is verschenen zonder de bevoegdheid van het gerecht te betwisten.

Volgens overweging 7 van de Rome I-verordening moeten ‘[h]et materiële toepassingsgebied en de bepalingen van deze verordening […] stroken met verordening (EG) nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken (‘Brussel I’) […]’. Dienovereenkomstig staat in overweging 17 van de Rome I-verordening te lezen dat ‘het concept ‘verrichten van diensten’ en ‘verkoop van goederen’ op dezelfde wijze [dient] te worden geïnterpreteerd als bij de toepassing van artikel 5 van verordening (EG) nr. 44/2001, voor zover de verkoop van goederen en de verrichting van diensten onder die verordening vallen’.

De Rome I-verordening is volgens artikel 1, lid 2, onder f), ervan niet van toepassing op ‘kwesties behorende tot het recht inzake vennootschappen, verenigingen en rechtspersonen, zoals hun oprichting door registratie of anderszins, hun rechts- en handelingsbevoegdheid, hun inwendig bestel en hun ontbinding, alsook de persoonlijke aansprakelijkheid van de vennoten en de organen voor de verbintenissen van de vennootschap, vereniging of rechtspersoon’.

Met zijn eerste prejudiciële vraag over de uitlegging van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of de aan de orde zijnde betalingsverplichtingen moeten worden aangemerkt als verbintenissen uit overeenkomst in de zin van die bepaling.

Aangezien de Brussel I bis-verordening in de plaats is gekomen van de Brussel I-verordening, gaat het Hof in zijn vaste rechtspraak29. ervan uit dat de door het Hof aan de bepalingen van laatstgenoemde verordening gegeven uitlegging ook geldt voor de Brussel I-verordening voor zover de bepalingen van deze beide rechtshandelingen van de Unie als gelijkwaardig kunnen worden beschouwd. Voor zover artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening overeenkomt met de voorgaande bepalingen, te weten artikel 5, punt 1, van de Brussel I-verordening en artikel 5, punt 1, van het Executieverdrag30., blijft de door het Hof aan deze oudere bepalingen gegeven uitlegging ook relevant voor artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening.31.

Met betrekking tot artikel 5, punt 1, onder a), van de Brussel I-verordening heeft het Hof geoordeeld dat de sluiting van een overeenkomst geen voorwaarde vormt voor de toepassing van deze bepaling.32. Niettemin kan de betreffende bepaling enkel worden toegepast indien sprake is van een verbintenis, aangezien de rechterlijke bevoegdheid op grond van die bepaling afhangt van de plaats waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt, is uitgevoerd of moet worden uitgevoerd. Derhalve mag de uitdrukking ‘verbintenissen uit overeenkomst’ in de zin van artikel 5, punt 1, onder a), van de Brussel I-verordening niet aldus worden uitgelegd dat zij ziet op een situatie waarin geen sprake is van een door een partij jegens een andere vrijwillig aangegane verbintenis.33.

Op basis hiervan komt het Hof tot de slotsom dat de bijzondere bevoegdheidsregel voor verbintenissen uit overeenkomst enkel kan worden toegepast indien een door een persoon jegens een andere persoon vrijwillig aangegane juridische verbintenis kan worden aangewezen waarop de betreffende vordering berust.34.

In dit verband heeft het Hof geoordeeld dat aan het vereiste van vrijwilligheid ook was voldaan in zaken waarin de litigieuze verbintenis haar rechtsgrondslag vond in verenigingsstatuten of besluiten van verenigingsorganen35., in de uitoefening van de activiteit van bestuurder overeenkomstig het vennootschapsrecht36., in regelgeving37. die is vervat in de passagiersrechtenverordening38. of in een eenzijdige verklaring39.. Uit deze zaken blijkt dat de voorwaarde ‘verbintenis uit overeenkomst’ door het Hof niet restrictief wordt uitgelegd40., hoewel de rechtspraak vaak een formele verwijzing bevat naar de verhouding van regel tot uitzondering die bestaat tussen algemene bevoegdheid op grond van artikel 4 van de Brussel I bis-verordening en bijzondere bevoegdheden41..

