HvJ EG, 23-04-2009, nr. C-378/07, nr. C-379/07, nr. C-380/07

Artikel 103 van de grondwet van de Helleense Republiek bepaalt:

Artikel 103, lid 8, van de grondwet van de Helleense Republiek is in werking getreden op 7 april 2001, dus na de inwerkingtreding van richtlijn 1999/70, maar vóór het verstrijken van zowel de normale termijn voor omzetting van die richtlijn in nationaal recht, te weten 10 juli 2001, als de aanvullende termijn waarin artikel 2, tweede alinea, van die richtlijn voorziet, te weten 10 juli 2002.

Artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 betreffende de opzegging van de arbeidsovereenkomst van werknemers in de privésector (FEK B' 11, 18.3.1920) bepaalt:

Volgens de verwijzingsbeslissing blijkt uit artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, zoals deze in de Griekse rechtspraak is uitgelegd, dat een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd wordt beschouwd wanneer er geen objectieve reden is voor een beperking in de tijd, wat het geval is wanneer een dergelijke overeenkomst wordt gesloten om te voorzien in permanente en blijvende behoeften van de werkgever. Deze bepaling is niet alleen van toepassing in geval van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, maar ook wanneer het gaat om een eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd.

Uit de aan het Hof voorgelegde stukken blijkt overigens dat de Areios Pagos (Hof van Cassatie) in arrest 18/2006 heeft geoordeeld dat artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst vormt doordat het de mogelijkheid biedt om zowel in de overheidssector als in de privésector arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd met terugwerkende kracht als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd te herkwalificeren niettegenstaande het in artikel 103 van de grondwet van de Helleense Republiek geformuleerde verbod om een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd bij wet om te zetten in een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd. Dit verbod zou niet eraan in de weg staan, de ware aard van een overeenkomst te erkennen. In zijn op 11 juni 2007 gewezen arresten 19/2007 en 20/2007 heeft de Areios Pagos echter geoordeeld dat, gelet op dat artikel 103, arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd niet in arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd kunnen worden omgezet, zelfs niet indien daarmee wordt voorzien in permanente en blijvende behoeften.

Artikel 21 van wet nr. 2190/1994 tot oprichting van een onafhankelijke autoriteit voor de selectie van personeel en de regeling van administratieve problemen (FEK A' 28/3.3.1994), bepaalt:

Artikel 6, lid 1, van wet nr. 2527/1997 bepaalt dat voor de sluiting van een overeenkomst tot aanneming van werk met natuurlijke personen door diensten en rechtspersonen uit de overheidssector een voorafgaand ministerieel besluit is vereist waarin onder andere wordt aangegeven dat het geplande werk niet behoort tot de reguliere taken van de werknemers van de betreffende instantie en waarom het werk niet door de werknemers van deze instantie kan worden uitgevoerd. Volgens deze bepaling is een overeenkomst tot aanneming van werk die voorziet in permanente en blijvende behoeften van de werkgever, van rechtswege in haar geheel nietig.

Artikel 1 van wet nr. 3250/2004 (FEK A'124/7.7.2004) bepaalt:

Artikel 2 van deze wet bepaalt:

Artikel 3, lid 1, van die wet bepaalt:

Met zijn vragen wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich ertegen verzet dat een lidstaat een nationale regeling zoals presidentieel besluit 164/2004 vaststelt die, om de bepalingen van richtlijn 1999/70 specifiek met betrekking tot de overheidssector in nationaal recht om te zetten, voorziet in de invoering van de in punt 1, sub a tot en met c, van die clausule genoemde maatregelen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd, wanneer er in het interne recht reeds een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van die clausule, zoals artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, bestaat.

Voor het beantwoorden van deze vraag, die erop gericht is de speelruimte te bepalen waarover de lidstaten beschikken om clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst in nationaal recht om te zetten, dient allereerst de draagwijdte van het begrip ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van deze clausule te worden gepreciseerd.

Zowel de Griekse regering als de Commissie betogen dat artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 geen dergelijke maatregel is, aangezien het voorwerp ervan verschilt van het voorwerp van die clausule. Die wet, die betrekking heeft op de opzegging van arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd, bevat immers geen bepalingen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het sluiten van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, maar biedt slechts de mogelijkheid, de aard van een overeenkomst als arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd te erkennen in het kader van de opzegging daarvan. Volgens de Griekse regering heeft de mogelijkheid om een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd te herkwalificeren in elk geval geen afschrikkende werking voor het sluiten van opeenvolgende overeenkomsten in de overheidssector, omdat anders dan in de privésector de financiële gevolgen van een dergelijke herkwalificatie door de gemeenschap en niet door de betrokken werkgever worden gedragen.

In dit verband dient erop te worden gewezen dat, zoals in de punten 48 tot en met 51 van het onderhavige arrest in herinnering is gebracht, ofschoon het aan de verwijzende rechter staat het nationale recht, in casu artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, uit te leggen en ofschoon dus voor beantwoording van de gestelde vragen moet worden aangenomen dat die bepaling de herkwalificatie van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd in de overheidssector mogelijk maakt, zoals de verwijzende rechter heeft vastgesteld, het begrip ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst een gemeenschapsrechtelijk begrip is dat in elke lidstaat op dezelfde wijze moet worden uitgelegd.

Het is juist dat volgens punt 10 van de algemene overwegingen van de raamovereenkomst deze overeenkomst het aan de lidstaten en de sociale partners overlaat de wijze van toepassing van de daarin vermelde beginselen en normen vast te stellen om ervoor te zorgen dat deze in overeenstemming zijn met het nationale recht en/of de nationale praktijken en dat naar behoren rekening wordt gehouden met de specifieke kenmerken van de concrete situaties (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 68, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 87).

Behalve wanneer de raamovereenkomst overeenkomstig punt 17 van de considerans van richtlijn 1999/70 dienaangaande naar de lidstaten verwijst, mag de inhoud van die beginselen en normen echter niet verschillen naargelang van het nationale recht waarin zij voorkomen, daar volgens punt 14 van de considerans van die richtlijn en volgens de preambule van de raamovereenkomst deze laatste erop is gericht, op gemeenschapsniveau een algemeen kader voor het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd vast te stellen.

Aangezien het begrip ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de raamovereenkomst niet is gedefinieerd, dient er in het onderhavige geval bij gebreke van een verwijzing naar het recht van de lidstaten op te worden gewezen dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst uitvoering beoogt te geven aan een van de doelstellingen van de raamovereenkomst, te weten het vaststellen van een kader voor het opeenvolgende gebruik van arbeidsovereenkomsten of arbeidverhoudingen voor bepaalde tijd, dat als een mogelijke bron van misbruik ten nadele van de werknemers wordt beschouwd, door te voorzien in een aantal minimale beschermende bepalingen om te vermijden dat werknemers in een precaire situatie komen te verkeren (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 63, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 84).

Zo legt clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst de lidstaten de verplichting op, ‘teneinde misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd te voorkomen’, een of meer van de aldaar genoemde maatregelen vast te stellen wanneer er in hun interne recht geen ‘gelijkwaardige wettelijke maatregelen’ ter voorkoming van dergelijk misbruik bestaan. De drie in punt 1, sub a tot en met c, van die clausule genoemde maatregelen betreffen respectievelijk de objectieve redenen die een vernieuwing van dergelijke arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen rechtvaardigen, de maximale totale duur van deze opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen en het aantal malen dat dergelijke overeenkomsten of verhoudingen mogen worden vernieuwd (zie arrest van 15 april 2008, Impact, C-268/06, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 69, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 80).

Uit de bewoordingen van die clausule blijkt ondubbelzinnig dat de verschillende aldaar overwogen maatregelen als ‘gelijkwaardig’ worden beschouwd (arrest Impact, reeds aangehaald, punt 76).

Bijgevolg ziet de uitdrukking ‘gelijkwaardige wettelijke maatregelen’ in clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst op elke nationale maatregel die, net als de in die clausule genoemde maatregelen, misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd daadwerkelijk beoogt te voorkomen (zie in die zin arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 65).

Zoals de advocaat-generaal in de punten 53 en 54 van haar conclusie heeft opgemerkt, is het in dit verband niet relevant dat de in de hoofdgedingen aan de orde zijnde nationale maatregel, zoals in het onderhavige geval artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, niet voorziet in de in clausule 5, punt 1, sub a tot en met c, van de raamovereenkomst genoemde bijzondere maatregelen en niet in het bijzonder ter bescherming van de werknemers tegen misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd is vastgesteld of dat de werkingssfeer ervan niet tot die overeenkomsten beperkt is. Wanneer dat artikel, in voorkomend geval samen met andere nationale bepalingen, kan bijdragen aan het daadwerkelijk voorkomen van misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, moet het immers worden beschouwd als een maatregel die gelijkwaardig is aan de in clausule 5, punt 1, sub a tot en met c, van de raamovereenkomst genoemde maatregelen.

In de hoofdgedingen dient de verwijzende rechter dus na te gaan, in hoeverre de volgens hem in artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 besloten liggende mogelijkheid om in de overheidssector een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd te herkwalificeren wanneer deze overeenkomst in feite in permanente en blijvende behoeften van de werkgever voorziet, kan bijdragen aan een dergelijke daadwerkelijke voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd. Wanneer hij tot de conclusie komt dat die bepaling een dergelijk gevolg heeft, moet deze als een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst worden beschouwd.

Wat vervolgens de vraag betreft, of in een dergelijk geval het bestaan van een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van die clausule eraan in de weg staat dat betrokken lidstaat een nationale regeling zoals presidentieel besluit 164/2004 vaststelt, in de artikelen 5 tot en met 7 en 11 waarvan, ter omzetting van richtlijn 1999/70 in nationaal recht, wordt voorzien in specifieke maatregelen om misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd te voorkomen, dient eraan te worden herinnerd, dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst, door daadwerkelijk de vaststelling van ten minste een van de erin genoemde maatregelen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd op te leggen wanneer er in het nationale recht niet reeds gelijkwaardige maatregelen bestaan, de lidstaten een algemeen doel, bestaande in het voorkomen van dergelijk misbruik, stelt, maar hun de vrijheid laat om de middelen voor het bereiken daarvan te kiezen (arrest Impact, reeds aangehaald, punt 70 en de aldaar aangehaalde rechtspraak).

De lidstaten beschikken op grond van deze bepaling dus over een beoordelingsmarge om dit doel te bereiken, mits zij het door het gemeenschapsrecht voorgeschreven resultaat waarborgen, zoals niet alleen uit artikel 249, derde alinea, EG volgt, maar ook uit artikel 2, eerste alinea, juncto punt 17 van de considerans van richtlijn 1999/70 (zie in die zin arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 68, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 87).

Zoals het Hof reeds heeft geoordeeld, staat het volgens clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst dus ter beoordeling van de lidstaten, of zij ter daadwerkelijke voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd gebruikmaken van een of meer van de in deze clausule genoemde maatregelen of van bestaande gelijkwaardige wettelijke maatregelen, op een wijze die rekening houdt met de behoeften van bepaalde sectoren en/of categorieën werknemers (zie arrest Impact, reeds aangehaald, punt 71).

Al is een lidstaat bij gebreke van een gelijkwaardige wettelijke maatregel in zijn intern recht verplicht om ter bereiking van dat doel een of meer van de in clausule 5, punt 1, sub a tot en met c, van de raamovereenkomst genoemde preventieve maatregelen vast te stellen teneinde richtlijn 1999/70 correct in nationaal recht om te zetten (zie in die zin de reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 65, en Impact, punten 69 en 70, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 80), het bestaan van een dergelijke gelijkwaardige wettelijke maatregel ontneemt die staat niet de mogelijkheid om daarnaast een of meer van de in clausule 5, punt 1, sub a tot en met c, van de raamovereenkomst genoemde maatregelen vast te stellen teneinde, zoals in wezen wordt aanvaard door alle partijen die schriftelijke opmerkingen hebben ingediend, de uit die gelijkwaardige wettelijke maatregel voortvloeiende bescherming te wijzigen of aan te vullen, omdat anders elke evolutie van de bestaande nationale regeling zou worden belet.

De speelruimte die aldus aan de lidstaten wordt gelaten, kent echter grenzen, en mag met name niet zo ruim zijn dat daarmee afbreuk wordt gedaan aan de doelstelling of het nuttig effect van de raamovereenkomst (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 82).

Aangezien clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst blijkens de punten 73 tot en met 77 en 79 van het onderhavige arrest de lidstaten beoogt te verplichten in hun interne recht te zorgen voor daadwerkelijke voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd, mag de vaststelling van een dergelijke nationale omzettingsregeling geen afbreuk doen aan de werking van een eerdere misbruik voorkomende ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst. Dienaangaande is vooral van belang dat de rechtssituatie die uit de verschillende nationale maatregelen voortvloeit, voldoende nauwkeurig en duidelijk is, zodat de particulieren al hun rechten kunnen kennen en deze in voorkomend geval geldend kunnen maken voor de nationale rechter.

De beoordelingsvrijheid die in clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst aan de lidstaten wordt toegekend, moet overigens worden gebruikt met inachtneming van het gemeenschapsrecht, met name van de algemene beginselen daarvan en van de andere bepalingen van de raamovereenkomst (zie in die zin arrest Mangold, reeds aangehaald, punten 50–54 en 63–65).

In dit verband dient met name te worden beklemtoond dat, wanneer het interne recht reeds bepalingen ter daadwerkelijke voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd bevat die een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst kunnen vormen, de vaststelling door een lidstaat van een of meer van de in clausule 5, punt 1, sub a tot en met c, van de raamovereenkomst genoemde specifieke preventieve maatregelen geen geldige reden vormt om het algemene niveau van bescherming van de werknemers op het door de raamovereenkomst bestreken gebied te verlagen in de zin van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst, die het onderwerp is van de in de punten 108 tot en met 178 van het onderhavige arrest behandelde vragen.

Mitsdien moet aan de verwijzende rechter worden geantwoord dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich niet ertegen verzet dat een lidstaat een nationale regeling zoals presidentieel besluit 164/2004 vaststelt die, om de bepalingen van richtlijn 1999/70 specifiek met betrekking tot de overheidssector in nationaal recht om te zetten, voorziet in de invoering van de in punt 1, sub a tot en met c, van die clausule genoemde maatregelen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd, wanneer er in het interne recht reeds een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van die clausule, zoals artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, bestaat, wat verwijzende rechter dient na te gaan, voor zover die regeling enerzijds geen afbreuk doet aan de werking van die gelijkwaardige wettelijke maatregel ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd en anderzijds het gemeenschapsrecht en met name clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst in acht neemt.

Met zijn vragen wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of clausule 5, punt 1, sub a, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich ertegen verzet dat een nationale regeling als die welke aan de orde is in het hoofdgeding, door de overheidsinstanties van de betrokken lidstaat aldus wordt toegepast dat het sluiten van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in de overheidssector, ongeacht of het gaat om een eerste of enige overeenkomst dan wel om opeenvolgende overeenkomsten, ‘om objectieve redenen’ in de zin van die clausule gerechtvaardigd wordt geacht op de enkele grond dat die overeenkomsten zijn gebaseerd op wettelijke bepalingen die het sluiten of vernieuwen ervan ter voorziening in bepaalde tijdelijke behoeften toestaat, terwijl het in werkelijkheid gaat om permanente en blijvende behoeften.

Uit de verwijzingsbeslissingen blijkt dat de rechter in de hoofdgedingen die vragen stelt omdat een dergelijke toepassing van het nationale recht in de weg zou staan aan de uitoefening van de hem door artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 — dat hij als een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ aanmerkt — verleende bevoegdheid om arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd te herkwalificeren. Volgens de nationale rechtspraak is deze herkwalificatie namelijk uitgesloten indien er objectieve redenen zijn om een overeenkomst voor bepaalde tijd te sluiten.

Om te beginnen dient te worden opgemerkt dat de raamovereenkomst de lidstaten niet de verplichting oplegt een maatregel vast te stellen volgens welke elke eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd om dergelijke objectieve redenen gerechtvaardigd moet zijn. Zoals het Hof reeds heeft geoordeeld, vallen dergelijke arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd immers niet onder clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst, die alleen ziet op het voorkomen van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd, zodat de in punt 1, sub a, van die clausule bedoelde objectieve redenen alleen gelden voor de vernieuwing van dergelijke overeenkomsten of verhoudingen (zie arrest Mangold, reeds aangehaald, punten 41–43).

Met betrekking tot opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd dient er overigens aan te worden herinnerd dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst, die specifiek op het voorkomen van misbruik als gevolg van het gebruik van dergelijke overeenkomsten of verhoudingen is gericht, de lidstaten de verplichting oplegt om in hun rechtsorde een of meer van de in punt 1, sub a tot en met c, genoemde maatregelen in te voeren wanneer er in de betrokken lidstaat geen gelijkwaardige wettelijke bepalingen bestaan om misbruik als gevolg van het gebruik van dit soort arbeidsovereenkomsten daadwerkelijk te voorkomen. In clausule 5, punt 1, sub a, wordt als een van die maatregelen genoemd de ‘vaststelling van objectieve redenen die een vernieuwing van dergelijke overeenkomsten of verhoudingen rechtvaardigen’ (zie arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punten 64–66).

Zoals uit punt 7 van de algemene overwegingen van de raamovereenkomst blijkt, hebben de ondertekenende partijen immers geoordeeld dat het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd op basis van objectieve gronden een manier is om misbruik te voorkomen (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 67, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 86).

Zoals in de punten 79 tot en met 82 van het onderhavige arrest is uiteengezet, beschikken de lidstaten echter over een beoordelingsmarge voor de uitvoering van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst, aangezien zij naar keuze een of meer van de in punt 1, sub a tot en met c, van deze clausule genoemde maatregelen kunnen invoeren, of gebruik kunnen maken van bestaande gelijkwaardige wettelijke maatregelen.

Bijgevolg mag een lidstaat ter uitvoering van die clausule ervoor opteren, niet over te gaan tot invoering van de in punt 1, sub a, van die clausule bedoelde maatregel, die erin bestaat te eisen dat de vernieuwing van dergelijke opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd om objectieve redenen gerechtvaardigd is. Hij kan er de voorkeur aan geven, een of elk van de twee in punt 1, sub b en c, van die clausule bedoelde maatregelen in te voeren, die betrekking hebben op respectievelijk de maximale totale duur van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd en het aantal malen dat dergelijke overeenkomsten of verhoudingen mogen worden vernieuwd, of er zelfs voor kiezen, een bestaande gelijkwaardige wettelijke maatregel te handhaven, mits ongeacht de gekozen maatregel misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd daadwerkelijk wordt voorkomen (zie in die zin arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 101).

Een lidstaat die ervoor opteert, ter uitvoering van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst de in punt 1, sub a, van die clausule bedoelde maatregel vast te stellen, die erin bestaat te eisen dat de vernieuwing van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd om objectieve redenen gerechtvaardigd is, is echter verplicht, het door het gemeenschapsrecht opgelegde resultaat te waarborgen, zoals niet alleen volgt uit artikel 249, derde alinea, EG, maar ook uit artikel 2, eerste alinea, van richtlijn 1999/70 gelezen in samenhang met punt 17 van de considerans ervan (zie in die zin arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 68, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 87).

In die omstandigheden moet, zoals het Hof reeds heeft geoordeeld, het begrip ‘objectieve redenen’ in de zin van clausule 5, punt 1, sub a, van de raamovereenkomst aldus worden opgevat dat het ziet op precieze en concrete omstandigheden welke een bepaalde activiteit kenmerken en dus kunnen rechtvaardigen dat in die bijzondere context gebruik wordt gemaakt van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd. Die omstandigheden kunnen met name voortvloeien uit de bijzondere aard van de taken waarvoor dergelijke overeenkomsten zijn gesloten, en uit de inherente kenmerken ervan, of eventueel, uit het nastreven van een rechtmatige doelstelling van sociaal beleid van een lidstaat (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punten 69 en 70; arrest van 13 september 2007, Del Cerro Alonso, C-307/05, Jurispr. blz. I-7109, punt 53, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punten 88 en 89).

Daarentegen zou een nationale bepaling, waarbij via een wettelijke of bestuursrechtelijke bepaling in het algemeen en op abstracte wijze de mogelijkheid wordt gecreëerd om gebruik te maken van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, niet voldoen aan de in de vorige twee punten gepreciseerde vereisten (reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 71, en Del Cerro Alonso, punt 54, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 90).

Een dergelijke louter formele bepaling waarbij het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd niet specifiek wordt gerechtvaardigd door objectieve elementen die verband houden met de bijzondere kenmerken van de betrokken activiteit en de voorwaarden voor de uitoefening ervan, brengt een reëel risico van misbruik van dit type overeenkomsten met zich, zodat het in strijd is met de doelstelling en het nuttig effect van de raamovereenkomst (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 72, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 91).

Zou worden aanvaard dat een nationale bepaling van rechtswege en zonder verdere precisering opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd kan rechtvaardigen, dan zou worden gehandeld in strijd met de doelstelling van de raamovereenkomst, die erin bestaat werknemers te beschermen tegen werkonzekerheid, en zou het beginsel dat overeenkomsten voor onbepaalde tijd de normale arbeidsverhouding zijn, elke betekenis verliezen (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 73, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 92).

Meer in het bijzonder kunnen uit het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, wanneer dit enkel is gebaseerd op een algemene wettelijke of bestuursrechtelijke bepaling die geen verband houdt met de concrete inhoud van de betrokken activiteit, geen objectieve en transparante criteria worden afgeleid om na te gaan of de vernieuwing van dergelijke overeenkomsten beantwoordt aan een werkelijke behoefte, geschikt is om de nagestreefde doelstelling te bereiken, en daartoe noodzakelijk is (reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 74, en Del Cerro Alonso, punt 55, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 93).

Uit de aan het Hof voorgelegde stukken blijkt echter dat de in de hoofdgedingen aan de orde zijnde nationale regeling niet meer bepaalt dat het feit dat het sluiten van een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd door een wet wordt opgelegd, een objectieve reden is die de onbeperkte vernieuwing van een dergelijke overeenkomst van rechtswege rechtvaardigt. Integendeel, deze regeling bepaalt in welke specifieke en concrete omstandigheden in de overheidssector opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd kunnen worden gesloten. Het gebruik van dergelijke overeenkomsten is immers toegestaan, naargelang van het geval, op grond van artikel 5, lid 2, van presidentieel besluit 164/2004 om te voorzien in ‘bijzondere behoeften’ die ‘verband houden met de vorm, de aard, of de activiteit van de onderneming’, op grond van artikel 1 van wet nr. 3250/2004 om te voorzien in de ‘aanvullende behoeften’ betreffende de ‘maatschappelijke dienstverlening’ aan de bevolking, op grond van artikel 6, lid 1, van wet nr. 2527/1997 voor werk dat niet behoort tot de ‘reguliere taken van de werknemers’, of op grond van artikel 21, lid 1, van wet nr. 2190/1994 om het hoofd te bieden aan ‘seizoensgebonden of andere tijdelijke of voorbijgaande behoeften’.

Zoals de verwijzende rechter zelf in zijn vragen heeft opgemerkt, biedt de in de hoofdgedingen aan de orde zijnde nationale regeling aldus de mogelijkheid om arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd te sluiten om te voorzien in, in wezen, tijdelijke behoeften. Welnu, behoeften van dien aard kunnen ‘objectieve redenen’ voor de vernieuwing van dergelijke overeenkomsten vormen in de zin van clausule 5, punt 1, sub a, van de raamovereenkomst.

Zoals de advocaat-generaal in de punten 106 en 107 van haar conclusie heeft opgemerkt, zou echter worden ingegaan tegen het doel van die clausule, namelijk het daadwerkelijk voorkomen van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidverhoudingen voor bepaalde tijd, wanneer de in punt 101 van het onderhavige arrest genoemde bepalingen van de in de hoofdgedingen aan de orde zijnde nationale regeling de grondslag zouden kunnen vormen voor de vernieuwing van dergelijke overeenkomsten of verhoudingen terwijl in werkelijkheid niet in tijdelijke, maar daarentegen in ‘permanente en blijvende’ behoeften wordt voorzien (zie mutatis mutandis arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 88, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 110).

Een dergelijk gebruik van arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd zou namelijk lijnrecht ingaan tegen de premisse waarop de raamovereenkomst berust, te weten, zoals uit de punten 6 en 8 van de algemene overwegingen ervan blijkt, dat arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd de normale arbeidsverhouding zijn, terwijl arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd typisch zijn voor sommige sectoren, beroepen of activiteiten (zie reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 61, en Impact, punt 86, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 82).

Een vaste dienstbetrekking wordt dus opgevat als een essentieel onderdeel van de werknemersbescherming (zie arrest Mangold, reeds aangehaald, punt 64), terwijl blijkens de tweede alinea van de preambule en punt 8 van de algemene overwegingen van de raamovereenkomst arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd slechts in sommige omstandigheden in de behoeften van zowel de werkgever als de werknemer kunnen voorzien (reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 62, en Impact, punt 87, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 83).

Aangezien volgens vaste rechtspraak de uit een richtlijn voortvloeiende verplichting voor de lidstaten om het daarin voorgeschreven resultaat te bereiken, alsook de verplichting krachtens artikel 10 EG om alle algemene of bijzondere maatregelen te treffen die geschikt zijn om de nakoming van die verplichting te verzekeren, voor alle met overheidsgezag beklede instanties in de lidstaten gelden, en dus, binnen het kader van hun bevoegdheden, ook voor de rechterlijke instanties (zie met name arresten van 13 november 1990, Marleasing, C-106/89, Jurispr. blz. I-4135, punt 8; 18 december 1997, Inter-Environnement Wallonie, C-129/96, Jurispr. blz. I-7411, punt 40, en 5 oktober 2004, Pfeiffer e.a., C-397/01-C-403/01, Jurispr. blz. I-8835, punt 110), dienen alle overheidsinstanties van de betrokken lidstaat in het kader van hun respectieve bevoegdheden te zorgen voor de inachtneming van clausule 5, punt 1, sub a, van de raamovereenkomst door in concreto na te gaan of de nationale regeling volgens welke arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd in de overheidssector mogen worden vernieuwd om te voorzien in tijdelijke behoeften, niet in werkelijkheid wordt gebruikt om te voorzien in permanente en blijvende behoeften.

Mitsdien moet aan de verwijzende rechter worden geantwoord dat clausule 5, punt 1, sub a, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich ertegen verzet dat een nationale regeling als die welke aan de orde is in de hoofdgedingen, door de overheidsinstanties van de betrokken lidstaat aldus wordt toegepast dat de vernieuwing van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in de overheidssector wordt geacht ‘om objectieve redenen’ in de zin van die clausule gerechtvaardigd te zijn op de enkele grond dat die overeenkomsten zijn gebaseerd op wettelijke bepalingen die de vernieuwing ervan ter voorziening in bepaalde tijdelijke behoeften toestaat, terwijl het in werkelijkheid gaat om permanente en blijvende behoeften. Die clausule is daarentegen niet van toepassing op het sluiten van een eerste of enige arbeidsovereenkomst of arbeidsverhouding voor bepaalde tijd.

Met zijn vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat de in die clausule bedoelde ‘verlaging’ alleen moet worden onderzocht ten aanzien van het in de betrokken lidstaat geldende algemene niveau van bescherming van de werknemers die opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd hebben gesloten, zonder rekening te houden met de bescherming van de werknemers die een eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd hebben gesloten.

Uit de verwijzingsbeslissing in zaak C-378/07 blijkt dat deze vraag is gesteld met betrekking tot een nationale regeling zoals presidentieel besluit 164/2004, dat volgens de verwijzende rechter alleen maatregelen ter bescherming tegen misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd bevat, terwijl de uit artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 voortvloeiende eerdere nationale regeling ook van toepassing is op een eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd tussen de partijen.

Volgens clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst vormt ‘de uitvoering van deze overeenkomst […] geen geldige reden om het algemene niveau van bescherming van de werknemers op het door deze overeenkomst bestreken gebied te verlagen’.

Met betrekking tot het door de raamovereenkomst bestreken gebied wordt in de eerste alinea van de preambule van die overeenkomst verklaard dat deze overeenkomst een bijdrage vormt aan de totstandbrenging van ‘een beter evenwicht tussen ‘flexibiliteit van de arbeidstijd en zekerheid voor de werknemers’’. Volgens punt 14 van de considerans van richtlijn 1999/70, die in wezen de derde alinea van die preambule overneemt, bevat de raamovereenkomst daartoe ‘de algemene beginselen en minimumvoorschriften inzake arbeidsovereenkomsten en arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd’. In de vijfde alinea van die preambule wordt eveneens verklaard dat de raamovereenkomst ‘betrekking […] heeft op de arbeidsvoorwaarden van werknemers met arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd’.

De raamovereenkomst, inzonderheid clausule 8, punt 3, ervan, streeft aldus een doel na dat deel uitmaakt van de fundamentele doelstellingen die zijn vermeld in artikel 136, eerste alinea, EG, in de derde alinea van de preambule van het EG-Verdrag en in de punten 7 en 10, eerste alinea, van het Gemeenschapshandvest van de sociale grondrechten van de werkenden van 1989, waarnaar bovengenoemde bepaling van het Verdrag verwijst, en verband houden met de verbetering — door onderlinge opwaartse aanpassing — van de levensomstandigheden en de arbeidsvoorwaarden en met het bestaan van een adequate sociale bescherming van de werkenden, in casu werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd (zie in die zin arrest Impact, reeds aangehaald, punt 112).

Gelet op deze doelstellingen mag clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst niet restrictief worden uitgelegd.

Volgens de bewoordingen van clausule 2 van de raamovereenkomst is deze overeenkomst van toepassing op elke werknemer met een contract voor bepaalde tijd die werkt uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding als omschreven bij wet, collectieve overeenkomsten of gebruiken in iedere lidstaat.

Volgens clausule 3 van de raamovereenkomst ziet het begrip ‘werknemer met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd’ op ‘iemand met een rechtstreeks tussen een werkgever en een werknemer aangegane arbeidsovereenkomst of arbeidsverhouding voor bepaalde tijd waarvan het einde wordt bepaald door objectieve voorwaarden zoals het bereiken van een bepaald tijdstip, het voltooien van een bepaalde taak of het intreden van een bepaalde gebeurtenis’.

Zowel uit het doel van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst als uit de bewoordingen van de relevante bepalingen van deze teksten blijkt dus duidelijk dat, anders dan de Griekse regering en de Commissie in wezen stellen, het door de raamovereenkomst bestreken gebied niet beperkt is tot de werknemers die opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd hebben gesloten, maar integendeel van toepassing is op alle werknemers die in het kader van een arbeidsverhouding voor bepaalde tijd met hun werkgever tegen betaling arbeid verrichten (arrest Del Cerro Alonso, reeds aangehaald, punt 28), ongeacht het aantal arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd dat deze werknemers hebben gesloten.

Zo bepaalt clausule 4 van de raamovereenkomst dat met betrekking tot de arbeidsvoorwaarden werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd louter op grond van het feit dat zij voor bepaalde tijd werken, niet minder gunstig mogen worden behandeld dan werknemers in vaste dienst, zonder de draagwijdte van dit verbod te beperken tot opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd.

Clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst, die uitvoering geeft aan clausule 1, sub b, van de raamovereenkomst, betreft inderdaad alleen de vaststelling door de lidstaten van maatregelen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd.

Die laatste twee clausules bepalen echter niet de werkingssfeer van de raamovereenkomst en kunnen dus niet leiden tot een beperking van de draagwijdte van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst, die deel uitmaakt van een andere, de uitvoering van de raamovereenkomst betreffende afdeling en overigens naar clausule 1, sub b, noch naar clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst verwijst.

Het onderzoek naar het bestaan van een ‘verlaging’ in de zin van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst moet dus worden verricht ten aanzien van alle bepalingen van het interne recht van een lidstaat betreffende de bescherming van werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd.

Mitsdien moet aan de verwijzende rechter worden geantwoord dat clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat de in die clausule bedoelde ‘verlaging’ moet worden onderzocht ten aanzien van het in de betrokken lidstaat geldende algemene niveau van bescherming van zowel de werknemers die opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd hebben gesloten, als de werknemers die een eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd hebben gesloten.

Met zijn vragen wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij in de weg staat aan een nationale regeling zoals presidentieel besluit 164/2004 die, anders dan een eerdere interne rechtsregel zoals artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, dat volgens deze verwijzende rechter een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst vormt, enerzijds niet meer bepaalt dat in geval van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in de overheidssector deze overeenkomsten als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd worden geherkwalificeerd, of een aantal cumulatieve en beperkende voorwaarden verbindt aan deze herkwalificatie, en anderzijds de werknemers die een eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd hebben gesloten, uitsluit van de beschermende maatregelen waarin zij voorziet.

Om te beginnen dient erop te worden gewezen dat, anders dan de verwijzende rechter, de Griekse regering en de Commissie suggereren, het onderzoek naar het bestaan van een ‘verlaging’ in de zin van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst niet uitsluitend mag worden verricht ten aanzien van het niveau van bescherming van werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd zoals dit voortvloeit uit een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst.

Zoals met name in de punten 116 tot en met 121 van het onderhavige arrest is uiteengezet, blijkt immers zowel uit het doel van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst als uit de bewoordingen van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst dat het onderzoek naar het bestaan van een ‘verlaging’ in de zin van die clausule moet worden verricht ten aanzien van alle nationale bepalingen betreffende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd. Het is in dit verband van geen belang of die bepalingen een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst kunnen vormen. Clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst verwijst overigens niet naar die clausule.

Met betrekking tot de draagwijdte van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst dient eraan te worden herinnerd dat reeds uit de bewoordingen van die clausule blijkt, dat de ‘uitvoering’ van de raamovereenkomst voor de lidstaten geen geldige reden kan zijn voor verlaging van het algemene niveau van de voorheen in de interne rechtsorde gewaarborgde bescherming van de werknemers op het door deze overeenkomst bestreken gebied (arrest Mangold, reeds aangehaald, punt 50).

Hieruit volgt dat een verlaging van de aan de werknemers op het gebied van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd gewaarborgde bescherming niet in se door de raamovereenkomst wordt verboden, maar slechts onder het in clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst geformuleerde verbod valt indien zij enerzijds verband houdt met de uitvoering van de raamovereenkomst en anderzijds betrekking heeft op het algemene niveau van bescherming van de werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd (zie in die zin arrest Mangold, reeds aangehaald, punt 52).

In het onderhavige geval blijkt uit de aan het Hof voorgelegde stukken dat de door de verwijzende rechter aangevoerde en door verzoekers in de hoofdgedingen gestelde verlaging met betrekking tot de werknemers die opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd hebben gesloten, voortvloeit uit het feit dat, anders dan artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, volgens hetwelk in de opvatting van de verwijzende rechter een ter voorziening in permanente en blijvende behoeften gesloten arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd automatisch en met terugwerkende kracht als arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd wordt geherkwalificeerd, de artikelen 5 tot en met 7 van presidentieel besluit 164/2004 waarbij richtlijn 1999/70 in nationaal recht is omgezet, met betrekking tot de overheidssector niet meer voorzien in de mogelijkheid om een dergelijke herkwalificatie te verrichten, terwijl artikel 11 van dat presidentieel besluit die slechts als overgangsmaatregel voor bepaalde bij de inwerkingtreding van dat besluit bestaande opeenvolgende overeenkomsten gehandhaafde mogelijkheid van herkwalificatie afhankelijk stelt van verschillende beperkende voorwaarden verbindt, zonder dat die herkwalificatie terugwerkende kracht heeft.

Met betrekking tot werknemers die een eerste en enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd hebben gesloten, zou de verlaging bestaan in het feit dat deze werknemers, die onder de beschermende maatregelen van artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 vielen, van de werkingssfeer van presidentieel besluit 164/2004 zijn uitgesloten.

In dit verband dient erop te worden gewezen dat, aangezien het volgens de in punt 48 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak uitsluitend aan de nationale rechter staat om het nationale recht uit te leggen, deze laatste dient uit te maken, in hoeverre de wijzigingen die bij presidentieel besluit 164/2004 in het uit artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 voortvloeiende nationale recht zijn aangebracht, hebben geleid tot vermindering van de bescherming van de werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd. Daartoe dient hij de door elk van die nationale bepalingen geboden bescherming te vergelijken.

Daarentegen staat het in voorkomend geval aan het Hof om in zijn beslissing op de prejudiciële verwijzing aan de verwijzende rechter aanwijzingen te verstrekken voor diens beoordeling of deze eventuele vermindering van de bescherming van werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd een ‘verlaging’ in de zin van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst vormt. Daartoe dient het Hof te onderzoeken in hoeverre de wijzigingen die door de nationale regeling ter omzetting in nationaal recht van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst zijn aangebracht, kunnen worden geacht enerzijds verband te houden met de ‘uitvoering’ van de raamovereenkomst en anderzijds betrekking te hebben op het ‘algemene niveau van bescherming’ van de werknemers in de zin van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst.

Met betrekking tot de voorwaarde inzake het verband met de ‘uitvoering’ van de raamovereenkomst heeft het Hof reeds geoordeeld dat die uitdrukking, die in clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst zonder nadere aanduiding wordt gebruikt, niet uitsluitend betrekking kan hebben op de oorspronkelijke omzetting in nationaal recht van richtlijn 1999/70, en met name van de bijlage met de raamovereenkomst, maar zich uitstrekt tot elke nationale maatregel die beoogt te verzekeren dat het met de richtlijn nagestreefde doel wordt bereikt, daaronder begrepen de maatregelen die na de eigenlijke omzetting de reeds vastgestelde nationale regels aanvullen of wijzigen (arrest Mangold, reeds aangehaald, punt 51).

Bijgevolg ziet clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst ook op een nationale regeling zoals presidentieel besluit 164/2004, de tweede door de betrokken lidstaat vastgestelde maatregel ter omzetting van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst in nationaal recht.

Een dergelijke regeling is echter slechts in strijd met die clausule indien de verlaging die zij meebrengt, geen enkel verband houdt met de uitvoering van de raamovereenkomst. Dit is het geval indien die verlaging niet wordt gerechtvaardigd door de noodzaak de raamovereenkomst ten uitvoer te leggen, maar door de noodzaak het bereiken van een ander doel te bevorderen (zie in die zin arrest Mangold, reeds aangehaald, punten 52 en 53).

Met betrekking tot de wijziging betreffende de mogelijkheid van herkwalificatie van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd blijkt in het onderhavige geval dat vanaf 1994, dus ongeveer vijf jaar vóór de vaststelling van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst, artikel 21, lid 2, van wet nr. 2190/1994 reeds op absolute wijze en op straffe van nietigheid elke herkwalificatie van in de overheidssector op basis van deze wet gesloten arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als overeenkomsten voor onbepaalde tijd verbood (zie in dit verband arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 98).

Een dergelijke bepaling zou kunnen suggereren dat het feit dat presidentieel besluit 164/2004 niet voorziet in de mogelijkheid om arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd te herkwalificeren of deze herkwalificatie aan bepaalde voorwaarden verbindt, niet wordt gerechtvaardigd door de noodzaak om de raamovereenkomst uit te voeren, maar, zoals verweerders in de hoofdgedingen en de Griekse regering hebben betoogd, door de noodzaak om de eerbiediging van de procedures van aanwerving bij wege van vergelijkend onderzoek in de overheidssector te waarborgen en aldus het statuut van de personeelsleden in Griekse overheidsdienst te beschermen.

Uit de verwijzingsbeslissingen blijkt echter ook dat volgens de rechter bij wie de hoofdgedingen aanhangig zijn gemaakt en die het nationale recht dient uit te leggen, artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, volgens hetwelk in die opvatting van die rechter niet om objectieve redenen gerechtvaardigde arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd zelfs in de overheidssector kunnen worden geherkwalificeerd, nog van kracht was op het tijdstip van de vaststelling van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst.

Bovendien gaat de vaststelling van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst blijkens punt 4 van de considerans van die richtlijn terug op twee door de Commissie in 1990 ingediende voorstellen voor een richtlijn over de arbeidsbetrekkingen met betrekking tot de arbeidsvoorwaarden [voorstel voor een richtlijn van de Raad betreffende bepaalde arbeidsbetrekkingen en de arbeidsvoorwaarden (PB 1990, C 224, blz. 4)] en de concurrentievervalsing [voorstel voor een richtlijn van de Raad betreffende bepaalde arbeidsbetrekkingen en concurrentievervalsing (PB 1990, C 224, blz. 6), zoals gewijzigd (PB 1990, C 305, blz. 8)], waarover de Raad geen besluit heeft genomen. In artikel 4 van dit laatste voorstel werd reeds overwogen, de lidstaten de verplichting op te leggen, bepaalde maatregelen te treffen om te voorkomen dat arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd worden gebruikt om te voorzien in een bestaande permanente arbeidsplaats.

In die omstandigheden kan niet worden uitgesloten, doch het staat aan de verwijzende rechter om dit na te gaan, dat het feit dat presidentieel besluit 164/2004 niet voorziet in de herkwalificatie van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd in de overheidssector of deze herkwalificatie aan bepaalde voorwaarden verbindt, verband houdt met de uitvoering van de raamovereenkomst. Dit klemt temeer daar, zoals in punt 23 van het onderhavige arrest is uiteengezet, artikel 103, lid 8, van de grondwet van de Helleense Republiek na de inwerkingtreding van richtlijn 1999/70 maar vóór het verstrijken van de termijn voor omzetting van die richtlijn in nationaal recht is gewijzigd om de omzetting van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd in de overheidssector absoluut te verbieden.

De wijziging die erin bestaat, de werknemers die een eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd hebben gesloten, uit te sluiten van de door presidentieel besluit 164/2004 geboden bescherming, zou verband kunnen houden met de uitvoering van de raamovereenkomst, daar volgens de verwijzingsbeslissing in zaak C-378/07 die werknemers op het tijdstip van de vaststelling van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst onder de beschermende maatregelen van artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 vielen. Bovendien bevatten de aan het Hof voorgelegde stukken geen enkele aanwijzing dat de nationale wetgever die uitsluiting heeft ingevoerd met een ander doel dan de uitvoering van de raamovereenkomst, doch dit moet door de verwijzende rechter worden onderzocht.

De voorwaarde dat de verlaging betrekking moet hebben op het ‘algemene niveau van bescherming’ van de werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd, impliceert dat alleen een vermindering die de nationale regeling betreffende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd globaal aantast, onder clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst valt.

In het onderhavige geval treft de wijziging die erin bestaat dat de werknemers die een eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd hebben gesloten, van de werkingssfeer van presidentieel besluit 164/2004 worden uitgesloten, echter niet alle werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd, maar alleen de degenen die enerzijds in de overheidssector werkzaam zijn en anderzijds geen opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd hebben gesloten.

Voor zover deze laatste werknemers geen significant percentage van de in de betrokken lidstaat voor bepaalde tijd tewerkgestelde werknemers vormen, wat de verwijzende rechter dient na te gaan, vormt de vermindering van de bescherming die deze kleine categorie van werknemers genoot, op zichzelf geen globale aantasting van het niveau van bescherming dat de werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd in de interne rechtsorde genoten.

Met betrekking tot de wijziging van de mogelijkheid om arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd te herkwalificeren, dient te worden opgemerkt dat presidentieel besluit 164/2004 weliswaar niet voorziet in deze herkwalificatie of deze aan beperkende voorwaarden verbindt, doch uitsluitend van toepassing is op de werknemers in de overheidssector en bovendien in deze sector uitvoering geeft aan alle in clausule 5, punt 1, sub a tot en met c, van de raamovereenkomst genoemde maatregelen om misbruik als gevolg van gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd te voorkomen.

De vaststelling van dergelijke maatregelen ter voorkoming van misbruik, voor zover deze geheel of ten dele nieuw zijn in de interne rechtsorde (zie in dit verband arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 100), wat de verwijzende rechter dient na te gaan, kan echter een compensatie vormen voor de vermindering van de bescherming die voortvloeit uit de afschaffing of de beperking van de voorheen op misbruik staande sanctie van herkwalificatie van de betrokken arbeidsovereenkomst als arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd.

Een dergelijke evolutie van de nationale regeling in de zin van een versterking van de maatregelen ter voorkoming van misbruik als gevolg van gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, is overigens in overeenstemming met het doel van de raamovereenkomst. Enerzijds heeft de raamovereenkomst volgens de clausules 1, sub b, en 5, punt 1, ervan immers juist tot doel, een kader vast te stellen om misbruik van dergelijke overeenkomsten te voorkomen (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 79, en arrest van 7 september 2006, Marrosu en Sardino, C-53/04, Jurispr. blz. I-7213, punt 43). Anderzijds voorziet de raamovereenkomst niet in specifieke sancties voor het geval dat toch misbruiken worden vastgesteld, en inzonderheid, legt zij de lidstaten niet in het algemeen de verplichting op om te voorzien in de herkwalificatie van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd, stelt zij evenmin in bijzonderheden de voorwaarden vast waaronder gebruik kan worden gemaakt van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd (zie arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punten 91 en 94), en laat zij de lidstaten op dit gebied dus een zekere beoordelingsvrijheid (arrest Marrosu et Sardino, reeds aangehaald, punt 47). In clausule 5, punt 2, sub b, van de raamovereenkomst wordt aldus alleen bepaald dat de lidstaten ‘waar nodig’ bepalen onder welke voorwaarden arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd ‘geacht worden voor onbepaalde tijd te gelden’.

In die omstandigheden moet worden vastgesteld dat de wijzigingen die zijn aangebracht door een nationale regeling die, zoals de in de hoofdgedingen aan de orde zijnde regeling, richtlijn 1999/70 en de raamovereenkomst in nationaal recht beoogt om te zetten, geen ‘verlaging’ van het algemene niveau van bescherming van de werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd in de zin van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst vormen, wanneer zij, wat de verwijzende rechter dient na te gaan, betrekking hebben op een kleine categorie van werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd of kunnen worden gecompenseerd door de vaststelling van maatregelen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd.

De raamovereenkomst dient echter met inachtneming van de andere bepalingen ervan te worden uitgevoerd.

In dit verband zij eraan herinnerd dat volgens punt 14 van de considerans van richtlijn 1999/70 en de derde alinea van de preambule van de raamovereenkomst deze overeenkomst de algemene beginselen en minimumeisen met betrekking tot arbeid voor bepaalde tijd bevat. Aldus bepaalt clausule 8, punt 1, van de raamovereenkomst uitdrukkelijk dat de lidstaten en de sociale partners bepalingen kunnen handhaven of invoeren die gunstiger zijn voor de werknemers voor bepaalde tijd dan die welke in die overeenkomst zijn opgenomen.

Hieruit volgt dat uitvoering van de raamovereenkomst niet tot gevolg mag hebben dat de bescherming die de werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd voorheen in de interne rechtsorde genoten, beneden het niveau komt te liggen van de minimale beschermende maatregelen waarin de raamovereenkomst voorziet om te voorkomen dat werknemers in een precaire situatie komen te verkeren (zie reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 63, en Impact, punt 88; zie ook, mutatis mutandis, met betrekking tot clausule 4 van de raamovereenkomst, arrest Del Cerro Alonso, reeds aangehaald, punt 27).

Met name met betrekking tot de werknemers die opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd hebben gesloten, moet de uitvoering van de raamovereenkomst dus in overeenstemming zijn met in clausule 5 van de raamovereenkomst geformuleerde bepalingen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van die overeenkomsten.

Aangaande de vaststelling van deze maatregelen ter voorkoming van misbruik dient eraan te worden herinnerd dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst de lidstaten verplicht om daadwerkelijk minstens één van de in die bepaling genoemde maatregelen op te leggen, wanneer er in het nationale recht niet reeds gelijkwaardige maatregelen bestaan (zie reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 101, en Marrosu en Sardino, punt 50; arrest van 7 september 2006, Vassalo, C-180/04, Jurispr. blz. I-7251, punt 35, en arrest Impact, reeds aangehaald, punt 70, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 124).

In het onderhavige geval staat vast dat de artikelen 5 en 6 van presidentieel besluit 164/2004 alle in clausule 5, punt 1, sub a tot en met c, van de raamovereenkomst genoemde maatregelen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd in de overheidssector ten uitvoer leggen.

Verzoeksters in de hoofdgedingen voeren echter aan dat, aangezien dat besluit slechts arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd met tussenperioden van minder dan drie maanden als ‘opeenvolgend’ aanmerkt, het niet op doeltreffende wijze misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd voorkomt, daar dergelijke overeenkomsten in Griekenland doorgaans met tussenperioden van vier maanden worden gesloten.

In dit verband dient eraan te worden herinnerd dat de raamovereenkomst, in het bijzonder clausule 5, punt 1, sub a tot en met c, ervan, voorziet in verschillende maatregelen ter voorkoming van die misbruiken, waarbij de lidstaten verplicht zijn ten minste een van die maatregelen in hun nationale regeling op te nemen. Voor het overige laat punt 2 van die clausule het in beginsel aan de lidstaten over om te bepalen onder welke voorwaarden arbeidsovereenkomsten en arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd, enerzijds, als opeenvolgend worden beschouwd, en anderzijds, worden geacht voor onbepaalde tijd te zijn aangegaan (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punten 80 en 81, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punten 103 en 104).

Hoewel een dergelijke verwijzing naar de nationale autoriteiten voor het definiëren van de concrete voorwaarden voor de toepassing van de begrippen ‘opeenvolgend’ en ‘voor onbepaalde tijd’ in de zin van de raamovereenkomst haar verklaring vindt in de wens om de verscheidenheid van de desbetreffende nationale regelingen te bewaren, zij er toch aan herinnerd, dat de aldus aan de lidstaten gelaten beoordelingsmarge grenzen kent, aangezien zij niet zo ruim kan zijn dat daarmee afbreuk wordt gedaan aan het doel of het nuttig effect van de raamovereenkomst (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 82, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 105).

Zo heeft het Hof reeds geoordeeld dat een nationale bepaling, volgens welke arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd alleen dan als opeenvolgend zijn aan te merken indien de tijd ertussen niet meer dan 20 werkdagen bedraagt, moet worden geacht het voorwerp, het doel en het nuttig effect van de raamovereenkomst in gevaar te brengen. Een zo strenge en restrictieve definitie van de voorwaarden voor het opeenvolgend zijn van een aantal arbeidsovereenkomsten, zou het immers mogelijk maken werknemers jarenlang in een onzekere arbeidssituatie te laten, aangezien de werknemer in de praktijk meestal niet anders kan dan onderbrekingen van ongeveer 20 werkdagen te aanvaarden in het kader van een reeks overeenkomsten met zijn werkgever (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punten 84 en 85, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punten 107 en 108).

Het Hof heeft echter ook reeds geoordeeld dat de in de hoofdgedingen aan de orde zijnde regeling, volgens welke slechts arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd met tussenperioden van minder dan drie maanden als ‘opeenvolgend’ worden beschouwd, op zichzelf niet zo strenge en restrictief is. Een dergelijk tijdvak is immers doorgaans voldoende om de arbeidverhouding te verbreken, zodat een daarna ondertekende overeenkomst niet als een daarbij aansluitende overeenkomst kan worden beschouwd. Bijgevolg staat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst in beginsel niet in de weg aan een regeling als die welke aan de orde is in de hoofdgedingen. Het staat echter aan de nationale autoriteiten en rechterlijke instanties die met de toepassing van de maatregelen ter omzetting van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst in nationaal recht zijn belast en in het kader daarvan dienen te beslissen over de kwalificatie van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, in elk concreet geval alle omstandigheden van de zaak te onderzoeken, met name rekening houdend met het aantal opeenvolgende overeenkomsten dat met eenzelfde persoon of voor het verrichten van eenzelfde werk is gesloten, om uit te sluiten dat de werkgevers misbruik maken van arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd (zie beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punten 115–117).

Met betrekking tot de beteugeling van misbruiken dient eraan te worden herinnerd dat wanneer, zoals in casu, het gemeenschapsrecht niet voorziet in specifieke sancties voor het geval dat toch misbruiken worden vastgesteld, het aan de nationale overheidsinstanties staat om, teneinde het hoofd te bieden aan een dergelijke situatie, passende maatregelen vast te stellen, die niet alleen evenredig moeten zijn, maar ook voldoende effectief en afschrikkend om ervoor te zorgen dat de krachtens de raamovereenkomst vastgestelde normen hun volle uitwerking krijgen (reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 94; Marrosu en Sardino, punt 51, en Vassallo, punt 36, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 125).

Hoewel bij gebreke van een communautaire regeling ter zake de wijze waarop dergelijke normen ten uitvoer worden gelegd krachtens het beginsel van de procedurele autonomie van de lidstaten een zaak is van de interne rechtsorde van die staten, mag zij niet ongunstiger zijn dan die welke voor soortgelijke situaties krachtens intern recht geldt (gelijkwaardigheidsbeginsel) en de uitoefening van de door de communautaire rechtsorde verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel) (zie met name reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 95; Marrosu en Sardino, punt 52, en Vassallo, punt 37, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 126).

Hieruit volgt dat wanneer misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd heeft plaatsgevonden, er een maatregel moet kunnen worden toegepast die voorziet in effectieve en op het gebied van de werknemersbescherming gelijkwaardige garanties, teneinde dit misbruik naar behoren te bestraffen en de gevolgen van de schending van het gemeenschapsrecht ongedaan te maken. Volgens de tekst zelf van artikel 2, eerste alinea, van richtlijn 1999/70 moeten de lidstaten immers ‘alle nodige maatregelen treffen om de in [die] richtlijn voorgeschreven resultaten te allen tijde te kunnen waarborgen’ (reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 102; Marrosu en Sardino, punt 53, en Vassallo, punt 38, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 127).

Hieruit volgt dat een lidstaat zoals die in de hoofdgedingen weliswaar, zoals in punt 144 van het onderhavige arrest is uiteengezet, het recht heeft om de niet-inachtneming van de preventieve maatregelen die bij de nationale regeling ter omzetting van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst in nationaal recht zijn vastgesteld, niet te bestraffen met herkwalificatie van de arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd, maar zich niettemin ervan moet vergewissen dat de andere sancties waarin die regeling voorziet, voldoende effectief en afschrikkend zijn om te waarborgen dat die preventieve maatregelen hun volle uitwerking krijgen (zie in die zin reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 105; Marrosu en Sardino, punt 49, en Vassallo, punt 34, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 123).

In het onderhavige geval betogen verzoekers in het hoofdgeding echter allereerst dat de sancties waarin artikel 7 van presidentieel besluit 164/2004 voorziet, niet effectief en afschrikkend zijn. De in lid 2 van dit artikel voorgeschreven betaling van het loon en van een ontslagvergoeding is immers geenszins bedoeld om misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd te voorkomen, maar is de sanctie waarin het gemene arbeidsrecht voorziet. De straf- en tuchtsancties waarin lid 3 van dat artikel 7 voorziet, bestonden reeds en zijn in Griekenland overigens volstrekt ondoeltreffend. Bovendien worden die sancties in de praktijk niet toegepast op verschillende categorieën van voor bepaalde tijd tewerkgestelde werknemers, zoals personen die werkzaam zijn op grond van een overeenkomst tot aanneming van werk of op grond van een op basis van wet nr. 2190/1994 gesloten arbeidsovereenkomst.

In dit verband dient eraan te worden herinnerd, dat het niet aan het Hof staat om uitspraak te doen over de uitlegging van het nationale recht, maar dat dit uitsluitend een taak is van de verwijzende rechter of in voorkomend geval van de bevoegde rechterlijke instanties, die dienen uit te maken of de bepalingen van de toepasselijke nationale regeling voldoen aan de in de punten 158 tot en met 160 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte eisen (zie met name arrest Vassallo, reeds aangehaald, punt 39, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 134).

Het staat dus aan de verwijzende rechter om te beoordelen in hoeverre de voorwaarden voor de toepassing alsook de daadwerkelijke uitvoering van de relevante bepalingen van het interne recht daarvan een passende maatregel ter bestraffing van het misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd door de overheid maken (zie in die zin reeds aangehaalde arresten Vassallo, punt 41, en Marrosu en Sardino, punt 56, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 135).

Zoals de advocaat-generaal in punt 92 van haar conclusie heeft opgemerkt, dient de verwijzende rechter zich in dit verband met name ervan te vergewissen dat de werknemers jegens wie misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd is gemaakt, niet ervan worden afgeschrikt de hun door de nationale regeling toegekende rechten die voortvloeien uit de omzetting in nationaal recht door die regeling van alle preventieve maatregelen waarin clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst voorziet, voor de nationale instanties, daaronder begrepen de rechterlijke instanties, geldend te maken in de hoop verder in de overheidssector te worden tewerkgesteld, zoals door verzoekers in de hoofdgedingen is gesuggereerd.

Bovendien moet de verwijzende rechter zich ervan vergewissen dat met betrekking tot alle werknemers ‘met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd’ in de zin van clausule 3, punt 1, van de raamovereenkomst aan de werkgever de sancties worden opgelegd waarin presidentieel besluit 164/2004 voorziet, wanneer jegens deze werknemers misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende overeenkomsten is gemaakt, ongeacht hoe de overeenkomst van deze werknemers naar intern recht wordt gekwalificeerd.

In de tweede plaats betogen verzoekers in de hoofdgedingen dat artikel 11 van presidentieel besluit 164/2004, dat voorziet in de mogelijkheid om als overgangsmaatregel bepaalde opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd die nog liepen op de datum van inwerkingtreding van dat besluit of die in de loop van de drie maanden voorafgaand aan de inwerkingtreding daarvan waren afgelopen, in arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd om te zetten, geen passende sanctie vormt gelet op de beperkende en cumulatieve voorwaarden die in die bepaling worden gesteld. Verzoekers wijzen dienaangaande ook op verschillende problemen betreffende de werking van de procedure voor de ASEP, de bestuurlijke instantie die bevoegd is om te beslissen op een verzoek tot omzetting in arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd. Deze moeilijkheden zouden met name voortvloeien uit de termijnen die aan de ASEP zijn gesteld om een beslissing te nemen en uit de het feit, dat de uit de bevoegdheid van de ASEP voortvloeiende bevoegdheid van de bestuurlijke rechterlijke instanties voor geschillen betreffende de toepassing van bovengenoemd artikel 11, de bevoegdheid van de civiele rechterlijke instanties voor het beslechten van geschillen betreffende artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 op losse schroeven zet.

Met betrekking tot de voorwaarden die artikel 11 van presidentieel besluit 164/2004 stelt voor de mogelijkheid om arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd om te zetten in arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd, dient eraan te worden herinnerd, dat in punt 157 van het onderhavige arrest reeds is vastgesteld dat een vereiste als het vereiste inzake een tijdvak van minder dan drie maanden tussen dergelijke overeenkomsten in beginsel niet in strijd is met clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst.

Verder blijkt uit de aan het Hof voorgelegde stukken niet duidelijk hoe de in dat artikel 11 gestelde voorwaarden inzake de minimale totale duur van de overeenkomsten en het aantal malen dat deze mogen worden vernieuwd, het door de raamovereenkomst nagestreefde doel moeilijker bereikbaar zouden maken. Het feit alleen dat de omzetting waarin deze bepaling voorziet, niet met terugwerkende kracht plaatsvindt, doet op zichzelf niets af aan de doeltreffendheid van die sanctie, daar deze er hoe dan ook op neerkomt dat een arbeidsverhouding voor bepaalde tijd wordt vervangen door een arbeidsverhouding voor onbepaalde tijd en dat een precair statuut wordt vervangen door een duurzamere arbeidverhouding.

Met betrekking tot de stelling van verzoekers in de hoofdgedingen dat ten gevolge van de cumulatieve voorwaarden van artikel 11 van presidentieel besluit 164/2004 misbruik bij het sluiten of vernieuwen van bepaalde arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in de overheidssector vóór de inwerkingtreding van dat besluit aan elke sanctie ontsnapt, dient eraan te worden herinnerd dat in een dergelijke situatie een maatregel moet kunnen worden toegepast die voorziet in effectieve en op het vlak van de werknemersbescherming gelijkwaardige garanties, teneinde dit misbruik naar behoren te bestraffen en de gevolgen van de schending van het gemeenschapsrecht ongedaan te maken. Voor zover in het interne recht van de betrokken lidstaat voor dat tijdvak geen andere doeltreffende maatregelen bestonden om dergelijk misbruik te bestraffen, bijvoorbeeld omdat de in artikel 7 van dat besluit bepaalde sancties ratione temporis niet van toepassing waren, kan de herkwalificatie van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd op grond van artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 een dergelijke maatregel vormen, zoals verzoekster in het hoofdgeding in zaak C-379/07 stelt (zie in die zin arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punten 98–105, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punten 129–137).

Het staat echter aan de nationale autoriteiten en rechterlijke instanties die met de toepassing van de maatregelen ter omzetting van richtlijn 1999/70 en van de raamovereenkomst in nationaal recht zijn belast en in het kader daarvan dienen te beslissen over de kwalificatie van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, om in elk concreet geval met inaanmerkingneming van alle omstandigheden van de zaak te onderzoeken, of met de maatregelen waarin artikel 11 van presidentieel besluit 164/2004 voorziet, eventueel vóór de inwerkingtreding van dat besluit gemaakt misbruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd naar behoren kan worden bestraft en de gevolgen van de schending van het gemeenschapsrecht ongedaan kunnen worden gemaakt.

Met betrekking tot de procedure waarin het nationale recht daartoe voorziet, dient erop te worden gewezen dat volgens clausule 8, punt 5, van de raamovereenkomst het voorkomen en beslechten van geschillen alsmede de behandeling van klachten over de toepassing van deze overeenkomst geschieden in overeenstemming met de nationale wetgeving, collectieve arbeidsovereenkomsten of gebruiken (beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 140).

Volgens vaste rechtspraak is het bij gebreke van communautaire regelgeving ter zake een aangelegenheid van de interne rechtsorde van elke lidstaat om de bevoegde rechterlijke instanties aan te wijzen en de procedureregels vast te stellen voor beroepen die worden ingesteld ter bescherming van de rechten die de justitiabelen aan het gemeenschapsrecht ontlenen (arrest Impact, reeds aangehaald, punt 44, en de aldaar aangehaalde rechtspraak, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 141).

Zoals in de punten 158 en 159 van het onderhavige arrest is uiteengezet, staat het aan de nationale overheidsinstanties, passende maatregelen vast te stellen om ervoor te zorgen dat de krachtens de raamovereenkomst vastgestelde normen hun volle uitwerking krijgen. De wijze waarop deze normen ten uitvoer worden gelegd, wat volgens het beginsel van de procedurele autonomie van de lidstaten een zaak van de interne rechtsorde van die staten is, moet in overeenstemming zijn met het gelijkwaardigheidsbeginsel en het doeltreffendheidsbeginsel (beschikking Vassilakis, e.a., reeds aangehaald, punt 142).

Het Hof heeft reeds geoordeeld dat een nationale regeling als die welke in de hoofdgedingen aan de orde is, die aan een onafhankelijke bestuurlijke instantie zoals de ASEP de bevoegdheid verleent om in voorkomend geval arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd te herkwalificeren, prima facie aan deze eisen voldoet (beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 144).

Het staat echter aan de verwijzende rechter en niet aan het Hof om na te gaan of de betrokken lidstaat alle maatregelen heeft getroffen die nodig zijn om, enerzijds, de door richtlijn 1999/70 voorgeschreven resultaten op elk moment te waarborgen, en anderzijds, ervoor te zorgen dat de wijze waarop de krachtens de raamovereenkomst vastgestelde normen ten uitvoer worden gelegd, wat volgens het beginsel van de procedurele autonomie van de lidstaten een zaak van de interne rechtsorde van die staten is, het recht op een doeltreffende bescherming in rechte met inachtneming van het doeltreffendheidsbeginsel en het gelijkwaardigheidsbeginsel waarborgt (zie name beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 149 en de aldaar aangehaalde rechtspraak).

Gelet op een en ander dient aan de verwijzende rechter dus te worden geantwoord dat clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij niet in de weg staat aan een nationale regeling zoals presidentieel besluit 164/2004 die, anders dan een eerdere interne rechtsregel zoals artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, enerzijds niet meer bepaalt dat in geval van misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in de overheidssector deze overeenkomsten als arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd worden geherkwalificeerd, of een aantal cumulatieve en beperkende voorwaarden verbindt aan deze herkwalificatie, en anderzijds de werknemers die een eerste of enige arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd hebben gesloten, uitsluit van de beschermende maatregelen waarin zij voorziet, wanneer dergelijke wijzigingen, wat de verwijzende rechter dient na te gaan, betrekking hebben op een kleine categorie van werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd of worden gecompenseerd door de vaststelling van maatregelen ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in de zin van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst.

De uitvoering van de raamovereenkomst door een nationale regeling zoals presidentieel besluit 164/2004 mag echter niet tot gevolg hebben dat de bescherming die de werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd voorheen in de interne rechtsorde genoten, beneden het niveau komt te liggen van de minimale beschermende maatregelen waarin de raamovereenkomst voorziet. De inachtneming van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst eist inzonderheid dat een dergelijke regeling met betrekking tot misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd maatregelen oplegt die dergelijk misbruik daadwerkelijk voorkomen, en voorziet in sancties die effectief en afschrikkend genoeg zijn om te waarborgen dat die preventieve maatregelen hun volle uitwerking krijgen. Het staat aan de verwijzende rechter om na te gaan of die voorwaarden zijn vervuld.

Er zij aan herinnerd dat het Hof reeds heeft geoordeeld dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst inhoudelijk gezien niet onvoorwaardelijk en voldoende nauwkeurig is om door particulieren voor de nationale rechter te kunnen worden ingeroepen. Volgens deze bepaling staat het immers ter beoordeling van de lidstaten, of zij ter voorkoming van misbruik als gevolg van het gebruik van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd gebruikmaken van een of meer van de in deze clausule genoemde maatregelen of van bestaande gelijkwaardige wettelijke maatregelen, op een wijze die rekening houdt met de behoeften van bepaalde sectoren en/of categorieën werknemers. Bovendien kan niet afdoende worden bepaald welke minimumbescherming krachtens clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst hoe dan ook moet worden verleend (arrest Impact, reeds aangehaald, punten 71, 78 en 79).

Volgens vaste rechtspraak moet de nationale rechter bij de toepassing van het interne recht, dit zoveel mogelijk uitleggen in het licht van de bewoordingen en het doel van de betrokken richtlijn, teneinde het daarmee beoogde resultaat te bereiken en aldus aan artikel 249, derde alinea, EG te voldoen. Deze verplichting tot richtlijnconforme uitlegging slaat op alle bepalingen van nationaal recht, ongeacht of deze dateren van eerdere of latere datum dan de betrokken richtlijn (zie met name arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 108, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 56).

Het vereiste van richtlijnconforme uitlegging van het nationale recht is namelijk inherent aan het systeem van het Verdrag, aangezien het de nationale rechter in staat stelt binnen het kader van zijn bevoegdheden de volle werking van het gemeenschapsrecht te verzekeren bij de beslechting van de bij hem aanhangige gedingen (zie met name arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 109, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 57).

Het is juist dat de verplichting voor de nationale rechter om bij de uitlegging en toepassing van de relevante bepalingen van zijn interne recht te refereren aan de inhoud van een richtlijn, wordt begrensd door de algemene rechtsbeginselen, met name het rechtszekerheidsbeginsel en het verbod van terugwerkende kracht, en niet kan dienen als grondslag voor een uitlegging contra legem van het nationale recht (zie reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 110, en Impact, punt 100, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 58).

Het beginsel van richtlijnconforme uitlegging vereist niettemin dat de nationale rechter binnen zijn bevoegdheden al het mogelijke doet om, het gehele interne recht in beschouwing nemend en onder toepassing van de daarin erkende uitleggingsmethoden, de volle werking van de betrokken richtlijn te verzekeren en tot een oplossing te komen die in overeenstemming is met de daarmee nagestreefde doelstelling (zie reeds aangehaalde arresten Adeneler e.a., punt 111, en Impact, punt 101, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 59).

Zoals het Hof in punt 115 van het reeds aangehaalde arrest Adeneler e.a., heeft gepreciseerd, geldt in geval van te late omzetting van een richtlijn in nationaal recht voor de nationale rechter pas vanaf het verstrijken van de omzettingstermijn de algemene verplichting om het interne recht richtlijnconform uit te leggen (zie ook beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 63).

Voor het geval dat het door een richtlijn voorgeschreven resultaat niet bij wege van uitlegging kan worden bereikt, dient eraan te worden herinnerd dat volgens het arrest van 19 november 1991, Francovich e.a. (C-6/90 en C-9/90, Jurispr. blz. I-5357, punt 39), de lidstaten krachtens het gemeenschapsrecht gehouden zijn tot vergoeding van de schade die aan particulieren is veroorzaakt doordat een richtlijn niet in nationaal recht is omgezet, mits aan drie voorwaarden is voldaan. In de eerste plaats moet de richtlijn ertoe strekken, aan particulieren rechten toe te kennen. In de tweede plaats moet de inhoud van die rechten kunnen worden vastgesteld op basis van de bepalingen van de richtlijn. En ten slotte moet er een causaal verband bestaan tussen de schending van de op de lidstaat rustende verplichting en de geleden schade (zie arrest van 14 juli 1994, Faccini Dori, C-91/92, Jurispr. blz. I-3325, punt 27, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 60).

In het onderhavige geval dient de verwijzende rechter dus in geval van misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd aan de relevante bepalingen van het interne recht zoveel mogelijk een uitlegging en toepassing te geven waarmee dat misbruik naar behoren kan worden bestraft en de gevolgen van de schending van het gemeenschapsrecht ongedaan kunnen worden gemaakt. In het kader daarvan dient deze rechter te beoordelen of de bepalingen van artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920 in voorkomend geval kunnen worden toegepast voor een dergelijke richtlijnconforme uitlegging.

Met betrekking tot de gevolgen van de omstandigheid dat artikel 103, lid 8, van de grondwet van de Helleense Republiek na de inwerkingtreding van richtlijn 1999/70, maar vóór het verstrijken van de termijn voor omzetting van die richtlijn in nationaal recht is gewijzigd teneinde in de overheidssector de omzetting van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd absoluut te verbieden, behoeft er in dit verband slechts aan te worden herinnerd dat een richtlijn ten aanzien van de lidstaat tot wie zij is gericht — en dus ten aanzien van alle nationale overheidsinstanties — al naargelang van het geval rechtsgevolgen in het leven roept vanaf de publicatie dan wel vanaf de kennisgeving ervan (zie arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 119, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 67).

In het onderhavige geval bepaalt artikel 3 van richtlijn 1999/70 dat deze richtlijn in werking treedt op de dag van de bekendmaking ervan in het Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen, te weten op 10 juli 1999.

Volgens de rechtspraak van het Hof volgt uit volgt uit de toepassing van artikel 10 tweede alinea, EG in samenhang met artikel 249, derde alinea, EG en met de betrokken richtlijn zelf, dat de lidstaten waartoe een richtlijn is gericht, zich tijdens de termijn voor uitvoering van de richtlijn dienen te onthouden van maatregelen die de verwezenlijking van het door die richtlijn voorgeschreven resultaat ernstig in gevaar zouden brengen (arrest Inter-Environnement Wallonie, reeds aangehaald, punt 45; arrest van 8 mei 2003, ATRAL, C-14/02, Jurispr. blz. I-4431, punt 58, en arrest Mangold, reeds aangehaald, punt 67). Daarbij is van weinig belang of de betrokken, na de inwerkingtreding van de richtlijn vastgestelde bepaling van nationaal recht de omzetting daarvan in nationaal recht beoogt (arrest Adeneler e.a., reeds aangehaald, punt 121, alsmede beschikking Vassilakis e.a., reeds aangehaald, punt 69).

Bijgevolg dienen alle overheidsinstanties van de lidstaten de volle werking van de bepalingen van het gemeenschapsrecht te verzekeren (zie arrest Francovich e.a., reeds aangehaald, punt 32; arrest van 13 januari 2004, Kühne & Heitz, C-453/00, Jurispr. blz. I-837, punt 20, en arrest Pfeiffer e.a., reeds aangehaald, punt 111), ook wanneer die overheidsinstanties de grondwet wijzigen.

Met betrekking tot clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst dient eraan te worden herinnerd dat, zoals in punt 126 van het onderhavige arrest is uiteengezet, die clausule niet elke verlaging van de bescherming van werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd verbiedt, maar alleen die welke enerzijds wordt gerechtvaardigd met een beroep op de ‘uitvoering’ van de raamovereenkomst en anderzijds betrekking heeft op het ‘algemene niveau van bescherming’ van de werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd.

Hieruit volgt allereerst dat clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst, zoals ook blijkt uit het opschrift ervan, alleen betrekking heeft op de ‘uitvoering’ van deze overeenkomst door de lidstaten en/of de sociale partners, wier taak het is de raamovereenkomst in intern recht om te zetten, en de lidstaten en/of de sociale partners daarbij verbiedt, zoals in punt 133 van het onderhavige arrest is vastgesteld, bij deze omzetting een verlaging van het algemene niveau van bescherming van de werknemers te rechtvaardigen met een beroep op de eisen van de uitvoering van die raamovereenkomst.

In de tweede plaats impliceert de omstandigheid dat clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst volgens de bewoordingen ervan alleen ‘[de verlaging] van het algemene niveau van bescherming de werknemers op het door de deze overeenkomst bestreken gebied’ verbiedt, zoals in punt 140 van het onderhavige arrest is uiteengezet, dat alleen een vermindering die groot genoeg is om de nationale regeling betreffende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd globaal ongunstig aan te tasten, binnen de werkingssfeer van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst valt. Particulieren kunnen aan een dergelijk verbod echter geen enkel recht ontlenen waarvan de inhoud zo duidelijk, nauwkeurig en onvoorwaardelijk is dat het voor de nationale rechter kan worden ingeroepen.

Clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst voldoet dus niet aan de voorwaarden om rechtstreekse werking te hebben.

In deze context staat het aan de nationale rechter de bepalingen van het nationale recht zoveel mogelijk aldus moeten uitleggen dat zij conform het door de raamovereenkomst nagestreefde doel kunnen worden toegepast (zie mutatis mutandis de in de punten 197–200 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak).

Uit een en ander volgt dat aan de verwijzende rechter moet worden geantwoord dat hij aan de relevante bepalingen van het interne recht zoveel mogelijk een uitlegging dient te geven die in overeenstemming is met de clausules 5, punt 1, en 8, punt 3, van de raamovereenkomst en het kader daarvan dient uit te maken of een ‘gelijkwaardige wettelijke maatregel’ in de zin van eerstgenoemde clausule, zoals artikel 8, lid 3, van wet nr. 2112/1920, in de hoofdgedingen moet worden toegepast in de plaats van sommige andere bepalingen van het interne recht.