HvJ EU, 20-10-2022, nr. C-604/20

In deze conclusie verwijs ik naar de overwegingen 14, 15 en 18 van verordening nr. 1215/2012.

In artikel 6, lid 1, van die verordening is bepaald:

Artikel 17, lid 1, van die verordening, dat deel uitmaakt van afdeling 4 (‘Bevoegdheid voor door consumenten gesloten overeenkomsten’) van hoofdstuk II, bepaalt:

Artikel 18 van die verordening, dat eveneens in deze afdeling is opgenomen, bepaalt in lid 1:

Afdeling 5 (‘Bevoegdheid voor individuele verbintenissen uit arbeidsovereenkomst’) van hoofdstuk II van verordening nr. 1215/2012 bevat onder meer de artikelen 20 en 21. Artikel 20, lid 1, luidt als volgt:

Artikel 21 van deze verordening luidt als volgt:

In deze conclusie verwijs ik naar overweging 7 van de Rome I-verordening.

De Rome I-verordening bevat een artikel 6 met als opschrift ‘Consumentenovereenkomsten’, dat in lid 1 het volgende bepaalt:

Met zijn eerste prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 21, lid 1, onder b), i), en lid 2, van verordening nr. 1215/2012 aldus moet worden uitgelegd dat een werknemer een persoon die geen woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat, met wie hij niet door een arbeidsovereenkomst is verbonden, maar die op grond van een patronaatsverklaring zonder welke die overeenkomst niet tot stand zou zijn gekomen, rechtstreeks aansprakelijk is voor de nakoming van de verplichtingen van de werkgever jegens die werknemer, voor het gerecht van de laatste plaats van waaruit hij gewoonlijk werkte, kan oproepen.

Artikel 21, lid 1, onder b), van verordening nr. 1215/2012 is de bepaling waarnaar artikel 21, lid 2, van deze verordening verwijst, die volgens artikel 6, lid 1, ervan van toepassing is wanneer de werkgever geen woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat. Het gaat dus om een bijzondere bepaling van hoofdstuk II, afdeling 5, van die verordening, waarin de bevoegdheidsregels zijn vastgesteld van gerechten waarbij geschillen inzake ‘individuele verbintenissen uit arbeidsovereenkomst’ aanhangig zijn gemaakt en de werkgever door de werknemer wordt opgeroepen.

Het Hof heeft het begrip ‘werkgever’ in de zin van verordening nr. 1215/2012 nog niet gedefinieerd.19. In de rechtspraak van het Hof zijn enkel de kenmerken van de verhouding tussen werkgever en werknemer vastgelegd.

Hieruit volgt dat het begrip ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ in artikel 20 van verordening nr. 1215/2012 autonoom moet worden uitgelegd teneinde de uniforme toepassing van de in deze verordening neergelegde bevoegdheidsregels in alle lidstaten te waarborgen.20.

Volgens het Hof veronderstelt het begrip ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ een band van ondergeschiktheid tussen de werknemer en zijn werkgever21., en is het hoofdkenmerk van de arbeidsverhouding dat iemand verplicht is om gedurende een bepaalde tijd voor een ander onder diens gezag prestaties te verrichten en als tegenprestatie een vergoeding ontvangt22..

Wat het bestaan van een dergelijke band van ondergeschiktheid betreft, heeft het Hof verduidelijkt dat van geval tot geval aan de hand van alle gegevens en alle omstandigheden die de verhoudingen tussen partijen kenmerken, moet worden nagegaan of van een dergelijke band sprake is teneinde te bepalen of de door de werknemer gedaagde partij op basis van de werkelijke situatie, afgezien van de formele en contractuele banden, als ‘werkgever’ kan worden aangemerkt.23.

Met deze vereisten worden dus doorgaans werkzaamheden als zelfstandige en de hoedanigheid van werknemer afgebakend.24. Zij dienen niet als begrenzing van het begrip ‘werkgever’.25.

Het Hof heeft tevens geoordeeld dat arbeidsovereenkomsten bijzondere kenmerken vertonen doordat zij een duurzame band creëren waardoor de werknemer een bepaalde plaats in het bedrijf van de onderneming of van de werkgever krijgt, en zij zijn te lokaliseren op de plaats waar de werkzaamheden worden verricht, welke plaats bepalend is voor de toepassing van regels van dwingend recht en van collectieve arbeidsovereenkomsten.26.

In het hoofdgeding staat volgens de verwijzende rechter vast dat FD en ROI Land Investments ten tijde van de instelling van het geding niet formeel gebonden waren door een individuele arbeidsovereenkomst en dat er geen band van ondergeschiktheid tussen hen bestond. Daaraan kan volgens hem zelfs ‘de mogelijkheid dat ROI Land Investments invloed op het bestuur van R Swiss uitoefent, […] niets afdoen’.

Op basis van de uitleg van deze rechter over de werkelijke situatie van FD ten opzichte van ROI Land Investments lijkt het mij echter niet uitgesloten dat deze moedermaatschappij als werkgever in de zin van artikel 21, lid 1, van verordening nr. 1215/2012 kan worden beschouwd.

Uit de bijzondere omstandigheden van het hoofdgeding blijkt eens te meer het specifieke karakter van het begrip ‘werkgever’ binnen een concern27. en het risico dat, gelet op de gebruikelijke criteria, wordt aangenomen dat er tussen een werknemer en een werkgever in alle omstandigheden één enkele band moet bestaan, waarbij laatstgenoemde degene is voor wiens rekening deze werknemer zijn werkzaamheden uitoefent, degene die werkgeversgezag uitoefent en degene die deze werknemer loon of een andere vergoeding betaalt.

Mijns inziens moet rekening worden gehouden met de onderlinge verwevenheid van de contractuele verhoudingen of met een verdeling van de wezenlijke bestanddelen van de arbeidsovereenkomst die binnen een concern kan bestaan, alsmede met de regelingen met een dergelijke organisatie kunnen worden getroffen.28.

In casu is de vordering van FD tegen ROI Land Investments gebaseerd op de verbintenis van deze onderneming om de verplichtingen van FD's werkgever, R Swiss, na te komen, zonder welke FD niet op dezelfde dag een nieuwe overeenkomst met R Swiss zou hebben gesloten.29. Deze verbintenis was niet afhankelijk gesteld van de voorwaarde van insolventie van die werkgever. Bovendien moest FD in het kader van deze arbeidsverhouding concreet dezelfde werkzaamheden verrichten als die welke hij voorheen voor ROI Land Investments uitvoerde. Ook de economische band tussen de contractuele werkgever en deze derde is door de verwijzende rechter opgemerkt.30.

Hieruit volgt mijns inziens dat de rechten waarop FD zich beroept voor een vordering tegen ROI Land Investments, voortvloeien uit de individuele arbeidsovereenkomst tussen FD en R Swiss. Aangezien de gelijktijdige en onvoorwaardelijke verbintenis van ROI Land Investments betrekking heeft op een hoofdbestanddeel van de arbeidsverhouding, namelijk de beloning van FD, maakt deze integrerend deel uit van de individuele arbeidsovereenkomst.31.In dit opzicht heeft ROI Land Investments zich niet louter garant gesteld, maar kan zij, door een gecombineerde toepassing van de artikelen 20 en 21 van verordening 1215/2012, als werkgever worden aangemerkt.

Niettemin moet nog worden onderzocht op grond waarvan in het hoofdgeding het bestaan kan worden vastgesteld van het andere hoofdkenmerk van een arbeidsverhouding, namelijk de verplichting van de werknemer om voor de werkgever prestaties te verrichten waarvoor hij als tegenprestatie een vergoeding ontvangt.32.

Op basis van deze strikte wederkerigheid van de uit de arbeidsverhouding voortvloeiende verplichtingen kan de aanname volstaan dat de betrokken derde zich door de betrokken patronaatsverklaring, die integrerend deel uitmaakt van de arbeidsovereenkomst, in de situatie van een feitelijke werkgever bevindt. Met andere woorden, door de beloning van de werknemer aldus te garanderen, handelt deze derde als degene voor wiens rekening de prestatie wordt verricht.

Deze oplossing, die uitsluitend is gebaseerd op de formele band tussen de verbintenissen van de partijen in het kader van de arbeidsverhouding, lijkt mij gezien haar draagwijdte echter niet geheel bevredigend. In mijn ogen moet ook rekening worden gehouden met de context waarin deze verbintenissen zijn aangegaan.

Bijgevolg geef ik het Hof in overweging om erop te wijzen dat de patronaatsverklaring die met de derde bij de arbeidsovereenkomst is overeengekomen, in het kader van een onderlinge economische afhankelijkheid tussen de werkgever en deze derde33., een afspiegeling vormt van het belang van die derde bij de uitvoering van de overeenkomst. Het Hof heeft een dergelijk criterium reeds gehanteerd in het arrest van 10 april 2003, Pugliese.34.

Zoals in casu was de arbeidsverhouding in de zaak die tot dat arrest heeft geleid, binnen een concern veranderd en bestonden er verbintenissen naast elkaar. Het geschil betrof de betaling aan de werknemer van reis- en huurkosten waartoe een eerste werkgever35. onder wiens gezag de werknemer niet meer werkte36., zich na de ondertekening van de arbeidsovereenkomst had verbonden.

Volgens het Hof was er in de zaak Pugliese sprake van een ‘[geschil] ten aanzien van een individuele arbeidsovereenkomst’.37. Na te hebben verduidelijkt dat moest worden onderzocht in hoeverre er een band tussen de twee betrokken arbeidsovereenkomsten bestond38., heeft het Hof geoordeeld dat een werknemer die twee verschillende werkgevers heeft, de eerste werkgever kan oproepen voor het gerecht van de plaats waar hij zijn arbeid voor de tweede werkgever verricht, indien de eerste werkgever ‘ten tijde van sluiting van de tweede overeenkomst zelf een belang heeft bij de uitvoering van de prestatie die de werknemer voor de tweede werkgever, op een door deze bepaalde plaats, zal verrichten’39..

Het Hof heeft dit criterium vastgesteld met het oog op de doelstelling van passende bescherming van de werknemer, die als leidraad dient voor de keuze voor een nauwe band tussen het geschil en de rechter die daarvan kennis moet nemen.40. Voorts heeft het Hof besloten dat een dergelijk criterium in het licht van de vereisten van rechtszekerheid, voorspelbaarheid en een goede rechtsbedeling passend is.41.

Dit criterium van belang van de partij die zich jegens de werknemer heeft verbonden bij de uitvoering van de door hem te verrichten prestatie, lijkt mij ruim te kunnen worden toegepast42., en niet beperkt te zijn tot gevallen waarin meerdere arbeidsovereenkomsten zijn gesloten. Ik ben van mening dat het ook kan worden toegepast op gevallen waarin de patronaatsverklaring integrerend deel uitmaakt van de arbeidsovereenkomst, zoals in casu.43. Een dergelijke uitlegging lijkt mij bevredigend in het licht van de beginselen die in het arrest Pugliese zijn geformuleerd en in verordening nr. 1215/2012 zijn bevestigd.44.

Gelet op het feit dat elke onderneming binnen een concern een zeker algemeen en indirect belang heeft bij de goede uitvoering van de prestaties van alle werknemers van dat concern, stel ik echter voor een grens te stellen aan dit criterium van ‘belang bij de uitvoering van de prestatie die de werknemer zal verrichten’ op basis waarvan het begrip ‘werkgever’ wordt gedefinieerd. Naar mijn mening moet dit belang van de derde rechtstreeks zijn.

In het onderhavige geval stel ik vast dat ROI Land Investments volgens de verwijzingsbeslissing ‘een rechtstreeks belang had bij de nakoming van verzoekers verplichtingen jegens R Swiss’.

Het Hof zou dus, zoals in het arrest Pugliese, bepaalde algemene criteria voor de beoordeling van dit belang kunnen vaststellen.

In dit arrest heeft het Hof verduidelijkt dat ‘het bestaan van [het] belang [bij de uitvoering van de prestatie die de werknemer zal verrichten] niet strikt mag worden getoetst aan formele en exclusieve criteria, maar in algemene zin wordt beoordeeld op grond van alle omstandigheden van het concrete geval’.45. Het Hof heeft op niet-uitputtende wijze verschillende beoordelingsfactoren46. opgesomd die mijns inziens ook kunnen worden toegepast op het belang van een derde bij de verhouding met de contractuele werkgever. De voornaamste factoren zijn de volgende:

Andere factoren, die zijn ingegeven door de bevindingen van de verwijzende rechter, lijken mij eveneens relevant:

Wat al deze criteria betreft, is er mijns inziens voorts geen enkele reden om deze tot rechtspersonen te beperken. Natuurlijke personen kunnen ook contractuele werkgevers of belanghebbende werkgevers zijn in het kader van een concern of een netwerk van individuele ondernemingen.

Bijgevolg staat het aan de verwijzende rechter om in het licht van deze of andere, meer relevante criteria te beoordelen of op grond van de omstandigheden van het hoofdgeding kan worden vastgesteld dat er sprake is van een rechtstreeks belang van de derde bij de goede uitvoering van de prestatie van de werknemer in het kader van een met een andere persoon van hetzelfde concern gesloten arbeidsovereenkomst, waaruit kan worden afgeleid dat deze derde als werkgever in de zin van artikel 21, lid 1, van verordening nr. 1215/2012 kan worden aangemerkt.

Ik geef het Hof dan ook in overweging om op de eerste prejudiciële vraag van de verwijzende rechter te antwoorden dat een natuurlijke of rechtspersoon, ongeacht of deze al dan niet woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat, waarmee de werknemer geen arbeidsovereenkomst heeft gesloten, maar wel een andere overeenkomst die integrerend deel uitmaakt van die arbeidsovereenkomst, op grond waarvan die persoon aansprakelijk is voor de nakoming van de verplichtingen van de werkgever jegens die werknemer, als ‘werkgever’ in de zin van artikel 21, leden 1 en 2, van verordening nr. 1215/2012 kan worden beschouwd indien deze persoon belang heeft bij de uitvoering van die andere overeenkomst.

Met zijn tweede prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter, mocht het Hof van oordeel zijn dat dat het geschil niet onder de werkingssfeer van hoofdstuk II, afdeling 5, van verordening nr. 1215/2012 valt, te vernemen of artikel 6, lid 1, van deze verordening aldus moet worden uitgelegd dat het voorbehoud betreffende artikel 21, lid 2, van deze verordening in de weg staat aan de toepassing van de bevoegdheidsregels van het nationale recht.

In dit verband merk ik op dat deze rechter niet dezelfde vraag heeft gesteld over de toepassing van de bevoegdheidsregels van hoofdstuk II, afdeling 4, van die verordening, waarop de derde en de vierde prejudiciële vraag betrekking hebben, hoewel dat hetzelfde vraagstuk betreft.

Mocht het Hof de eerste prejudiciële vraag ontkennend beantwoorden op grond dat een derde bij de arbeidsovereenkomst, zoals in het hoofdgeding, niet als werkgever kan worden beschouwd, dan valt het geding dus niet binnen de werkingssfeer van hoofdstuk II, afdeling 5, van verordening nr. 1215/2012. In dat geval moesten de nationale bevoegdheidsregels om de hierna uiteengezette redenen worden toegepast.

Ten eerste zijn deze bevoegdheidsregels in beginsel van toepassing op verweerders die geen woonplaats hebben in een lidstaat, volgens de bewoordingen van artikel 6, lid 1, van die verordening, gelezen in het licht van overweging 14 ervan.

Ten tweede is het ondenkbaar dat bevoegdheidsregels van de Unie buiten hun werkingssfeer een blokkerende werking zouden kunnen hebben op nationale bepalingen. Bovendien zou elke andere analyse tot gevolg hebben dat de nationale bevoegdheidsregels in alle gevallen buiten toepassing worden gelaten.

Bijgevolg zou op de tweede vraag van de verwijzende rechter kunnen worden geantwoord dat ingeval artikel 21, lid 2, van verordening nr. 1215/2012 niet van toepassing is, artikel 6, lid 1, van deze verordening aldus moet worden uitgelegd dat de bevoegdheidsregels van het nationale recht van toepassing zijn.

Ik geef het Hof echter in overweging zijn aandacht te richten op de uitlegging a contrario die uit een dergelijk in algemene bewoordingen geformuleerd antwoord kan worden afgeleid. Deze waakzaamheid lijkt mij gerechtvaardigd door de verwijzing van de verwijzende rechter naar commentaren in de Duitse rechtsliteratuur, waaruit een vraag naar voren komt over de verhouding tussen de bepalingen van artikel 6, lid 1, van verordening nr. 1215/2012 en die van de afdelingen betreffende geschillen inzake consumenten- en arbeidsovereenkomsten.54.

Artikel 6, lid 1, van deze verordening bepaalt immers dat wanneer de verweerder geen woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat, de bevoegdheid van het aangezochte gerecht door de nationale wetgeving wordt geregeld, ‘onverminderd’55. artikel 18, lid 1, en artikel 21, lid 2, van die verordening. Deze artikelen staan in elk van de betrokken afdelingen, respectievelijk na artikel 17, lid 1, en artikel 20, lid 1, van deze verordening, volgens welke ‘de bevoegdheid [wordt] geregeld door deze afdeling, onverminderd artikel 6 […]’ van verordening nr. 1215/2012.56.

In het Verdrag van Brussel van 1968 en in verordening nr. 44/2001 werd dezelfde term gebruikt, namelijk ‘onverminderd’ (zie artikel 4 van Verdrag en verordening en, artikel 13 van dit Verdrag en de artikelen 15 en 18 van de verordening). Op grond van de exclusieve bevoegdheidsregels en de regels in die verordening inzake het door partijen aangewezen bevoegde gerecht, moest het nationale recht buiten toepassing worden gelaten.57.

De vraag rijst dus of de toevoeging van bevoegdheidsregels ter bescherming van een zwakke partij in verordening nr. 1215/2012 dezelfde draagwijdte moet hebben. Er zijn verschillende benaderingen mogelijk.

Uit de formulering van artikel 5 van die verordening, volgens welke verweerders die in een lidstaat woonplaats hebben, slechts voor het gerecht van een andere lidstaat kunnen worden opgeroepen krachtens de in de afdelingen 2 tot en met 7 van hoofdstuk II van die verordening gegeven regels, die verschilt van de formulering van artikel 6, lid 1, van dezelfde verordening, dat van toepassing is op verweerders die in derde landen woonplaats hebben, zou kunnen worden afgeleid dat de nationale bevoegdheidsregels van toepassing kunnen blijven naast de regels waarin verordening nr. 1215/2012 voorziet.58.

Ook zou kunnen worden aangevoerd dat artikel 21, lid 2, van deze verordening bepaalt dat de werkgever ‘in overeenstemming met lid 1, onder b), [kan] worden opgeroepen voor het gerecht van een lidstaat’.59. Zo zou de werknemer de mogelijkheid hebben om te kiezen tussen de bevoegdheid op basis van die verordening en die welke voortvloeit uit het nationale recht.60.

In het licht van de tweede volzin van overweging 14 van verordening nr. 1215/2012, die betrekking heeft op de bevoegdheidsregels die gelet op de door deze verordening nagestreefde doelstellingen voorrang moeten krijgen61., zou echter ook kunnen worden betoogd dat de regels van hoofdstuk II, afdelingen 4 en 5, van die verordening, zonder onderscheid, de toepassing van nationale wetten uitsluiten, ook al zouden zij gunstiger kunnen zijn voor de eiser62..

Ik ben geneigd mij achter deze analyse te scharen, die is gebaseerd op de samenhang van verordening nr.1215/2012, en de overeenstemming van die verordening met de eerdere bepalingen en de doelstellingen ervan, waardoor de twijfels die uit de verschillen in de taalversies voortvloeien, kunnen worden weggenomen.

Ik wijs er allereerst op dat in artikel 6 van verordening nr. 1215/2012, op grond van de algemene bepalingen betreffende het geval waarin de verweerder zijn woonplaats niet in een lidstaat heeft, de uitsluiting van het nationale recht, die voorheen was bedoeld voor de exclusieve bevoegdheidsregels63., specifiek ten gunste van consumenten en werknemers is uitgebreid, met dien verstande dat het beginsel van de toepassing van de nationale bevoegdheidsregels is gehandhaafd64.. Mijns inziens gaat het dus om uitzonderingen op dit beginsel.

Ten tweede merk ik op dat in de afdelingen van verordening nr. 1215/2012 die betrekking hebben op consumenten en werknemers, die als ‘zwakke partij’65. worden aangemerkt, het voorbehoud66. van de toepassing van een aantal algemene bepalingen, waaronder artikel 6 van de verordening, is gehandhaafd. Uit de combinatie van deze bepalingen leid ik af dat artikel 6 van deze verordening betrekking heeft op het algemene geval van verweerders die hun woonplaats in een derde land hebben, en dat met de verwijzing in deze bepaling naar artikel 21, lid 2, van die verordening de regels zijn gedefinieerd die gelden voor het specifieke geval waarin de werkgever door de werknemer wordt opgeroepen. De wetgever heeft er dus voor gekozen de nationale regels toe te passen wanneer de verweerder een werknemer is.

Bijgevolg kan niet worden afgeweken van het door het Hof gehanteerde beginsel dat wanneer bevoegdheidsregels van hoofdstuk II, afdeling 5, van verordening nr. 1215/2012 van toepassing zijn, zij voorrang moeten hebben boven de nationale bevoegdheidsregels, ook al zijn deze regels gunstiger voor de werknemer, omdat zij niet alleen specifiek, maar ook uitputtend zijn67..

In deze omstandigheden ben ik van mening dat is voldaan aan de doelstelling van de verordeningen die van toepassing zijn op samenwerking in burgerlijke zaken om eenvormigheid te creëren van de regels inzake jurisdictiegeschillen, alsmede aan het vereiste van voorspelbaarheid van de bevoegdheidsregels en beperking van de bevoegde gerechten onder voorwaarden die de betrokken zwakke partijen beschermen, aangezien deze bevoegdheidsregels, naar ik aanneem, op hen van toepassing zijn.68.

Gelet op een en ander geef ik het Hof in overweging om op de tweede prejudiciële vraag te antwoorden dat artikel 6, lid 1, van verordening nr. 1215/2012 aldus moet worden uitgelegd dat de bevoegdheidsregels van het nationale recht niet van toepassing zijn wanneer de toepassingsvoorwaarden van artikel 21, lid 2, van deze verordening zijn vervuld.

Met zijn derde en vierde prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of een werknemer die zich in een situatie als de onderhavige bevindt, een beroep kan doen op de bepalingen inzake consumentenbescherming als bevoegdheidsgrondslag.

De derde vraag heeft betrekking op artikel 17, lid 1, van verordening nr. 1215/2012. De vierde prejudiciële vraag heeft betrekking op artikel 6, lid 1, van de Rome I-verordening. De bepalingen van beide artikelen betreffen door een natuurlijke persoon gesloten overeenkomsten ‘voor een gebruik dat als niet bedrijfs- of beroepsmatig kan worden beschouwd’.

Volgens de verwijzende rechter69. moet worden vastgesteld of ‘beroepsactiviteiten’ in de zin van deze bepalingen niet alleen werkzaamheden als zelfstandige, maar ook werkzaamheden in loondienst omvatten.

Aangezien de materiële werkingssfeer en de bepalingen van de Rome I-verordening in overeenstemming moeten zijn met de verordeningen inzake de rechterlijke bevoegdheid70., zal ik de derde en de vierde vraag gezamenlijk behandelen. Ik zal eerst ingaan op het eerste onderdeel, en vervolgens op het tweede onderdeel van die vragen. Wat verordening nr. 1215/2012 betreft, heeft de verwijzende rechter zijn derde prejudiciële vraag gesteld voor het geval dat de eerste prejudiciële vraag ontkennend zou worden beantwoord. Aangezien ik het Hof in overweging geef om deze vraag bevestigend te beantwoorden, zet ik de hiernavolgende analyse subsidiair uiteen.