HvJ EU, 07-03-2018, nr. C-560/16

Het onderhavige verzoek om een prejudiciële beslissing, ingekomen ter griffie van het Hof op 4 november 2016, heeft betrekking op de uitlegging van artikel 22, punt 2, van verordening (EG) nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken2..

Dit verzoek is ingediend in het kader van een geding tussen Michael Dědouch, Petr Streitberg en Pavel Suda (hierna: ‘Dědouch e.a.’) enerzijds en Jihočeská plynárenská a.s. en E.ON Czech Holding AG (hierna: ‘E.ON’) anderzijds over de toetsing van de billijkheid van de vergoeding die E.ON in het kader van de uitkoop (‘squeeze out’) van de minderheidsaandeelhouders diende te betalen aan Dědouch e.a. na de gedwongen overdracht van hun aandelen in de vennootschap Jihočeská plynárenská.

Op 8 december 2006 heeft de algemene vergadering van de te České Budějovice (Tsjechië) gevestigde naamloze vennootschap naar Tsjechisch recht Jihočeská plynárenská (hierna: ‘vennootschap’) besloten tot gedwongen overdracht van alle effecten die een deelnemingsrecht in deze vennootschap vertegenwoordigen, aan de meerderheidsaandeelhouder ervan, te weten E.ON, een te München (Duitsland) gevestigde vennootschap.

In dit besluit werd de hoogte vastgesteld van de vergoeding die E.ON na deze overdracht aan de minderheidsaandeelhouders diende te betalen.

Bij vordering van 26 januari 2007, ingesteld tegen Jihočeská plynárenská en E.ON, hebben Dědouch e.a. de Krajský soud v Českých Budějovicích (regionale rechter České Budějovice, Tsjechië) verzocht om de billijkheid van deze vergoeding te toetsen.

Tijdens deze procedure heeft E.ON een exceptie van onbevoegdheid van de Tsjechische rechterlijke instanties opgeworpen, omdat, gezien haar plaats van vestiging, enkel de Duitse rechterlijke instanties internationaal bevoegd zouden zijn.

Bij beschikking van 26 augustus 2009 heeft de Krajský soud v Českých Budějovicích deze exceptie van onbevoegdheid verworpen, op grond dat de bevoegdheid van de Tsjechische rechterlijke instanties voor de door Dědouch e.a. ingestelde vordering kon worden gebaseerd op artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001.

E.ON heeft tegen deze beschikking hoger beroep ingesteld bij de Vrchní soud v Praze (rechter in tweede aanleg Praag, Tsjechië), die bij beschikking van 22 juni 2010 heeft geoordeeld dat de bij hem aanhangige zaak onder artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 viel en dat, gelet op de plaats van vestiging van Jihočeská plynárenská, de Tsjechische rechterlijke instanties internationaal bevoegd waren.

Na te zijn aangezocht door E.ON, heeft de Ústavní soud (grondwettelijk hof, Tsjechië) bij arrest van 11 september 2012 deze beschikking vernietigd en de zaak terugverwezen naar de Vrchní soud v Praze.

Bij beschikking van 2 mei 2014 heeft de Vrchní soud v Praze geoordeeld dat de Tsjechische rechterlijke instanties internationaal bevoegd zijn op grond van artikel 5, punt 1, onder a), van verordening nr. 44/2001.

E.ON heeft tegen deze beschikking cassatieberoep ingesteld bij de verwijzende rechter.

In die context heeft de Nejvyšší soud (hoogste rechter in burgerlijke en strafzaken, Tsjechië) de behandeling van de zaak geschorst en het Hof de volgende prejudiciële vragen gesteld:

Dědouch e.a., E.ON, de Tsjechische regering en de Europese Commissie hebben schriftelijke opmerkingen ingediend. Aangezien niet gemotiveerd is verzocht om een pleitzitting te houden en het Hof zich voldoende ingelicht acht, heeft het besloten geen mondelinge behandeling te laten plaatsvinden.

Met zijn prejudiciële vragen wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of een vordering ter zake van de billijkheid van de vergoeding die de meerderheidsaandeelhouder van een vennootschap aan de minderheidsaandeelhouders van diezelfde vennootschap dient te betalen in het kader van een uitkoopprocedure (‘squeeze out’), onder de exclusieve bevoegdheid van de gerechten van de plaats van vestiging van de vennootschap (artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001) valt dan wel onder de bijzondere bevoegdheid van de gerechten van de plaats waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt, is uitgevoerd of moet worden uitgevoerd [artikel 5, punt 1, onder a), van verordening nr. 44/2001], of onder de bijzondere bevoegdheid van de gerechten van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of zich kan voordoen (artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001).

Het onderhavige verzoek om een prejudiciële beslissing vestigt de aandacht op een structureel probleem van verordening nr. 44/2001 [dat blijft voortbestaan onder van verordening (EU) nr. 1215/2012 van het Europees Parlement en de Raad van 12 december 2012 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken3.], namelijk het ontbreken van een bevoegdheidsgrondslag voor de beslechting van binnen vennootschappen gerezen geschillen, zoals die tussen aandeelhouders onderling, tussen aandeelhouders en bestuurders of tussen de vennootschap en haar bestuurders.4.

Artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 heeft immers enkel betrekking op kwesties ter zake van ‘de geldigheid, de nietigheid of de ontbinding van vennootschappen […], dan wel van de besluiten van hun organen’. Bij vennootschapsrechtelijke geschillen gaat het evenwel niet noodzakelijkerwijs om de geldigheid van een besluit van de organen van de vennootschap en nog minder om de geldigheid, de nietigheid of de ontbinding van de vennootschap. Hiervan is sprake in het onderhavige geval, waarin in het hoofdgeding, volgens § 183k, lid 4, van het Tsjechisch wetboek van koophandel, niet de geldigheid van het besluit van de algemene vergadering inzake de uitkoop van de minderheidsaandeelhouders in twijfel wordt getrokken, maar enkel de hoogte van de vergoeding die de meerderheidsaandeelhouder aan hen moet betalen voor de verwerving van hun aandelen.

Het probleem van het ontbreken van een bevoegdheidsgrondslag voor dit type geschillen wordt nog vergroot door de moeilijkheid van de toepassing van artikel 5, punten 1 en 3, van verordening nr. 44/2001 op het hoofdgeding, aangezien de uitkoop van de minderheidsaandeelhouders en de bij besluit van de algemene vergadering vastgestelde vergoeding noch een overeenkomst, noch een onrechtmatige daad vormt.

Om te beginnen is er geen sprake van dat ‘een partij jegens een andere partij vrijwillig een verbintenis is aangegaan’5., wat zou leiden tot de toepassing artikel 5, punt 1, van verordening nr. 44/2001. De procedure van de uitkoop van de minderheidsaandeelhouders stoelt namelijk op het beginsel dat zij zonder hun instemming door de meerderheidsaandeelhouder in gang kan worden gezet.

Voorts, ook al is volgens vaste rechtspraak van het Hof ‘artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 van toepassing op elke vordering die ertoe strekt een verweerder aansprakelijk te stellen en die geen verband houdt met een ‘verbintenis uit overeenkomst’ in de zin van artikel 5, punt 1, van die verordening’6., beoogt de procedure die in het hoofdgeding aan de orde is, niet de aansprakelijkstelling van de meerderheidsaandeelhouder. Die procedure gaat integendeel over de vraag of de vergoeding die overeenkomstig § 183i, lid 3, van het Tsjechisch wetboek van koophandel is vastgesteld door de algemene vergadering (en dus niet noodzakelijkerwijs of uitsluitend door de meerderheidsaandeelhouder), al dan niet billijk is.

Dit probleem speelt niet alleen in de uitkoopprocedure maar doet zich ook voor in verschillende andere onderdelen van het vennootschapsrecht, zoals de plicht tot loyaliteit die op bestuurders rust. Uitgaande van de vaste rechtspraak van het Hof waarnaar ik in punt 24 van deze conclusie heb verwezen, is de plicht tot loyaliteit een verbintenis die de bestuurder jegens de vennootschap aangaat, zodra hij vrijwillig de vervulling van zijn taken op zich neemt. In die zin zou een vordering van de vennootschap of van een aandeelhouder strekkende tot vaststelling van een schending van deze verplichting door een bestuurder onder artikel 5, punt 1, onder a), van verordening nr. 44/2001 vallen, maar deze verplichting kent geen specifieke plaats van ‘uitvoering’ in de zin van deze bepaling, aangezien zij overal ter wereld geldt. Het is dus niet mogelijk om op grondslag van deze bepaling de bevoegdheid van de rechterlijke instanties van een staat in het bijzonder vast te stellen.

Wanneer geen enkele grondslag voor exclusieve of bijzondere bevoegdheid van toepassing is, moet normaal gesproken worden teruggegrepen op de algemene regel van artikel 2, lid 1, van verordening nr. 44/2001, volgens welke zij die woonplaats hebben op het grondgebied van een lidstaat, ongeacht hun nationaliteit, worden opgeroepen voor de gerechten van die lidstaat.7.

In dat geval zou een strikte uitlegging van artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 in overweging kunnen worden genomen.8. Een dergelijke uitlegging die het aan de orde zijnde geschil uitsluit van de werkingssfeer van dat artikel (omdat, overeenkomstig § 183k, lid 4, van het Tsjechisch wetboek van koophandel, dit geschil geen betrekking heeft op de geldigheid van het besluit van de algemene vergadering tot uitkoop van de minderheidsaandeelhouders), zou evenwel indruisen tegen de algemene opzet en de doelstelling van deze verordening die, volgens de rechtspraak van het Hof, als leidraad moeten dienen bij de uitlegging van artikel 22 van verordening nr. 44/2001.9.

Dienaangaande wijs ik erop dat het Hof artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 reeds eerder heeft moeten uitleggen. Ook al is het, bij mijn weten, nog niet in de gelegenheid geweest om een dergelijke uitlegging te geven in de context van een geschil binnen een vennootschap waarop het vennootschapsrecht van toepassing is, dit heeft hem niet belet om in zijn vorenbedoelde rechtspraak beginselen te formuleren die als leidraad dienen bij de uitlegging van deze bepaling.10.

In die zin mogen, zoals het Hof heeft geoordeeld in zijn arrest van 2 oktober 2008, Hassett en Doherty (C-372/07, EU:C:2008:534), ‘[de bepalingen van artikel 22 van verordening nr. 44/2001], als uitzondering op de algemene bevoegdheidsregel, niet ruimer […] worden uitgelegd dan het oogmerk ervan verlangt, aangezien zij tot gevolg hebben dat partijen worden beroofd van de forumkeuze die hun anders zou toekomen, en dat zij in bepaalde gevallen worden gedaagd voor een rechter die ten aanzien van geen hunner de eigen rechter van de woonplaats is’.11.

Volgens het Hof ‘is het wezenlijke doel van een dergelijke uitzondering, die voorziet in de exclusieve bevoegdheid van de gerechten van de lidstaat waar een vennootschap is gevestigd, te vermijden dat tegenstrijdige beslissingen worden gewezen met betrekking tot het bestaan van de vennootschappen en de rechtsgeldigheid van de besluiten van hun organen’.12.

Mijns inziens is dit doel beter gediend met een uitlegging van artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 die strookt met de hiermee nagestreefde hoofddoelstelling dan met een strikte en formalistische uitlegging van de bewoordingen ervan.

Zoals het Hof reeds heeft geoordeeld ‘lijken de gerechten van de lidstaat waar de vennootschap haar zetel heeft, immers het best geplaatst om van […] geschillen [met betrekking tot het bestaan van de vennootschappen en de rechtsgeldigheid van de besluiten van hun organen] kennis te nemen, met name omdat de openbaarmakingsformaliteiten van de vennootschapsaangelegenheden in diezelfde lidstaat plaatsvinden. De toekenning van een dergelijke exclusieve bevoegdheid aan die gerechten geschiedt dus in het belang van een goede rechtsbedeling’.13.

Mijns inziens geldt dit ook voor de Tsjechische rechterlijke instanties wat betreft het geschil dat in het hoofdgeding aan de orde is. Aangezien het gaat om een procedure tot uitkoop van de minderheidsaandeelhouders van een vennootschap naar Tsjechisch recht door de meerderheidsaandeelhouder en de meerderheidsaandeelhouder E.ON niet betwist dat het Tsjechische recht in het geding ten gronde van toepassing is, ook al valt het geschil ingevolge artikel 2 van verordening nr. 44/2001 onder de bevoegdheid van de Duitse rechterlijke instanties, ben ik van mening dat de Tsjechische rechter het best geplaatst is om kennis te nemen van dit geschil en het overeenkomstig het Tsjechische recht te beslechten.

Voorts ben ik van mening dat de bevoegdheid van de rechterlijke instanties van de plaats van vestiging van de vennootschap, waarvan de interne aangelegenheden het voorwerp vormen van een geschil op basis van artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001, geen afbreuk doet aan de door verordening nr. 44/2001 nagestreefde doelstelling van voorspelbaarheid14., aangezien het voor de aandeelhouders van een vennootschap, en met name voor de meerderheidsaandeelhouder, niet lastig is om te voorspellen dat de gerechten van de plaats van de zetel van de vennootschap de bevoegde rechterlijke instantie zullen zijn voor de beslechting van de interne geschillen van de vennootschap. In het onderhavige geval vormen de Tsjechische rechterlijke instanties het voor de hand liggende forum om het geschil tussen Dědouch e.a. en E.ON te beslechten.

Om die redenen ben ik van mening dat de onderhavige zaak het Hof de mogelijkheid biedt om opheldering te verschaffen over de toepasbaarheid van artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 op interne geschillen van vennootschappen. Ik geef in overweging om deze bepaling aldus uit te leggen dat deze geschillen, en met name die waarin in het kader van een uitkoopprocedure een meerderheidsaandeelhouder tegenover de minderheidsaandeelhouders van een vennootschap staat, binnen de werkingssfeer ervan vallen.

Gelet op het voorgaande geef ik het Hof in overweging om de prejudiciële vragen van de Nejvyšší soud te beantwoorden als volgt: