HvJ EU, 09-04-2024, nr. C-582/21

Met betrekking tot de drieledige toetsing van doel, oorzaak en wezenlijke kenmerken waarnaar hierboven in punt 44 wordt verwezen, volgt uit het dossier dat het doel van de respectieve procedures die kunnen leiden tot een arrest van het grondwettelijk hof dat op grond van artikel 401¹ k.p.c. kan worden ingeroepen, er in het algemeen in bestaat een verklaring te verkrijgen volgens welke ofwel een bepaald nationaal voorschrift met een rechtsregel van hogere rang (on)verenigbaar — en bijgevolg (on)geldig — is, ofwel een bepaalde uitlegging van dat voorschrift onverenigbaar is met een rechtsregel van hogere rang.

Bijgevolg lijkt het in artikel 401¹ k.p.c. bedoelde buitengewone rechtsmiddel tot doel te hebben het mogelijk te maken dat wordt teruggekomen op een in kracht van gewijsde gegaan vonnis nadat de rechtsgrondslag waarop dat vonnis berust, zijn rechtskracht is ontnomen of nadat duidelijk is geworden dat dit vonnis was gebaseerd op een ontoelaatbare uitlegging van het nationale recht.

Eenvoudig gezegd en in aansluiting op de woorden die het Hof gebruikt in het arrest XC, lijkt er een functionele band te bestaan tussen het rechtsmiddel van artikel 401¹ k.p.c. en de onverenigbaarverklaring van de bepaling van nationaal recht (of verklaring dat de uitlegging ervan onrechtmatig is) die is aangevoerd in het kader van de procedure waarvan om heropening wordt verzocht.

Anders dan in het arrest XC is de functionele band in de onderhavige zaak evenwel iets zwakker, aangezien het voor een heropening op grond van artikel 401¹ k.p.c. niet noodzakelijk is dat het arrest van het grondwettelijk hof op grond waarvan de procedure kan worden heropend wordt gewezen in een zaak die individueel verband houdt met de procedure waarvan om heropening wordt verzocht.

Dit rechtsmiddel lijkt immers open te staan voor elke partij van wie de zaak is beslecht op basis van een grondslag van nationaal recht die nadien onrechtmatig is verklaard, mits het verzoek om heropening binnen de toepasselijke termijn wordt ingediend.

Om die reden lijkt het, in tegenstelling tot de situatie die heeft geleid tot het arrest XC, niet relevant dat een prejudiciële uitleggingsbeslissing algemeen een middel vormt om ex ante overeenstemming met het Unierecht te verzekeren, nog voordat een definitieve nationale rechterlijke beslissing is gegeven. Dat geldt natuurlijk voor individuele gevallen waarin om een dergelijke prejudiciële beslissing wordt verzocht. Mijns inziens is deze specifieke overweging echter niet langer doorslaggevend wanneer de functionele band tussen het buitengewoon rechtsmiddel en het nationale arrest van het grondwettelijk hof dat heropening van de procedure mogelijk maakt, wordt uitgebreid tot elke latere beslissing van dat hof die de betrokken rechtsgrondslag ongeldig, of de gegeven uitlegging van het nationale recht onrechtmatig heeft verklaard.

Dat dekt echter niet alle specifieke kenmerken van prejudiciële uitleggingsbeslissingen die in aanmerking moeten worden genomen.

Wat in de context van de onderhavige zaak van doorslaggevend belang lijkt te zijn, zijn de verschillen in de logica die ten grondslag ligt aan de gevolgen die moeten worden verbonden aan de betrokken respectieve categorieën rechterlijke beslissingen.

Wanneer het grondwettelijk hof een bepaling van nationaal recht onverenigbaar verklaart met een rechtsregel van hogere rang, laat dat, als ik het goed begrijp, niet veel ruimte voor discussie over de rechtsgevolgen die uit die verklaring voortvloeien voor de betrokken bepaling van lagere rang. Zoals hierboven is uiteengezet, wordt deze bepaling onverenigbaar verklaard en verdwijnt zij uit de rechtsorde. Het onderhavige buitengewone rechtsmiddel maakt het vervolgens mogelijk om deze gevolgen te concretiseren op het niveau van de rechterlijke beslissingen die op basis van deze (ongeldig verklaarde) rechtsgrondslag zijn gegeven.

Dezelfde vaststellingen kunnen mutatis mutandis worden gedaan voor de ‘negatieve uitleggingsbeslissingen’.

Dergelijke beslissingen tasten de geldigheid van de uitgelegde nationale rechtsregel weliswaar niet aan, maar het feit dat de betrokken rechtsregel van lagere rang niet op een bepaalde wijze kan worden uitgelegd, is, net zoals het geval is bij de ‘eenvoudige beslissingen’, een rechtstreeks gevolg van de uitspraak van het grondwettelijk hof. Een dergelijke vaststelling wordt vervolgens ‘vertaald’ op het niveau van de definitieve rechterlijke beslissingen waarin een dergelijke ontoelaatbare uitlegging van de betrokken rechtsregel van lagere rang is opgenomen, door de mogelijkheid om deze beslissingen terug te draaien via het buitengewone rechtsmiddel in kwestie.

Daarentegen is het primaire doel van prejudiciële uitleggingsbeslissingen het verschaffen van een uitlegging van het Unierecht (als het aan de orde zijnde recht van hogere rang). Ook al vormen zij aldus een gezaghebbende basis waaruit passende gevolgen moeten worden afgeleid voor de mogelijk onverenigbare regel van nationaal recht, het staat aan de betrokken nationale rechter om dat te doen zodra de prejudiciële beslissing is gegeven en het hoofdgeding is hervat. Belangrijk is dat de precieze vorm van deze gevolgen in het algemeen zal afhangen van verschillende variabelen.

Dat aspect is volgens mij van fundamenteel belang voor de mogelijkheid om gemakkelijk vast te stellen of een bepaalde prejudiciële beslissing uiteindelijk rechtsgevolgen zal hebben die vergelijkbaar kunnen worden geacht met die van de respectieve arresten van het grondwettelijk hof. Dit heeft op zijn beurt belangrijke gevolgen voor de voorzienbaarheid van de situaties waarin het aan de orde zijnde buitengewoon rechtsmiddel, aldus uitgebreid, kan worden aangewend. Ik zal hieronder nader op deze kwestie ingaan.

Zoals reeds kort is aangegeven, is het belangrijkste doel van de prejudiciële (uitleggings)procedure om de nationale rechterlijke instanties te voorzien van de punten van uitlegging van het Unierecht die zij nodig hebben om de bij hen aanhangige geschillen te beslechten (het microdoel) en om tegelijkertijd een uniforme uitlegging en toepassing van het Unierecht in de gehele Europese Unie te verzekeren (het macrodoel).31.

Belangrijk is dat een prejudiciële beslissing wordt gewezen in de bredere context van de justitiële dialoog die een prejudiciële procedure vormt en waarin de rol van het Hof wordt aangevuld met de daaropvolgende tussenkomst van de betrokken verwijzende rechter: terwijl de taak van het Hof erin bestaat een bindende uitlegging van het Unierecht te geven, zijn de gevolgen die uit die uitlegging voortvloeien voor het specifieke geval de verantwoordelijkheid van de nationale rechterlijke instanties, die handelen in overeenstemming met het algemene beginsel van voorrang van het Unierecht.32.

Bovendien zal, wanneer een conflict tussen het Unierecht en het nationale recht wordt vastgesteld, de oplossing ervan afhankelijk zijn van verschillende variabelen.

Wat het Unierecht betreft, hangt de vraag of met name de vastgestelde onverenigbaarheid van het nationale recht met het Unierecht ertoe zal leiden dat het nationale recht buiten toepassing wordt gelaten, af van de specifieke aard van de betrokken bepaling van Unierecht (zoals de toepasselijkheid ervan in horizontale betrekkingen of de rechtstreekse werking ervan in verticale betrekkingen, waarbij moet worden aangetekend dat het Unierecht slechts kan verlangen dat het nationale recht buiten toepassing wordt gelaten indien aan de voorwaarde van rechtstreekse werking is voldaan).33.

Wat het nationale recht betreft, hangt het van de uitleggingsmogelijkheden in de gegeven rechtsorde af of de vastgestelde onverenigbaarheid zal leiden tot de daadwerkelijke niet-toepasselijkheid van het nationale recht. Zelfs wanneer uiteindelijk uit een prejudiciële beslissing volgt dat een bepaling van nationaal recht onverenigbaar is met het Unierecht, betekent dat immers niet noodzakelijk dat zij niet langer rechtsgevolgen teweegbrengt, omdat de nationale rechter een manier kan vinden om die bepaling in overeenstemming met het Unierecht uit te leggen. In beginsel moet eerst deze mogelijkheid worden onderzocht, en pas wanneer de onverenigbaarheid daarmee niet kan worden opgelost, moet de onverenigbare bepaling in kwestie buiten toepassing worden gelaten (voor zover het Unierecht dat gebiedt).34.

Die logica staat mijns inziens in schril contrast met de logica achter de twee relevante categorieën van arresten van het grondwettelijk hof. Zoals ik reeds heb uiteengezet, wordt in dergelijke arresten, wanneer een onverenigbaarheid wordt vastgesteld, ook rechtstreeks aangegeven welke specifieke gevolgen daaraan moeten worden verbonden voor de betrokken rechtsregel van lagere rang (dat wil zeggen de ongeldigheid ervan of de onmogelijkheid om deze op een bepaalde manier uit te leggen).

Ik zou hieraan willen toevoegen dat dit verschil niet wordt beïnvloed door het feit dat beide categorieën rechterlijke beslissingen die worden vergeleken, gevolgen erga omnes lijken te hebben.35.

Dit op het eerste gezicht gemeenschappelijke punt heeft ter terechtzitting tot enige discussie geleid.36.

Uit de bovenstaande uiteenzetting blijkt naar mijn mening echter dat het begrip ‘werking erga omnes’ in beide vergeleken gevallen een fundamenteel verschillende betekenis en andere gevolgen heeft. Het is van belang op te merken dat het feit dat de daaruit voortvloeiende rechterlijke beslissingen in beide gevallen algemeen bindend zijn, geen licht lijkt te werpen op de wijze waarop zij interageren met de onverenigbare rechtsregel van lagere rang.

Het verschil dat ik in dit verband heb vastgesteld, heeft naar mijn mening een belangrijke invloed op de mogelijkheid om vooruit te lopen (op basis van enkel de prejudiciële beslissing) op de specifieke situaties waarin het betrokken buitengewone rechtsmiddel van toepassing zou kunnen zijn indien prejudiciële uitleggingsbeslissingen daartoe mogelijkheid zouden geven. In sommige gevallen zou dat misschien wel kunnen, maar niet noodzakelijkerwijs in andere.

Met andere woorden, aan de toepassing van het gelijkwaardigheidsbeginsel onder deze omstandigheden zou een niet te verwaarlozen prijskaartje van verminderde rechtszekerheid hangen. Voor de vaststelling van de situaties op grond waarvan de heropening van de procedure mogelijk zou zijn is namelijk een afzonderlijke tussenanalyse vereist (waarbij de partijen eventueel moeten worden gehoord) om na te gaan of een bepaalde prejudiciële beslissing in fine gevolgen heeft die vergelijkbaar kunnen worden geacht met de gevolgen die door een van de relevante arresten van het grondwettelijk hof worden teweeggebracht.

Voor het geval dat de noodzaak om een dergelijke discussie op gang te brengen niet wordt beschouwd als een belemmering voor de toepassing van het gelijkwaardigheidsbeginsel, zal ik hierna subsidiair onderzoeken hoe de categorie van de prejudiciële beslissingen op grond waarvan een heropening van de procedure eventueel mogelijk is, moet worden gedefinieerd om te waarborgen dat de grenzen van het gelijkwaardigheidsbeginsel en het rechtszekerheidsbeginsel verder in acht worden genomen.

In de eerste plaats zou moeten worden bepaald of het bij de relevante categorie van prejudiciële uitleggingsbeslissingen gaat om de categorie beslissingen die tot de conclusie leiden dat een bepaald nationaal voorschrift buiten toepassing moet worden gelaten, dan wel om de categorie beslissingen die (gewoon) tot gevolg hebben dat een bepaalde uitlegging van het nationale recht wordt uitgesloten omdat zij onverenigbaar is met het Unierecht.

Het antwoord op deze vraag hangt misschien af van de vraag of het relevante nationale vergelijkingspunt de ‘eenvoudige beslissing’ of de ‘negatieve uitleggingsbeslissing’ van het grondwettelijk hof is. Ik herinner eraan dat blijkens het procesdossier de eerste categorie de onverenigbare rechtsregel van lagere rang ongeldig verklaart, terwijl de tweede gewoon een bepaalde manier van uitleggen uitsluit.

Een eenvoudig antwoord op deze vraag lijkt te zijn dat de mogelijke gevolgen van een prejudiciële beslissing nooit precies zullen overeenkomen met de eerste categorie (omdat het Hof nationaal recht nooit ongeldig kan verklaren)37., terwijl zij, zoals de Commissie in wezen betoogt, wel met de tweede categorie zouden kunnen overeenkomen.38.

Het is echter mogelijk dat deze afbakening niet geheel overtuigend is. Ik herinner eraan dat een prejudiciële uitleggingsbeslissing kan leiden tot de daadwerkelijke niet-toepasselijkheid van nationaal recht. Er kan dus worden gesteld dat het uiteindelijk geen groot verschil maakt of een nationale bepaling ‘dood wordt verklaard’ dan wel ‘in leven wordt gehouden’, waarbij haar echter tegelijk de feitelijke mogelijkheid wordt ontnomen om de sociale verhoudingen te reguleren.

Zodra overigens (in tegenstelling tot mijn belangrijkste suggestie in het vorige onderdeel) is vastgesteld dat het ontbreken van rechtsgevolgen (voor het nationale recht) die een rechtstreeks gevolg kunnen zijn van een prejudiciële beslissing, niet in de weg staat aan de toepassing van het gelijkwaardigheidsbeginsel, zou dit wellicht ook moeten gelden voor het verschil tussen de (rechtstreekse) ongeldigverklaring van het nationale recht en het terzijde schuiven van dat recht (hetgeen er trouwens toe kan leiden dat het op een later tijdstip door de nationale wetgever daadwerkelijk wordt ingetrokken).

Ten slotte zij er ook aan herinnerd dat de vergelijking van de respectieve rechtsmiddelen of beslissingen voor de toepassing van het gelijkwaardigheidsbeginsel erin bestaat na te gaan of deze rechtsmiddelen of beslissingen soortgelijk zijn. Voor de toepassing van het gelijkwaardigheidsbeginsel hoeven zij niet gelijk te zijn.

Deze benadering mag dan niet problematisch lijken in het kader van de gewone rechtsmiddelen, ik ben van mening dat zij in het kader van de buitengewone rechtsmiddelen met meer terughoudendheid moet worden toegepast, omdat deze rechtsmiddelen afbreuk doen aan zo fundamentele beginselen als het gezag van gewijsde en de rechtszekerheid.

Het verschil in de precieze rechtsgevolgen voor de betrokken rechtsregel van lagere rang zou mijns inziens dus in aanmerking moeten worden genomen, wat in deze bijzondere context betekent dat het relevante nationale vergelijkingspunt beperkt zou moeten zijn tot de ‘negatieve uitleggingsbeslissing’ met uitsluiting van de ‘eenvoudige beslissing’.

Bovendien zouden de vergelijkbare prejudiciële beslissingen om dezelfde redenen verder moeten worden beperkt tot die welke leiden tot de uitsluiting van een bepaalde uitlegging van het nationale recht, maar niet zo ver gaan dat zij de buitentoepassingverklaring ervan voorschrijven. Dat zou namelijk een andere, meer ingrijpende categorie van rechtsgevolgen zijn, die een ‘negatieve uitleggingsbeslissing’ niet teweeg lijkt te brengen.

In de tweede plaats zou de relevante categorie van prejudiciële beslissingen naar mijn mening alleen die beslissingen kunnen omvatten die betrekking hebben op precies dezelfde wetgeving als die waarop het definitieve arrest waarvan de vernietiging wordt gevorderd, is gebaseerd. Elke ruimere definitie van het relevante vergelijkingspunt zou de specifieke focus van de relevante categorie van de arresten van het grondwettelijk hof uitbreiden (en in dit opzicht ook het rechtszekerheidsvereiste aantasten).

Deze beslissingen lijken immers betrekking te hebben op een specifieke wet of een bepaling van nationaal recht. Zoals ik het begrijp, kan het betrokken buitengewone rechtsmiddel niet met succes naar analogie worden aangewend, dat wil zeggen met een beroep op een vermeende ongeldigheid, of op een zogezegd onverenigbare uitlegging van een andere nationale bepaling dan die welke daadwerkelijk door het grondwettelijk hof is onderzocht (ook al is ze daar vergelijkbaar mee).

In de derde plaats bestaat het eigenlijke doel van ‘uitleggingsbeslissingen’ erin om een standpunt in te nemen over de vraag of een bepaalde uitlegging van het nationale recht verenigbaar is met een rechtsregel van hogere rang, en ga ik er dus van uit dat een antwoord op die vraag in hun dictum is vervat, zoals de Poolse regering ter terechtzitting in wezen heeft uiteengezet.

De naleving van het gelijkwaardigheidsbeginsel (en, zoals gezegd, het rechtszekerheidsvereiste) zou weliswaar verlangen dat de relevante categorie van prejudiciële uitleggingsbeslissingen op dezelfde wijze wordt afgebakend, maar een dergelijke afbakening kan leiden tot willekeurige resultaten in het licht van de logica die aan deze beslissingen ten grondslag ligt.

In sommige gevallen zal het Hof de relevante vaststelling immers in het dictum van zijn beslissing formuleren, terwijl die vaststelling in andere gevallen uit de motivering ervan kan voortvloeien. Dit weerspiegelt het feit dat deze uitspraken in de eerste plaats tot doel hebben het Unierecht uit te leggen en dat de precieze focus ervan afhangt van de formulering van de vragen en van de specifieke elementen van de nationale juridische en feitelijke context.

Bovendien moet worden benadrukt dat de voorwaarden om te verkrijgen dat een definitieve rechterlijke beslissing wordt teruggedraaid het essentiële aspect van de termijnen omvatten. In dat opzicht vereist het rechtszekerheidsbeginsel dat duidelijk wordt bepaald vanaf welk moment zij beginnen te lopen. In het onderhavige geval lijkt dat moment de bekendmaking van de desbetreffende beslissing van het grondwettelijk hof te zijn. De verwijzende rechter lijkt evenwel van oordeel te zijn dat hij op ongeacht welke van de drie eerder aangehaalde prejudiciële beslissingen kan steunen om het bij hem aanhangige verzoek tot heropening van de procedure eventueel in te willigen. Hieruit alleen al blijkt mijns inziens hoe moeilijk het is om de logica van prejudiciële beslissingen in te passen in het mechanisme van het buitengewone rechtsmiddel in kwestie.

De verwijzende rechter vermeldt drie prejudiciële uitleggingsbeslissingen (Profi Credit Polska I, Profi Credit Polska II en Kancelaria Medius) die volgens hem duidelijk maken dat het verstekvonnis is gewezen in strijd met de nationale regels ter omzetting van de artikelen 6 en 7 van richtlijn 93/13. Ik herinner eraan dat de vermeende schending bestaat in het feit dat de rechter in eerste aanleg dit vonnis heeft gewezen zonder te onderzoeken of de betrokken contractuele bedingen oneerlijk waren en niet om overlegging van die bedingen heeft verzocht hoewel hij er niet over beschikte.

Ook al ben ik het zeker met de verwijzende rechter eens dat die rechtspraak relevant is voor de beoordeling van de omstandigheden waaronder het verstekvonnis is gewezen en tot de door hem voorgestelde conclusie kan leiden39., dan nog ben ik van mening dat slechts één daarvan (Kancelaria Medius) daadwerkelijk beantwoordt aan de parameters die ik subsidiair in het vorige onderdeel heb voorgesteld. Deze prejudiciële beslissing is echter niet de eerste op grond waarvan soortgelijke consequenties kunnen worden getrokken.

Ter verduidelijking: in het arrest Kancelaria Medius heeft het Hof sommige voorschriften van richtlijn 93/13 aldus uitgelegd dat zij een bepaalde uitlegging van nationaal recht uitsluiten40. die, zoals de Commissie opmerkt, dezelfde lijkt te zijn als die welke in het hoofdgeding aan de orde is.41. Bovendien staat deze vaststelling in het dictum van het arrest (en ook al wordt de onverenigbare wetgeving daarin niet bij naam genoemd, in andere delen van dat arrest is dat wél het geval).

Meer in het bijzonder volgt uit dat arrest dat de nationale rechter die twijfelt aan het oneerlijke karakter van de contractuele bedingen, maar niet beschikt over een document waarin deze bedingen zijn opgenomen, om overlegging van een dergelijk document moet kunnen verzoeken (om deze bedingen te kunnen toetsen).42.

Deze vaststelling lijkt vrij goed aan te sluiten bij de situatie in het hoofdgeding, maar dat arrest bouwt in feite voort op eerdere rechtspraak, met inbegrip van (maar niet beperkt tot) de twee andere door de verwijzende rechter genoemde arresten.

In de eerste plaats heeft het Hof in zijn arrest Profi Credit Polska I geoordeeld dat richtlijn 93/13 zich verzet tegen een nationale regeling die het de nationale rechter onmogelijk maakt om ambtshalve het eventuele oneerlijke karakter van de contractuele bedingen in een consumentenovereenkomst te toetsen, wanneer de wijze van uitoefening van het recht om verzet aan te tekenen tegen een betalingsbevel, kort gezegd, te beperkend is. In die zaak heeft het Hof op grond van de bijzonder restrictieve aard van de toepasselijke regels vastgesteld dat dit wel degelijk het geval was.43.

Dienaangaande zet de verwijzende rechter uiteen dat het hoofdgeding weliswaar niet ziet op een betalingsbevel (en dus op dezelfde nationale regeling), maar dat de voorwaarden waaronder het betrokken verstekvonnis kan worden aangevochten, even restrictief zijn.

In de tweede plaats heeft het Hof in het arrest Profi Credit Polska II specifiek de gevolgen behandeld die moeten worden verbonden aan de onmogelijkheid voor de nationale rechter om over te gaan tot ambtshalve toetsing. Het heeft daarbij duidelijk gemaakt dat de nationale rechter die twijfelt aan het oneerlijke karakter van de contractuele bedingen, om overlegging van de relevante documenten kan verzoeken.44.

In de derde plaats is het dwingende karakter van een dergelijke proactieve benadering mijns inziens reeds vastgesteld in het arrest Lintner (dat is gewezen vóór het arrest Kancelaria Medius)45..

Gelet op deze elementen in de rechtspraak, met welk arrest van het Hof moet rekening worden gehouden om na te gaan of de termijn voor de indiening van een verzoek tot heropening van de procedure in acht is genomen?

In dit stadium lijkt het mij nuttig eraan te herinneren dat de Commissie er in de onderhavige zaak voor heeft gepleit om een ‘negatieve uitleggingsbeslissing’ en een prejudiciële uitleggingsbeslissing gelijk te stellen. Zij heeft daar echter ook aan toegevoegd dat dit alleen het geval zou mogen zijn voor zover de conclusie met betrekking tot de onverenigbaarheid van de nationale wetgeving duidelijk is.

Een dergelijke duidelijkheidsnorm wordt misschien het makkelijkst aangetroffen in het arrest Kancelaria Medius. Zoals ik zojuist heb uiteengezet, is dit arrest (dat, voor zover van belang, is gewezen zonder conclusie van de advocaat-generaal)46. echter zeker niet het eerste waarin is ingegaan op de algemene vraag die in het hoofdgeding aan de orde is.

Ik merk op dat volgens de informatie in het dossier een verzoek tot heropening van de procedure moet worden ingediend binnen drie maanden na de bekendmaking van het betrokken arrest van het grondwettelijk hof.47.

Uit de informatie die door de verwijzende rechter is verstrekt leid ik af dat FY haar verzoek ongeveer negen maanden na de uitspraak van het arrest Profi Credit Polska I heeft ingediend, waardoor dat verzoek, onder voorbehoud van verificatie door de verwijzende rechter, mogelijk zes maanden te laat is ingediend. Het is wellicht om die reden dat de verwijzende rechter de mogelijkheid overweegt om het vermeende gebrek in het verstekvonnis ook vast te stellen aan de hand van de latere arresten Profi Credit Polska II of Kancelaria Medius (die respectievelijk ongeveer 4 en 12 maanden na het verzoek van FY zijn gewezen).

Ik moet toegeven dat deze overwegingen mij enigszins verbazen, omdat mijns inziens moeilijk kan worden aanvaard dat het gelijkwaardigheidsbeginsel tot het resultaat kan leiden dat de betrokken termijn opnieuw begint te lopen met elke nieuwe prejudiciële beslissing van het Hof waardoor de gevolgen die aan het Unierecht moeten worden verbonden voor de uitlegging van een bepaald voorschrift van nationaal recht, nader worden toegelicht.

Ik herinner eraan dat de heropening van de in de onderhavige zaak aan de orde zijnde procedure een buitengewoon rechtsmiddel is dat naar zijn aard een uitzondering vormt op het beginsel van gezag van gewijsde. Teneinde het rechtszekerheidsbeginsel te handhaven, moeten de voorwaarden waaronder een dergelijk rechtsmiddel kan worden aangewend dus duidelijk worden omschreven om de voorzienbaarheid te waarborgen. Daartoe behoort ook een precieze termijn waarbinnen een verzoek om een dergelijk rechtsmiddel kan worden ingediend.

Op grond van dit vereiste moet dus worden vastgesteld welke de eerste prejudiciële beslissing is die tot de conclusie kan leiden dat een definitieve rechterlijke beslissing is gebaseerd op een met het Unierecht onverenigbare uitlegging van het nationale recht. Om de redenen die ik hierboven heb uiteengezet, kan dat echter wat moeilijk blijken als hetzelfde niveau van nominale duidelijkheid wordt nagestreefd met betrekking tot de vraag welk recht onverenigbaar is met het Unierecht en wat de precieze gevolgen van een dergelijke vaststelling zijn.

In het licht van het bovenstaande geef ik in overweging om op de eerste prejudiciële vraag te antwoorden dat het gelijkwaardigheidsbeginsel, als een uitdrukking van de verplichting tot loyale samenwerking die is neergelegd in artikel 4, lid 3, VEU, niet verlangt dat een buitengewoon rechtsmiddel dat het mogelijk maakt om een civiele procedure te heropenen op basis van een arrest van het nationale grondwettelijke hof dat (i) een nationale bepaling die in die procedure is aangevoerd, onverenigbaar met een rechtsregel van hogere rang en dus ongeldig verklaart, of (ii) een bepaalde uitlegging van een voorschrift van nationaal recht dat in die procedure is aangevoerd, onverenigbaar verklaart met een rechtsregel van hogere rang, ook beschikbaar is op grond van een arrest van het Hof dat is gewezen in een procedure krachtens artikel 267 VWEU en waarbij een bepaling van Unierecht wordt uitgelegd.

In overeenstemming met wat ik hierboven al heb uiteengezet, is het standpunt van het Unierecht ten opzichte van de nationale gevolgen van het gezag van gewijsde dat er geen algemene verplichting bestaat om ervoor te zorgen dat definitieve rechterlijke beslissingen die inbreuk maken op het Unierecht opnieuw ter discussie kunnen worden gesteld, met name door een specifiek rechtsmiddel in te voeren.64.

Het klopt dat het Hof in verschillende zaken tot een tegenovergesteld oordeel is gekomen op grond van overwegingen die verband houden met de doeltreffendheid die aan bepaalde regels van Unierecht moet worden gewaarborgd.

Dit heeft zich ten eerste voorgedaan in een situatie waarin een definitieve nationale rechterlijke beslissing die in strijd was met het Unierecht, de terugvordering van onrechtmatig verleende staatssteun verhinderde en als gevolg daarvan afbreuk deed aan de verdeling van bevoegdheden tussen de Europese Unie en de lidstaten op dat gebied.65.

Ten tweede is dit ook gebeurd in een situatie waarin de nationale gevolgen van het gezag van gewijsde zo ruim waren omschreven dat het structureel onmogelijk werd om Unierechtconforme resultaten te bereiken in andere soortgelijke zaken. Het Hof kwam tot die vaststelling in zaken met betrekking tot btw en, opnieuw, staatssteun.66.

Geen van beide categorieën situaties (of het nu gaat om het betrokken gebied dan wel, wat belangrijker is, om de structurele moeilijkheden die zich voordoen) lijkt in het hoofdgeding relevant.

Ten derde heeft het Hof een vrij strikte benadering gekozen ten aanzien van de nationale gevolgen van het gezag van gewijsde op het gebied van consumentenbescherming. Meer in het bijzonder heeft het Hof gepreciseerd dat de waarborg van een doeltreffende bescherming van het recht van de consument om niet te worden gebonden door contractuele bedingen die op grond van richtlijn 93/13 als oneerlijk worden aangemerkt, vereist dat de nationale gevolgen van het gezag van gewijsde opzij worden gezet, hetzij in hoger beroep, hetzij tijdens de procedure van gedwongen tenuitvoerlegging.

Wat het eerste aspect betreft, heeft het Hof in zijn arrest in de zaak Unicaja Banco67. bevolen om het definitieve karakter van een in eerste aanleg gewezen beslissing buiten beschouwing te laten voor zover die beslissing de consument in wezen verhinderde een deel van het bedrag terug te vorderen dat hij aan de verkoper had betaald op grond van een als oneerlijk beschouwde ‘bodemclausule’. Die beslissing in eerste aanleg gelastte immers de terugbetaling van de bedragen die op grond van deze clausule waren betaald, maar beperkte die terugbetalingsverplichting tegelijk in de tijd in overeenstemming met de (toenmalige) rechtspraak van de hoogste nationale rechterlijke instantie.68.

Vervolgens heeft het Hof geoordeeld dat een dergelijke temporele beperking in strijd was met richtlijn 93/13.69. Deze vaststelling is echter gedaan nadat de termijnen voor het instellen van hoger beroep in die zaak waren verstreken, en alleen de betrokken bank hoger beroep had ingesteld (tegen de beslissing van de rechter in eerste aanleg om haar te verwijzen in alle kosten). Dit hoger beroep is toegewezen. In antwoord op een vraag van de Tribunal Supremo (hoogste rechterlijke instantie, Spanje) heeft het Hof verduidelijkt dat de rechter in hoger beroep in feite verplicht was om terug te komen op het deel van de beslissing in eerste aanleg dat gezag van gewijsde had verkregen en om ambtshalve het oneerlijke karakter van de beperking in de tijd aan de orde te stellen, hoewel dit deel van de beslissing in eerste aanleg niet werd betwist en de daaruit voortvloeiende situatie de rechtspositie verslechterde van de bank die het hoger beroep had ingesteld om een ander aspect van de beslissing in eerste aanleg aan te vechten.

Met betrekking tot het tweede aspect, dat in punt 161 hierboven is vermeld, heeft het Hof geëist dat het gezag van gewijsde van rechterlijke beslissingen in betalingsbevelprocedures of in hypothecaire executieprocedures werd teruggedraaid.

Meer in het bijzonder heeft het Hof in zijn arrest Finanmadrid EFC geëist dat de gevolgen van het gezag van gewijsde werden teruggedraaid in de tenuitvoerleggingsfase van een betalingsbevelprocedure, waarbij de nationale rechter de bevoegdheid kreeg om ambtshalve te beoordelen of een beding in de onderliggende overeenkomst oneerlijk was, ofschoon die rechter daar niet bevoegd toe was op grond van het nationale recht en de contractuele bedingen in de eerdere fasen van de procedure niet waren getoetst.70.

Bovendien heeft het Hof in zijn arrest Banco Primus deze benadering toegepast op situaties waarin in het kader van een hypothecaire executieprocedure weliswaar een onderzoek had plaatsgevonden, maar dan enkel van bepaalde bedingen van de onderliggende overeenkomst. Het Hof heeft in wezen vastgesteld dat de bescherming die de consument krachtens richtlijn 93/13 moet worden geboden, ‘onvolledig en ontoereikend’ zou zijn als de executierechter voor hypothecair krediet niet ambtshalve het oneerlijke karakter van de andere niet getoetste bedingen zou kunnen onderzoeken.71.

Evenzo verplichtte het arrest Ibercaja Banco72. in beginsel om in het kader van een hypothecaire executieprocedure de nationale gevolgen van het gezag van gewijsde buiten beschouwing te laten waar de nationale rechter de betrokken contractuele bedingen had onderzocht zonder dit evenwel uitdrukkelijk in de definitieve beslissing te vermelden. Het Hof beklemtoonde dat de consument in dergelijke omstandigheden niet op de hoogte was gebracht van het bestaan van die toetsing en, althans summier, van de gronden waarop de rechter had geoordeeld dat de betrokken bedingen niet oneerlijk waren, waardoor hij niet met kennis van zaken had kunnen beslissen of hij die beslissing wilde aanvechten.73.

Op het eerste gezicht lijkt uit deze rechtspraak te volgen dat het gezag van gewijsde van een rechterlijke beslissing de toets uit het oogpunt van de doeltreffendheid van de aan de consument te verlenen bescherming in elk geval slechts doorstaat wanneer die beslissing is gegeven na een onderzoek van de relevante contractuele bedingen (en enkel wanneer het resultaat van dat onderzoek uitdrukkelijk wordt vermeld).74.

Naar mijn mening is een dergelijke algemene conclusie echter niet helemaal juist.

Ten eerste wijs ik erop dat een dergelijke conclusie beide in de onderhavige zaak gestelde vragen onmiddellijk irrelevant zou maken, omdat de logische consequentie daarvan zou zijn dat de rechtsgevolgen van het gezag van gewijsde gewoonweg niet intreden: ook al is een rechterlijke beslissing formeel definitief, indien de onderliggende contractuele relatie niet is onderzocht, kan zij een zekere vorm van heroverweging niet verhinderen. Bijgevolg zou het niet nodig zijn om in te gaan op de kwestie van de buitengewone rechtsmiddelen, omdat dat, zoals ik al heb uiteengezet, uitzonderlijke instrumenten zijn die het mogelijk maken om een definitieve rechterlijke beslissing terug te draaien.

Ten tweede, als belangrijker aspect, is het naar mijn mening moeilijk om vooruit te lopen op de bredere gevolgen van een dergelijke lezing van de rechtspraak van het Hof, met name in de context van zijn rechtspraak over de termijnen voor een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking die door een consument wordt ingesteld.75.

Ten derde is eveneens belangrijk dat de hierboven besproken rechtspraak moet worden gelezen in het licht van de eerdere jurisprudentie van het Hof met betrekking tot een ‘totale passiviteit […] van de betrokken consument’76., waarvan het Hof onlangs heeft bevestigd dat die relevant blijft.

Het Hof heeft namelijk in zijn eerdere arrest Asturcom Telecomunicaciones opgemerkt dat het doeltreffendheidsbeginsel niet zo ver gaat dat het de nationale rechter bij wie een vordering tot tenuitvoerlegging van een (in afwezigheid van de consument gewezen) arbitraal vonnis aanhangig is, verplicht om ambtshalve te beoordelen of een arbitragebeding in een consumentenovereenkomst oneerlijk is, wanneer de consument niet om vernietiging van dat vonnis heeft verzocht en de daartoe gestelde termijn van twee maanden niet als problematisch kon worden beschouwd.77.

Het Hof heeft naar deze vroegere rechtspraak verwezen in zijn recente arrest Unicaja Banco, dat hierboven is besproken, en bevestigd dat uit de feiten die tot dit arrest hadden geleid, niet bleek dat de consument volledig passief was gebleven: deze had het in het hoofdgeding gewezen vonnis in eerste aanleg weliswaar niet aangevochten, maar dat had ermee te maken dat het arrest Gutierrez Naranjo, waarin het Hof oordeelde dat de nationale rechtspraak waarop dat vonnis in eerste aanleg was gebaseerd, in strijd was met richtlijn 93/13, pas is gewezen nadat de termijnen voor het instellen van hoger beroep waren verstreken.78.

In dat licht ben ik van mening dat er ondanks het eventuele ontbreken van een onderzoek naar het oneerlijke karakter van bedingen in een consumentenovereenkomst toch sprake kan zijn van een echt gezag van gewijsde wanneer, met name, de consument aan geen enkele fase van de procedure heeft deelgenomen.

Derhalve moet worden nagegaan of een dergelijke situatie zich in de omstandigheden van het hoofdgeding heeft voorgedaan.

Uit de verwijzingsbeslissing volgt dat FY niet heeft deelgenomen aan de procedure die tot het verstekvonnis heeft geleid en dat zij geen verzet heeft aangetekend tegen dat vonnis (dat haar nochtans naar behoren ter kennis is gebracht). Deze elementen wijzen er prima facie op dat zij zich passief heeft opgesteld in de zin van de hoger aangehaalde rechtspraak van het Hof.

Haar specifieke situatie moet echter worden beoordeeld tegen de algemene achtergrond van de toepasselijke nationale procedureregels in kwestie.

Onder voorbehoud van verificatie door de verwijzende rechter lijkt het erop dat de procedureregels die van toepassing zijn op het verstekvonnis, de betrokken rechter in eerste aanleg hebben belet de contractuele bedingen in kwestie te toetsen, aangezien hij moest afgaan op de feitelijke beweringen van verzoekster.79.

Uit het arrest Profi Credit Polska I volgt mijns inziens dat een dergelijke procedurele oplossing niet per se onverenigbaar is met de vereisten van richtlijn 93/13, mits deze toetsing in tweede aanleg kan plaatsvinden en de voorwaarden voor het instellen van hoger beroep zodanig worden vastgesteld dat het voor de consument niet buitensporig moeilijk of onmogelijk wordt om daadwerkelijk een dergelijk beroep in te stellen.

In dit opzicht volgt uit de verwijzingsbeslissing dat het verstekvonnis onmiddellijk uitvoerbaar is geworden en dat het had kunnen worden aangevochten binnen een termijn van twee weken waarbinnen FY de middelen en bewijzen had moeten aanvoeren waarop zij zich wilde beroepen.

Zoals zowel de verwijzende rechter als de Commissie opmerkt, lijken deze voorwaarden veel weg te hebben van de voorwaarden die het Hof te restrictief heeft bevonden in zijn arrest Profi Credit Polska I.80. Ik ben van mening dat zij, in samenhang met het ontbreken van een onderzoek naar het eventuele oneerlijke karakter van de bedingen in eerste aanleg, inderdaad tot een vergelijkbare conclusie kunnen leiden, namelijk dat zij het niet mogelijk maken om de eerbiediging van de rechten die de consument aan richtlijn 93/13 ontleent, te waarborgen. De in de onderhavige zaak voorgelegde vragen hebben echter geen betrekking op dit specifieke aspect en het staat bijgevolg aan de verwijzende rechter om na te gaan of deze beschrijving van de toepasselijke procedureregels juist is.

Als het al te restrictieve karakter ervan wordt bevestigd, volgt daar mijns inziens uit dat FY niet kan worden geacht volledig passief te zijn gebleven.

In een dergelijk geval ben ik van mening dat de doeltreffendheid van het recht van de consument om niet te worden gebonden door oneerlijke contractuele bedingen, vereist dat haar een rechtsmiddel ter beschikking wordt gesteld.

Dat rechtsmiddel hoeft mijns inziens echter niet noodzakelijkerwijs de vorm aan te nemen van de heropening van de procedure. Daarop zal ik in het volgende onderdeel nader ingaan.

Ten eerste heb ik er reeds aan herinnerd dat de verplichting van de nationale rechter om de wettigheid te toetsen van contractuele bedingen die consumenten betreffen, zich kan uitstrekken tot tenuitvoerleggingsprocedures.81. In dat verband blijkt uit de beschikbare informatie in het dossier niet of er een tenuitvoerleggingsprocedure is ingeleid of afgerond, of dat FY misschien al vrijwillig aan het verstekvonnis heeft voldaan. Mocht tenuitvoerlegging echter nog tot de mogelijkheden behoren, en zou een dergelijke tenuitvoerleggingsprocedure worden ingeleid, dan volgt mijns inziens uit de aangehaalde rechtspraak dat FY de mogelijkheid moet hebben om zich in die context te beroepen op het eventuele oneerlijke karakter van de onderliggende overeenkomst.82.

Ten tweede vloeit hieruit mijns inziens eveneens voort dat de bijzondere procedurele omstandigheden waaronder het verstekvonnis is gewezen en in kracht van gewijsde is gegaan, tot de conclusie leiden dat het gezag van gewijsde ervan haar niet kan beletten zich te beroepen op het mogelijk oneerlijke karakter van de betrokken bedingen om een vordering tot terugbetaling van de respectieve bedragen in te stellen.

Naar mijn mening vindt deze uitlegging steun in het arrest Ibercaja Banco, waarin het Hof het recht van de consument heeft bevestigd om schadevergoeding te vorderen (van de betrokken ondernemer, zoals ik het begrijp) wanneer de nationale rechter zijn verplichting om het mogelijke oneerlijke karakter van de onderliggende kredietovereenkomst te onderzoeken, niet naar behoren is nagekomen, maar de hypothecaire executieprocedure reeds is beëindigd, met als gevolg dat de eigendom van het betrokken onroerend goed aan een derde is overgedragen.83. Ik ben van mening dat deze redenering a fortiori moet worden toegepast wanneer de consument gewoon een geldelijke vergoeding aan de ondernemer heeft betaald (op basis van een contractueel beding dat als oneerlijk en dus als nietig moet worden beschouwd en wanneer de voorwaarden voor verzet tegen een verstekvonnis onverenigbaar waren met het niveau van bescherming dat krachtens richtlijn 93/13 aan de consument moet worden gewaarborgd, zoals ik hierboven reeds heb uiteengezet).

Ten slotte kan het betrokken nationale rechtsmiddel ook de vorm aannemen van het buitengewone rechtsmiddel in kwestie, mits het nationale recht het mogelijk maakt om het begrip ‘wederrechtelijk ontnemen van de mogelijkheid van een partij om op te treden’ zodanig uit te leggen dat de aan de orde zijnde situatie eronder valt.

In dit verband doet de informatie in het dossier mij vermoeden dat de verwijzende rechter zou kunnen beoordelen of het toepasselijke procedurele kader, zoals beschreven in de punten 183 en 184 hierboven, kan worden geacht de toegang van FY tot een specifiek rechtsmiddel te belemmeren, analoog aan wat (onder voorbehoud van verificatie door de verwijzende rechter) lijkt te zijn geoordeeld door de SN in een situatie waarin de nationale rechter niet had gemotiveerd waarom een verzoeker rechtsbijstand bij het instellen van cassatieberoep werd geweigerd.84.

Zelfs als een dergelijke conforme uitlegging mogelijk blijkt, moet het verzoek in kwestie echter nog steeds worden ingediend binnen de toepasselijke termijn.85. Deze termijn, zoals ik de formulering van artikel 407, lid 1, k.p.c. begrijp, begint te lopen vanaf het ogenblik waarop de betrokken partij kennisneemt van de ‘rechterlijke beslissing’.86. De verwijzingsbeslissing bevat geen nadere informatie over hoe deze regel moet worden begrepen. Op het eerste gezicht vat ik de bewoordingen ervan op als een verwijzing naar de definitieve beslissing die is gewezen in een procedure waarin de verweerder de mogelijkheid zou zijn ontnomen om op te treden. Het is uiteraard aan de verwijzende rechter om dit te verifiëren.

Indien de verwijzende rechter echter tot de slotsom komt dat het betrokken buitengewoon rechtsmiddel niet kan worden ingesteld wegens de beperkingen van de conforme uitlegging of wegens de toepasselijke termijnen, denk ik niet dat het vereiste van doeltreffendheid van het betrokken consumentenrecht zo ver gaat dat het aan de orde zijnde buitengewoon rechtsmiddel verplicht ter beschikking moet worden gesteld, ongeacht de voorwaarden waaronder dit rechtsmiddel kan worden toegepast, zoals die in het nationale recht zijn vastgesteld.

Het Hof heeft verduidelijkt dat de vraag of de procedurele bescherming die aan consumenten wordt geboden, toereikend en doeltreffend is, moet worden beoordeeld in het licht van de reeds beschikbare rechtsmiddelen.87.

In dit verband volgt uit de verwijzingsbeslissing dat het in casu besproken verzuim van de nationale rechter de grondslag vormt voor een ander buitengewoon rechtsmiddel, namelijk een buitengewoon beroep. De verwijzende rechter merkt op dat dit rechtsmiddel slechts openstaat voor de ombudsman en de procureur-generaal, wat ertoe leidt dat slechts een beperkt aantal zaken op die manier wordt heroverwogen. Het blijft echter een feit dat dit rechtsmiddel wel degelijk deel uitmaakt van de algemene nationale procedurele context.

Bovendien ben ik, en dit is misschien nog wel belangrijker, van mening dat de bestaande rechtspraak van het Hof vrij volledig de verschillende aspecten van de nationale procedure bestrijkt die consumenten (die geen volledige passiviteit aan de dag hebben gelegd) anders kunnen belemmeren om zich te verzetten tegen de tenuitvoerlegging van een titel waarvan het mogelijke oneerlijke karakter niet is getoetst of om compensatie te verkrijgen voor wat zij hebben betaald (of verloren) op een dergelijke onrechtmatige basis.

In die omstandigheden zie ik geen noodzaak om een extra beschermingsniveau in te voeren dat uit Unierechtelijke gronden de heropening van een procedure zou vereisen, zeker gelet op het uitzonderlijke karakter van een dergelijk rechtsmiddel.

Zoals ik hierboven heb aangegeven, is de toepasselijkheid van buitengewone rechtsmiddelen over het algemeen gebaseerd op een algemeen evenwicht tussen concurrerende waarden dat door de nationale wetgever tot stand wordt gebracht. Wanneer zou worden geëist dat de (materiële of personele) werkingssfeer van deze rechtsmiddelen wordt verruimd om specifiek het verzuim van de nationale rechter om de rechtmatigheid van een consumentenovereenkomst te onderzoeken, te compenseren, kan dit het algemene evenwicht verstoren indien bijvoorbeeld op andere rechtsgebieden geen vergelijkbare procedurele bescherming bestaat, hoewel die rechtsgebieden ook kunnen leiden tot situaties waarin op onrechtmatige wijze bescherming wordt ontzegd die anders moet worden gewaarborgd aan personen die zich in een kwetsbare situatie bevinden.88.

In het licht van deze overwegingen ben ik van mening dat de verplichting om de rechten van de consument op grond van artikel 6, lid 1, en artikel 7, lid 1, van richtlijn 93/13 daadwerkelijk te beschermen, niet vereist dat een buitengewoon rechtsmiddel beschikbaar wordt gesteld om de heropening mogelijk te maken van een procedure die is afgesloten met een definitieve rechterlijke beslissing die is gewezen zonder dat is onderzocht of de bedingen in een consumentenovereenkomst mogelijkerwijs oneerlijk zijn. Deze verplichting maakt het echter noodzakelijk om in de betrokken nationale rechtsorde in een rechtsmiddel te voorzien voor het geval dat een dergelijke rechterlijke beslissing is gewezen en definitief is geworden op basis van procedureregels die het niet mogelijk maken om de rechten te eerbiedigen die de consument aan richtlijn 93/13 ontleent.