Voor de beantwoording van de eerste prejudiciële vraag is bijgevolg beslissend of in het hoofdgeding kan worden vastgesteld dat sprake is van ‘een door een persoon jegens een andere vrijwillig aangegane juridische verbintenis’. In dit verband moet worden nagegaan in hoeverre de overwegingen van het Hof in de zaak Peters Bauunternehmung42. voor de onderhavige zaak zouden kunnen gelden. In die zaak ging het om de kwalificatie van een betalingsverplichting die voortvloeide uit het vrijwillige lidmaatschap van een ondernemersvereniging. Dienaangaande stelde het Hof vast dat ‘het lidmaatschap van een vereniging nauwe betrekkingen tot stand brengt, welke van dezelfde aard zijn als die tussen de partijen bij een overeenkomst’43., zodat het voor de toepassing van artikel 5, punt 1, van het Executieverdrag legitiem is de door de verwijzende rechter bedoelde verbintenissen te beschouwen als verbintenissen uit overeenkomst44.. In dit verband is niet van belang ‘dat de betwiste verbintenis zonder meer uit de toetreding voortvloeit dan wel uit die toetreding in verband met een besluit van een orgaan van de vereniging’.45.

In verband met het hoofdgeding moet derhalve om te beginnen worden opgemerkt dat de wijze van vaststelling van het besluit waarop de geldvordering is gebaseerd46., of de omstandigheid dat de in gebreke blijvende mede-eigenaren niet om nietigverklaring van het betreffende besluit hebben verzocht, niet van belang is voor de beoordeling van het vrijwillige karakter van de uit dat besluit voortvloeiende verbintenis van de mede-eigenaren.

Wat het lidmaatschap van de vereniging van eigenaren betreft, moet worden onderstreept dat dit bij wet is voorgeschreven, aangezien het op grond van het in casu toepasselijke Bulgaarse recht verplicht is om het beheer van gemeenschappelijke eigendommen toe te vertrouwen aan een vereniging van eigenaren. Daartegenover staat dat de bijzonderheden van het beheer in voorkomend geval bij overeenkomst worden geregeld en dat de toetreding tot de vereniging gebeurt door de vrijwillige verwerving van een appartement samen met de aandelen in het mede-eigendom van de gemeenschappelijke gedeelten van het onroerend goed. Deze aspecten wettigen bijgevolg de veronderstelling dat de aan de orde zijnde verbintenis van de mede-eigenaren jegens de vereniging van eigenaren uiteindelijk dient te worden aangemerkt als een vrijwillig aangegane juridische verbintenis.47.

Deze gevolgtrekking strookt ook met de doelstellingen die worden nagestreefd met de Brussel I bis-verordening. Zoals blijkt uit haar overwegingen 15 en 16, moeten ‘[d]e bevoegdheidsregels […] in hoge mate voorspelbaar zijn’ en moeten er ‘[n]aast de woonplaats van de verweerder […] alternatieve bevoegdheidsgronden mogelijk zijn, gebaseerd op de nauwe band tussen het gerecht en de vordering of de noodzaak een goede rechtsbedeling te vergemakkelijken’. Reeds in het arrest Peters Bauunternehmung48. heeft het Hof in dit verband benadrukt dat ‘de meeste nationale rechtsstelsels de plaats van vestiging van de vereniging aanwijzen als de plaats waar de uit het lidmaatschap voortvloeiende verbintenissen moeten worden uitgevoerd, [zodat] de toepassing van [het forum contractus] […] praktische voordelen [biedt]: het gerecht van de plaats waar de vereniging is gevestigd, is gewoonlijk immers het best in staat de statuten, reglementen en besluiten van de vereniging alsook de omstandigheden die tot het ontstaan van het geschil hebben geleid, te begrijpen’.

Deze overwegingen lijken te kunnen worden betrokken op de feiten van de onderhavige zaak. Zoals de Letse regering terecht aangeeft in haar schriftelijke opmerkingen, strookt de bevoegdheidstoewijzing voor verbintenissen uit het beheer van apartementsgebouwen aan het gerecht van de plaats waar de besluiten worden genomen49., voor zover deze overeenstemt met de plaats van uitvoering van de aan de orde zijnde verbintenis50., met de doelstelling van de bijzondere bevoegdheden op grond van artikel 7, punt 1, zoals die in overweging 16 van de Brussel I bis-verordening tot uitdrukking komen.

Met name wordt daardoor vermeden dat betalingsvorderingen op mede-eigenaren, die hun woonplaats in voorkomend geval in verschillende lidstaten hebben, en vragen over de geldigheid van de aan die vorderingen ten grondslag liggende besluiten bij verschillende rechters worden aangebracht.

