HvJ EU, 11-11-2021, nr. C-214/20

De Organisation of Working Time Act 1997 (wet inzake de organisatie van de arbeidstijd van 1997) heeft richtlijn 93/104/EG van de Raad van 23 november 1993 betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd (PB 1993, L 307, blz. 18), die is ingetrokken bij en vervangen door richtlijn 2003/88, in Iers recht omgezet.

Artikel 2, lid 1, van deze wet bepaalt:

In herinnering dient te worden gebracht dat het in het kader van de in artikel 267 VWEU geregelde samenwerking tussen het Hof en de nationale rechterlijke instanties uitsluitend een zaak is van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid draagt voor de te geven rechterlijke beslissing om, gelet op de bijzonderheden van de zaak, zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof stelt, te beoordelen. Wanneer de gestelde vragen betrekking hebben op de uitlegging van het Unierecht, is het Hof bijgevolg in beginsel verplicht daarop te antwoorden (arrest van 15 juli 2021, The Department for Communities in Northern Ireland, C-709/20, EU:C:2021:602, punt 54 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Niettemin kan het Hof op een prejudiciële vraag van een nationale rechter geen uitspraak doen wanneer duidelijk blijkt dat de door deze rechter gevraagde uitlegging van een Unierechtelijke regel geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is of wanneer het Hof niet beschikt over de feitelijke of juridische gegevens die het nodig heeft om een nuttig antwoord op de gestelde vragen te kunnen geven (arrest van 13 december 2018, Rittinger e.a., C-492/17, EU:C:2018:1019, punt 37 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In dit verband dient in herinnering te worden gebracht dat aan het Unierecht een uitlegging moet worden gegeven die nuttig is voor de nationale rechter, zodat deze nauwgezet moet voldoen aan de voor de inhoud van een verzoek om een prejudiciële beslissing geldende vereisten, die uitdrukkelijk zijn vermeld in artikel 94 van het Reglement voor de procesvoering van het Hof. Zo is het onontbeerlijk dat — zoals is bepaald in artikel 94, onder a) en c), van dit Reglement — in de verwijzingsbeslissing zelf wordt uiteengezet op welke feitelijke gegevens de vragen berusten en waarom de verwijzende rechter zich vragen stelt over de uitlegging of de geldigheid van een aantal Unierechtelijke bepalingen (arrest van 13 december 2018, Rittinger e.a., C-492/17, EU:C:2018:1019, punten 38 en 39 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In casu blijkt uit de verwijzingsbeslissing dat MG een oproepbare brandweerman is en tijdens de op grond van deze betrekking vervulde oproepdienst als zelfstandig taxichauffeur werkzaam is.

Aangezien dus vaststaat dat de beroepsactiviteit die MG tijdens zijn oproepdienst voor de gemeenteraad van Dublin uitoefent, een zelfstandige activiteit is, geeft de verwijzingsbeslissing geen blijk van enig verband tussen de derde en de vierde vraag en de realiteit of het voorwerp van het hoofdgeding.

Met deze vragen wenst de verwijzende rechter immers in wezen te vernemen hoe het begrip ‘arbeidstijd’ in de zin van artikel 2, punt 1, van richtlijn 2003/88 moet worden uitgelegd wanneer een werknemer tijdens de periode van oproepdienst ten behoeve van een eerste werkgever een beroepsactiviteit uitoefent voor een tweede werkgever. Bij gebreke van een uiteenzetting van de feitelijke gegevens waaruit kan worden opgemaakt hoe een dergelijke situatie zich in het hoofdgeding zou voordoen, beschikt het Hof niet over de gegevens die noodzakelijk zijn om een nuttig antwoord op die vragen te geven.

Derhalve zijn de derde en de vierde vraag niet-ontvankelijk.

De eerste en de tweede vraag, die samen moeten worden onderzocht, zijn daarentegen ontvankelijk, voor zover zij betrekking hebben op het uitdrukkelijk in de tweede vraag bedoelde geval waarin een oproepbare brandweerman tijdens zijn oproepdienst waarin hij permanent bereikbaarheid moet zijn een zelfstandige beroepsactiviteit uitoefent.

Met zijn eerste en zijn tweede vraag, waarvan de behandeling op de in punt 33 van het onderhavige arrest aangegeven wijze moet worden beperkt, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 2, punt 1, van richtlijn 2003/88 aldus moet worden uitgelegd dat een door een oproepbare brandweerman vervulde periode van oproepdienst waarin hij permanent bereikbaar moet zijn en tijdens welke hij met toestemming van zijn werkgever een zelfstandige beroepsactiviteit uitoefent, maar in geval van een noodoproep binnen ten hoogste tien minuten op zijn kazerne moet zijn, ‘arbeidstijd’ vormt in de zin van deze bepaling.

Artikel 2, punt 1, van richtlijn 2003/88 definieert het begrip ‘arbeidstijd’ als ‘de tijd waarin de werknemer werkzaam is, ter beschikking van de werkgever staat en zijn werkzaamheden of functie uitoefent, overeenkomstig de nationale wetten en/of gebruiken’. In artikel 2, punt 2, van deze richtlijn wordt het begrip ‘rusttijd’ negatief omschreven als de tijd die geen arbeidstijd is. Aangezien deze twee begrippen elkaar uitsluiten, moet de periode van oproepdienst van een werknemer voor de toepassing van richtlijn 2003/88 ofwel als ‘arbeidstijd’ ofwel als ‘rusttijd’ worden aangemerkt, aangezien die richtlijn niet voorziet in een tussencategorie (zie in die zin arrest van 9 september 2021, Dopravní podnik hl. m. Prahy, C-107/19, EU:C:2021:722, punt 28 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Hoewel het uiteindelijk aan de verwijzende rechter staat om te onderzoeken of de in het hoofdgeding aan de orde zijnde periode van oproepdienst met permanente bereikbaarheid voor de toepassing van richtlijn 2003/88 moet worden aangemerkt als ‘arbeidstijd’ of ‘rusttijd’, is het de taak van het Hof om hem aanwijzingen te geven over de daarbij in aanmerking te nemen criteria [zie in die zin arrest van 9 maart 2021, Stadt Offenbach am Main (Periode waarin een brandweerman permanent bereikbaar moet zijn), C-580/19, EU:C:2021:183, punt 25 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

In dit verband moet in herinnering worden gebracht dat richtlijn 2003/88 ertoe strekt minimumvoorschriften vast te stellen om de levens- en arbeidsomstandigheden van werknemers te verbeteren door de nationale regelingen inzake met name de duur van de arbeidstijd te harmoniseren. Deze voorschriften vormen bijzonder belangrijke regels van het sociaal recht van de Unie die voor alle werknemers gelden. In het bijzonder bevat richtlijn 2003/88 in haar bepalingen betreffende het recht van iedere werknemer op een beperking van de maximumarbeidsduur en op dagelijkse en wekelijkse rusttijden een nadere regeling van het fundamentele recht dat uitdrukkelijk is verankerd in artikel 31, lid 2, van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, zodat deze richtlijn moet worden uitgelegd in het licht van deze laatste bepaling. De bepalingen van richtlijn 2003/88 mogen bijgevolg niet restrictief worden uitgelegd ten koste van de rechten die de werknemer aan deze richtlijn ontleent [arrest van 9 maart 2021, Stadt Offenbach am Main (Periode waarin een brandweerman permanent bereikbaar moet zijn), C-580/19, EU:C:2021:183, punten 26–28 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

Wat de kwalificatie van de perioden van oproepdienst betreft, heeft het Hof geoordeeld dat het begrip ‘arbeidstijd’ in de zin van richtlijn 2003/88 ook ziet op alle perioden van oproepdienst (inclusief die waarbij de werknemer permanent bereikbaar moet zijn) waarin de verplichtingen die de werknemer worden opgelegd van dien aard zijn dat zij een objectieve en aanzienlijke impact hebben op zijn mogelijkheden om tijdens die perioden de tijd waarin geen beroepswerkzaamheden van hem worden verlangd, vrij in te vullen en aan zijn eigen interessen te besteden [arrest van 9 maart 2021, Stadt Offenbach am Main (Periode waarin een brandweerman permanent bereikbaar moet zijn), C-580/19, EU:C:2021:183, punt 38].

Wanneer, omgekeerd, de verplichtingen die de werknemer in een bepaalde periode van oproepdienst krijgt opgelegd minder intens zijn en hem de mogelijkheid laten om zonder al te veel problemen zijn tijd te beheren en zich met zijn eigen interessen bezig te houden, vormt enkel de tijd die verband houdt met de werkprestatie die tijdens een dergelijke dienst in voorkomend geval daadwerkelijk wordt verricht, ‘arbeidstijd’ voor de toepassing van richtlijn 2003/88 [arrest van 9 maart 2021, Stadt Offenbach am Main (Periode waarin een brandweerman permanent bereikbaar moet zijn), C-580/19, EU:C:2021:183, punt 39 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

Om te beoordelen of een oproepdienst met permanente bereikbaarheid objectief gezien leidt tot grote verplichtingen die een aanzienlijke impact hebben op het beheer door de betrokken werknemer van de tijd waarin geen beroepswerkzaamheden van hem worden verlangd, moet inzonderheid rekening worden gehouden met de tijd waarover de werknemer tijdens de oproepdienst beschikt om zijn beroepsactiviteiten te hervatten vanaf het moment dat de werkgever hierom verzoekt, in voorkomend geval in combinatie met het gemiddeld aantal interventies dat hij tijdens de oproepdienst daadwerkelijk moet uitvoeren [arrest van 9 maart 2021, Stadt Offenbach am Main (Periode waarin een brandweerman permanent bereikbaar moet zijn), C-580/19, EU:C:2021:183, punt 45].

Dienaangaande heeft het Hof verduidelijkt dat wanneer deze tijd gedurende de periode van oproepdienst beperkt is tot enkele minuten, deze periode in beginsel integraal moet worden beschouwd als ‘arbeidstijd’. Zoals het Hof eveneens heeft verduidelijkt, is het niettemin noodzakelijk dat de impact van die reactietijd in concreto moet worden beoordeeld, in voorkomend geval rekening houdend met andere verplichtingen die de werknemer krijgt opgelegd of de faciliteiten die hem worden geboden in diezelfde periode [arrest van 9 maart 2021, Stadt Offenbach am Main (Periode waarin een brandweerman permanent bereikbaar moet zijn), C-580/19, EU:C:2021:183, punten 47 en 48 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

Het staat aan de verwijzende rechter om in het licht van alle omstandigheden van het geval en op basis van de in de punten 38 tot en met 41 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte indicaties te beoordelen of de verplichtingen die MG tijdens zijn perioden van oproepdienst waarin hij permanent bereikbaar moet zijn worden opgelegd, zodanig zwaar zijn dat ze een objectieve en aanzienlijke impact hebben op zijn mogelijkheden om tijdens die perioden de tijd waarin van hem geen beroepswerkzaamheden als oproepbare brandweerman worden verlangd, vrij in te vullen.

In dit verband vormt de aan MG geboden mogelijkheid om tijdens zijn perioden van oproepdienst een andere beroepsactiviteit uit te oefenen een belangrijke aanwijzing dat de concrete regels van het systeem van permanente bereikbaarheid voor deze werknemer geen grote verplichtingen meebrengen die aanzienlijke gevolgen hebben voor het beheer van zijn tijd, vooropgesteld dat blijkt dat de rechten en verplichtingen die voortvloeien uit zijn arbeidsovereenkomst, de collectieve overeenkomsten en de wettelijke regeling van de betrokken lidstaat zodanig zijn geregeld dat hij tijdens een aanzienlijk deel van die perioden deze activiteit daadwerkelijk kan uitoefenen.

Dat MG zich tijdens de perioden van oproepdienst waarin hij permanent bereikbaar dient te zijn op geen enkel moment op een bepaalde plaats hoeft te bevinden, dat hij niet verplicht is om deel te nemen aan alle interventies die vanuit zijn kazerne worden uitgevoerd, dat een kwart van deze interventies zonder hem kan plaatsvinden en dat hij een andere beroepsactiviteit mag uitoefenen die gemiddeld niet meer dan 48 uur per week mag bedragen, kunnen objectieve elementen zijn op grond waarvan kan worden geoordeeld dat hij in staat is om tijdens die perioden deze andere beroepsactiviteit in overeenstemming met zijn eigen interessen te ontwikkelen en daaraan een aanzienlijk deel van de betrokken tijd te besteden. Dat is echter anders indien de gemiddelde frequentie van de noodoproepen en de gemiddelde duur van de interventies de daadwerkelijke uitoefening verhinderen van een beroepsactiviteit die kan worden gecombineerd met het beroep van oproepbare brandweerman, hetgeen ter beoordeling van de verwijzende rechter staat.

Voorts moet nog worden verduidelijkt dat er geen rekening kan worden gehouden met organisatorische moeilijkheden die kunnen voortvloeien uit de door de betrokken werknemer gemaakte keuzen, zoals de keuze van woonplaats of de plaatsen voor de uitoefening van een andere beroepsactiviteit die meer of minder ver verwijderd zijn van de plaats die hij in het kader van zijn beroep als oproepbare brandweerman binnen de gestelde tijd moet kunnen bereiken [zie naar analogie arrest van 9 maart 2021, Stadt Offenbach am Main (Periode waarin een brandweerman permanent bereikbaar moet zijn), C-580/19, EU:C:2021:183, punten 41 en 42 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

Indien, gelet op alle in het hoofdgeding relevante omstandigheden, zou blijken dat die perioden van oproepdienst niet voldoen aan de voorwaarden om als ‘arbeidstijd’ in de zin van artikel 2, punt 1, van richtlijn 2003/88 te worden aangemerkt, betekent dit dat, zoals volgt uit punt 35 van het onderhavige arrest, deze perioden met uitzondering van de tijd die verband houdt met de daadwerkelijk verrichte arbeidsprestaties, moeten worden aangemerkt als ‘rusttijd’ in de zin van artikel 2, punt 2, van deze richtlijn.

Toch kan de kwalificatie van de periode van oproepdienst als ‘rusttijd’ voor de toepassing van richtlijn 2003/88 niet afdoen aan de plicht van werkgevers om hun specifieke verplichtingen uit de artikelen 5 en 6 van richtlijn 89/391 na te leven ter bescherming van de veiligheid en de gezondheid van hun werknemers. Derhalve kunnen werkgevers geen zodanig lange of frequente perioden van oproepdienst invoeren dat deze een risico voor de veiligheid of gezondheid van de werknemer opleveren, ongeacht of deze perioden als ‘rusttijd’ in de zin van artikel 2, punt 2, van richtlijn 2003/88 worden aangemerkt. Het staat aan de lidstaten om in hun nationale recht de nadere regels voor de toepassing van deze verplichting te bepalen [arrest van 9 maart 2021, Stadt Offenbach am Main (Periode waarin een brandweerman permanent bereikbaar moet zijn), C-580/19, EU:C:2021:183, punt 60 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

Gelet op het voorgaande dient op de eerste en de tweede vraag te worden geantwoord dat artikel 2, punt 1, van richtlijn 2003/88 aldus moet worden uitgelegd dat een door een oproepbare brandweerman vervulde periode van oproepdienst waarin hij permanent bereikbaar moet zijn en tijdens welke hij met toestemming van zijn werkgever een zelfstandige beroepsactiviteit uitoefent, maar in geval van een noodoproep binnen ten hoogste tien minuten op zijn kazerne moet zijn, geen ‘arbeidstijd’ in de zin van deze bepaling vormt, indien uit een globale beoordeling van alle omstandigheden van het geval — met name de omvang en de wijze van uitoefening van deze mogelijkheid om een andere beroepsactiviteit uit te oefenen alsmede het ontbreken van een verplichting om deel te nemen aan alle interventies die vanuit deze kazerne worden uitgevoerd — blijkt dat de tijdens deze periode aan de werknemer opgelegde verplichtingen niet van dien aard zijn dat hij objectief gezien aanzienlijk wordt beperkt in zijn mogelijkheden om tijdens die periode de tijd waarin van hem geen beroepswerkzaamheden als oproepbare brandweerman worden verlangd, vrij in te vullen.