Gelet op een en ander geef ik het Hof in overweging om de eerste prejudiciële vraag aldus te beantwoorden dat — onverminderd een eventuele exclusieve bevoegdheid op grond van artikel 24, punt 1, eerste alinea, eerste mogelijkheid, juncto artikel 8, punt 4, van de Brussel I bis-verordening — verbintenissen die voortvloeien uit besluiten die door de meerderheid van de leden van een vereniging van eigenaren zonder eigen rechtspersoonlijkheid zijn vastgesteld, maar verbindend zijn voor alle leden, ook die welke niet gestemd hebben, dienen te worden aangemerkt als verbintenissen uit overeenkomst in de zin van artikel 7, punt 1, onder a), van de Brussel I bis-verordening.

De tweede prejudiciële vraag, die gaat over de toepasselijkheid van de Rome I-verordening, is gesteld voor het geval dat de eerste vraag ontkennend zou worden beantwoord. Aangezien ik het Hof in overweging geef om de eerste vraag bevestigend te beantwoorden, zou de beantwoording van de tweede prejudiciële vraag overbodig kunnen zijn.

Wat de toepasselijkheid van de Rome I-verordening betreft, moet in elk geval voor ogen worden gehouden dat deze niet reeds volgt uit het feit dat een vordering onder de bijzondere bevoegdheid voor verbintenissen uit overeenkomst op grond van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening valt.51. Het is immers nodig rekening te gehouden met de uitzonderingen op de materiële werkingssfeer van de Rome I-verordening. De Rome I-verordening vindt volgens artikel 1, lid 2, onder f), ervan met name geen toepassing op ‘kwesties behorende tot het recht inzake vennootschappen, verenigingen en rechtspersonen’. Uit deze uitzonderingsgrond volgt dat betalingsvorderingen van een rechtsgemeenschap jegens haar leden uit conflictenrechtelijk oogpunt niet volgens de Rome I-verordening moeten worden beoordeeld, hoewel dergelijke vorderingen aan te merken zijn als ‘verbintenissen uit overeenkomst’ in de zin van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening, die geen overeenkomstige uitzonderingsgrond bevat.52.

Ook de derde prejudiciële vraag, die gaat over de toepasselijkheid van de Rome II-verordening, is alleen gesteld voor het geval dat zowel de eerste als de tweede vraag ontkennend zou worden beantwoord. Gelet op het door mij in overweging gegeven antwoord op de eerste prejudiciële vraag is de beantwoording van de derde vraag dan ook overbodig.

De vierde prejudiciële vraag, die gaat over de uitlegging van artikel 4, lid 1, onder b) en c), van de Rome I-verordening, is daarentegen gesteld voor het geval dat de eerste of de tweede vraag bevestigend zou worden beantwoord, dus voor het geval dat de toepasselijkheid van de bijzondere bevoegdheid van het gerecht van de plaats van uitvoering van een contractuele verplichting tot gevolg zou hebben dat de collisieregels voor verbintenissen uit overeenkomst van toepassing zijn.

Uit mijn voorafgaande overwegingen over de toepasselijkheid van de Rome I-verordening53. blijkt echter dat deze verordening volgens artikel 1, lid 2, onder f), ervan in beginsel niet van toepassing is op de rechtsverhouding die in het hoofdgeding aan de orde is.

Zoals eerder aangegeven54., is het niettemin duidelijk dat de verwijzende rechter met de vierde prejudiciële vraag in wezen wenst te vernemen in hoeverre de kwalificatie van de rechtsverhouding die in het hoofdgeding aan de litigieuze betalingsvordering ten grondslag ligt, van invloed is op de rechtsregels die moeten worden toegepast om te bepalen waar zich de plaats van uitvoering van de betreffende prestatie bevindt.

Aangezien het volgens vaste rechtspraak de taak is van het Hof om de nationale rechter een nuttig antwoord te geven aan de hand waarvan hij het voor hem aanhangige geding kan beslechten, dient het Hof de gestelde vragen in voorkomend geval te herformuleren. Bovendien kan het Hof bepalingen van het Unierecht in aanmerking nemen die de nationale rechter in zijn vraag niet heeft vermeld.55.

In het licht hiervan zouden de uitleggingstwijfels die de verwijzende rechter in zijn vierde prejudiciële vraag heeft geuit met betrekkking tot de kwalificatie van de aan de betalingsvordering ten grondslag liggende rechtsverhouding als ‘overeenkomst inzake dienstverlening’56. dan wel als overeenkomst over een ‘zakelijk recht’57. of als huur en verhuur, pacht en verpachting58., ook kunnen worden opgevat als voortvloeisel van de twijfels over de uitlegging van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening. Een argument daarvoor kan met name worden ontleend aan het feit dat de verwijzende rechter in zijn verwijzingsbeslissing refereert aan artikel 68 van de Zakon za zadalzheniata i dogovorite (Bulgaarse wet betreffende verbintenissen en overeenkomsten), dat ziet op de bepaling van de plaats van uitvoering van vorderingen.

Derhalve moet de vierde prejudiciële vraag worden geherformuleerd en aldus worden uitgelegd dat zij ertoe strekt dat wordt vastgesteld of de plaats van uitvoering van de aan de orde zijnde verbintenis moet worden bepaald op grond van artikel 7, punt 1, onder b), tweede streepje, van de Brussel I bis-verordening.

Voor overeenkomsten inzake dienstverlening is in artikel 7, punt 1, onder b), tweede streepje, van de Brussel I bis-verordening namelijk een regel neergelegd voor het op grond van het Unierecht autonoom bepalen van de plaats van uitvoering van de verbintenis, voor het geval dat de aan de orde zijnde overeenkomst geen andersluidend beding bevat. Beslissend is volgens die regel de plaats waar de voor de overeenkomst kenmerkende prestatie — dus het verrichten van diensten — volgens de overeenkomst is verricht of had moeten worden verricht.

Volgens de rechtspraak van het Hof over artikel 5, punt 1, onder b), van de Brussel I-verordening, waarvan de bewoordingen overeenkomen met die van artikel 7, punt 1, onder b), van de Brussel I bis-verordening, ‘houdt het begrip ‘diensten’ op zijn minst in dat de partij die ze verstrekt, tegen vergoeding een bepaalde activiteit verricht’59..60.

Bijgevolg rijst de vraag hoe de bijdragen die de mede-eigenaren verschuldigd zijn en waarvan de betaling het voorwerp van het hoofdgeding uitmaakt, zich verhouden tot de beheersactiviteit van de vereniging van eigenaren. Deze activiteit bestaat hoofdzakelijk in het onderhoud van het onroerend goed en — in verband daarmee — in het sluiten van verschillende soorten overeenkomsten met derden voor de uitvoering van deze beheersactiviteit, bijvoorbeeld voor de reiniging en het onderhoud van de gemeenschappelijke gedeelten van het onroerend goed, voor de uitvoering van herstellingen of voor de energievoorziening.

Hierbij dient evenwel te worden opgemerkt dat die beheersactiviteit op zich niet noodzakelijk tegen betaling wordt verricht. Dit is alleen het geval wanneer bijvoorbeeld het beheer van een uit appartementen bestaand onroerend goed aan een gespecialiseerde dienstverlener wordt toevertrouwd, en bijvoorbeeld niet op onbezoldigd door een van de mede-eigenaren wordt verzorgd. Bovendien is een niet onaanzienlijk gedeelte van de door de mede-eigenaren aan de vereniging verschuldigde bijdragen bestemd voor de betaling van belasting en heffingen, en dus niet voor het nakomen van contractuele verplichtingen jegens derden die in naam en voor rekening van de vereniging van eigenaren zijn aangegaan.

In het licht van deze overwegingen over de gemengde, althans niet-monolithische aard van de aan de orde zijnde bijdragen nopen mijns inziens de beginselen van rechtszekerheid en voorzienbaarheid van de internationale bevoegdheid61. ertoe om artikel 7, punt 1, onder b), tweede streepje, van de Brussel I bis-verordening niet toe te passen op een geval als in het hoofdgeding aan de orde is.

De plaats van uitvoering moet dan ook worden bepaald aan de hand van de — volgens artikel 7, punt 1, onder c), van de Brussel I bis-verordening — subsidiaire regel van artikel 7, punt 1, onder a), van de Brussel I bis-verordening, volgens welke ten aanzien van verbintenissen uit overeenkomst in de zin van deze bepaling de rechter bevoegd is van de plaats ‘waar de verbintenis […] is uitgevoerd of moet worden uitgevoerd’.

Voor de dienovereenkomstige vaststelling van de plaats van uitvoering is volgens de zogenaamde Tessili-regel62. de lex causae beslissend. Deze wordt aangewezen met toepassing van de collisieregels van de staat van de aangezochte rechter.

Daarbij moet voor ogen worden gehouden dat de plaats van uitvoering in de zin van artikel 7, punt 1, onder a), van de Brussel I bis-verordening dient te worden vastgesteld in het licht van de concrete litigieuze verbintenis, die in het hoofdgeding bestaat in de betalingsverplichting en niet in de voor de overeenkomst kenmerkende prestatie als bedoeld onder b).63.

Bijgevolg geef ik het Hof in overweging om de vierde prejudiciële vraag te herformuleren teneinde haar verband met artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening te verduidelijken, en om haar te beantwoorden als volgt: