HvJ EU, 23-10-2014, nr. C-302/13

Volgens de Likums ‘Par aviāciju’ (Letse luchtvaartwet), in de versie die op de feiten in het hoofdgeding van toepassing is, moeten exploitanten van luchtvaartuigen heffingen voor onder meer het gebruik van luchthavens betalen.

Die wet bepaalt dat de regeling voor de vaststelling en de verdeling van de heffingen door de ministerraad wordt vastgesteld.

Punt 3.5 van decreet nr. 20 van de ministerraad van 3 januari 2006 tot vaststelling van de te betalen heffingen voor luchtvaartnavigatiediensten en de door de overheidsonderneming Starptautiskā Lidosta Rīga verrichte diensten en de verdeling ervan (Latvijas Vēstnesis, 2006, nr. 10), bepaalt dat elke luchtvaartmaatschappij die vluchten van of naar de luchthaven van Riga uitvoert recht heeft op verlagingen die afhangen van het aantal vanaf deze luchthaven vertrekkende passagiers dat zij in de loop van een jaar heeft vervoerd.

Met zijn eerste vraag wenst het verwijzende gerecht in hoofdzaak te vernemen of artikel 1, lid 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat een vordering zoals die in het hoofdgeding, die ertoe strekt vergoeding te verkrijgen van schade als gevolg van beweerde inbreuken op het mededingingsrecht van de Unie, onder het begrip ‘burgerlijke en handelszaken’ in de zin van die bepaling en daarmee onder het toepassingsgebied van deze verordening valt.

Om te beginnen moet volgens vaste rechtspraak, ter verzekering van de grootst mogelijke gelijkheid en eenvormigheid van de rechten en verplichtingen die voor de lidstaten en de belanghebbende personen uit verordening nr. 44/2001 voortvloeien, het begrip ‘burgerlijke en handelszaken’ niet worden opgevat als een eenvoudige verwijzing naar het nationale recht van een der betrokken staten. Bedoeld begrip moet worden beschouwd als een zelfstandig begrip, dat moet worden uitgelegd aan de hand van het doel en het systeem van genoemde verordening alsook aan de hand van de algemene beginselen die voortvloeien uit de nationale rechtsordes (zie in die zin arresten Apostolides, C-420/07, EU:C:2009:271, punt 41 en aldaar aangehaalde rechtspraak; Cartier parfums-lunettes en Axa Corporate Solutions Assurance, C-1/13, EU:C:2014:109, punt 32 en aldaar aangehaalde rechtspraak, alsook Hi Hotel HCF, C-387/12, EU:C:2014:215, punt 24 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Voor zover voorts verordening nr. 44/2001 in de betrekkingen tussen de lidstaten in de plaats is getreden van het Executieverdrag, geldt de door het Hof verstrekte uitlegging met betrekking tot de bepalingen van dat Verdrag ook voor die van de verordening, wanneer de bepalingen van deze instrumenten als gelijkwaardig kunnen worden aangemerkt (zie in die zin arresten Sunico e.a., C-49/12, EU:C:2013:545, punt 32 en aldaar aangehaalde rechtspraak, alsook Brogsitter, C-548/12, EU:C:2014:148, punt 19 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het toepassingsgebied van verordening nr. 44/2001 strekt zich, evenals dat van het Executieverdrag, enkel uit tot het begrip burgerlijke en handelszaken. Om te bepalen of een materie onder het toepassingsgebied van verordening nr. 44/2001 valt, moet de aard van de rechtsbetrekkingen tussen partijen bij het geschil of het voorwerp van het geschil worden onderzocht (zie in die zin arresten Sapir e.a., C-645/11, EU:C:2013:228, punten 32 en 34 en aldaar aangehaalde rechtspraak, alsook Sunico e.a., EU:C-2013:545, punten 33 en 35 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Uit artikel 5, punten 3 en 4, van verordening nr. 44/2001 volgt dat vorderingen strekkende tot het verkrijgen van vergoeding van schade principieel onder het begrip burgerlijke en handelszaken en dus onder het toepassingsgebied van deze verordening vallen. Zoals in punt 7 van de considerans van deze verordening in herinnering wordt gebracht, is het van belang dat alle belangrijke burgerlijke en handelszaken onder de werkingssfeer van deze verordening worden gebracht, met uitzondering van bepaalde duidelijk omschreven aangelegenheden. De uitsluitingen van het toepassingsgebied van verordening nr. 44/2001 vormen uitzonderingen die, zoals iedere uitzondering, en gelet op het doel van de onderhavige verordening — de handhaving en de ontwikkeling van een ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid door het bevorderen van het vrije verkeer van beslissingen — strikt moeten worden uitgelegd.

De door flyLAL ingediende vordering strekt ter verkrijging van vergoeding van schade die verband houdt met een beweerde inbreuk op het mededingingsrecht. Zij valt dan ook onder het recht op het gebied van de civielrechtelijke aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (zie naar analogie arrest Sunico e.a., EU:C:2013:545, punt 37).

Een beroep zoals aan de orde in het hoofdgeding, dat ertoe strekt vergoeding te verkrijgen voor schade die voortvloeit uit een inbreuk op het mededingingsrecht, betreft dan ook een burgerlijke en handelszaak.

Het Hof heeft geoordeeld dat ofschoon bepaalde geschillen tussen een overheidsorgaan en een privaatrechtelijke persoon onder het begrip burgerlijke en handelszaken kunnen vallen, dit anders is wanneer het overheidsorgaan handelt in de uitoefening van openbaar gezag (arresten Sapir e.a., EU:C:2013:228, punt 33 en aldaar aangehaalde rechtspraak, alsook Sunico e.a., EU:C:2013:545, punt 34 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Wanneer immers een der partijen bij het geschil openbaar gezag uitoefent, omdat zij daarbij gebruik maakt van bevoegdheden die buiten het bestek vallen van de voor betrekkingen tussen particulieren geldende regels, is een dergelijk geschil uitgesloten van het begrip burgerlijke en handelszaken in de zin van artikel 1, lid 1, van verordening nr. 44/2001 (zie in die zin arrest Apostolides, EU:C:2009:271, punt 44 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zo heeft het Hof met betrekking tot luchtvaartheffingen geoordeeld dat de controle en de bewaking van het luchtruim activiteiten zijn die per definitie onder het openbaar gezag vallen en die niet kunnen worden uitgeoefend zonder dat gebruik wordt gemaakt van dergelijke bevoegdheden (zie in die zin arrest SAT Fluggesellschaft, C-364/92, EU:C:1994:7, punt 28).

Het Hof heeft echter reeds voor recht verklaard dat de terbeschikkingstelling van luchthaveninstallaties tegen betaling van een vergoeding een economische activiteit vormt (zie in die zin arresten Aéroports de Paris/Commissie, C-82/01 P, EU:C:2002:617, punt 78, alsook Mitteldeutsche Flughafen en Flughafen Leipzig/Commissie, C-288/11 P, EU:C:2012:821, punt 40 en aldaar aangehaalde rechtspraak). Dergelijke rechtsbetrekkingen vallen dan ook onder het begrip burgerlijke en handelszaken.

In omstandigheden zoals die in het hoofdgeding wordt aan die conclusie niet afgedaan, noch door het feit dat de beweerde inbreuken op het mededingingsrecht het gevolg zijn van de Letse wettelijke bepalingen, noch doordat de Staat een aandeel van 100 % en 52,6 % in het kapitaal van verweersters in het hoofdgeding bezit.

In de eerste plaats is immers irrelevant dat Starptautiskā lidosta Rīga voor de vaststelling van de tarieven van de luchthavenrechten en de verlagingen daarvan is onderworpen aan wettelijke bepalingen die in de Republiek Letland algemeen gelden. Deze omstandigheid heeft betrekking op de rechtsbetrekkingen tussen die lidstaat en Starptautiskā lidosta Rīga en heeft geen invloed op de rechtsbetrekkingen van deze laatste met de luchtvaartmaatschappijen die gebruik maken van haar diensten.

Zoals de advocaat-generaal in punt 61 van haar conclusie opmerkt, is de in het hoofdgeding aan de orde zijnde niet-toepassing van de bepalingen van nationaal recht niet zozeer een rechtstreeks gevolg van de schadevordering, maar veeleer een indirect gevolg van een bij wijze van uitzondering uitgevoerde controle.

In de tweede plaats is de Letse Staat geen partij in het hoofdgeding en kan de enkele omstandigheid dat hij aandeelhouder van genoemde eenheden is, niet gelijk worden gesteld met de situatie waarin die lidstaat openbaar gezag zou uitoefenen. Dit geldt temeer wanneer die eenheden, die weliswaar grotendeels of uitsluitend in handen zijn van genoemde Staat, zich gedragen als een willekeurige marktdeelnemer — een natuurlijke persoon of een rechtspersoon — die op een bepaalde markt opereert. De aldus ingediende vordering is niet gericht tegen gedragingen of procedures waarvoor een der partijen in het geding openbaar gezag moet hebben uitgeoefend, maar tegen handelingen die door particulieren zijn verricht (zie in die zin arrest Apostolides, EU:C:2009:271, punt 45).

Blijkens het voorgaande moet op de eerste vraag worden geantwoord dat artikel 1, lid 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat een vordering zoals die in het hoofdgeding, die ertoe strekt vergoeding te verkrijgen van schade als gevolg van beweerde inbreuken op het mededingingsrecht van de Unie, onder het begrip ‘burgerlijke en handelszaken’ in de zin van die bepaling en daarmee onder het toepassingsgebied van deze verordening valt.

Met zijn tweede en zijn derde vraag, die samen moeten worden onderzocht, wenst het verwijzende gerecht in hoofdzaak te vernemen of artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat een vordering zoals die aan de orde in het hoofdgeding, die ertoe strekt vergoeding te verkrijgen van schade als gevolg van beweerde inbreuken op het mededingingsrecht van de Unie, is te beschouwen als een procedure waarin de geldigheid van besluiten van organen van vennootschappen in de zin van die bepaling aan de orde is. In geval van een bevestigend antwoord wenst het te vernemen of, wanneer de procedure ten gronde wordt ingeleid voor een ander gerecht dan het gerecht dat volgens dit artikel 22, punt 2, bevoegd is, deze bepalingen juncto artikel 35 van voormelde verordening eraan in de weg staan dat een beslissing van dat andere gerecht tot het gelasten van voorlopige en bewarende maatregelen wordt erkend.

Met betrekking tot artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 heeft het Hof reeds voor recht verklaard dat deze bepaling aldus moet worden uitgelegd dat de werkingssfeer ervan beperkt is tot de geschillen waarbij een partij de geldigheid van een besluit van een orgaan van een vennootschap betwist op grond van het toepasselijke vennootschapsrecht of de statutaire bepalingen betreffende de werking van haar organen (arrest Hassett en Doherty, C-372/07, EU:C:2008:534, punt 26).

Zoals blijkt uit het antwoord op de eerste vraag, heeft het hoofdgeding tot voorwerp een verzoek om vergoeding van schade als gevolg van beweerde inbreuken op het mededingingsrecht van de Unie, en niet de geldigheid, de nietigheid of de ontbinding van vennootschappen of rechtspersonen of de geldigheid van besluiten van hun organen in de zin van artikel 22, punt 2, van dezelfde verordening.

Op het eerste onderdeel van de tweede en de derde vraag moet dus worden geantwoord dat artikel 22, punt 2, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat een vordering zoals die aan de orde in het hoofdgeding, die ertoe strekt vergoeding te verkrijgen van schade als gevolg van beweerde inbreuken op het mededingingsrecht van de Unie, niet is te beschouwen als een procedure waarin de geldigheid van besluiten van organen van vennootschappen in de zin van die bepaling aan de orde is.

Gelet op het antwoord op het eerste onderdeel van de tweede en de derde vraag hoeft niet te worden geantwoord op het tweede onderdeel van deze vragen, betreffende artikel 35, lid 1, van bovengenoemde verordening.

Met zijn vierde vraag wenst het verwijzende gerecht in hoofdzaak te vernemen of artikel 34, punt 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat wanneer de bepaling van de hoogte van de bedragen die gemoeid zijn met de voorlopige en bewarende maatregelen die zijn gelast bij een beslissing waarvan de erkenning en de tenuitvoerlegging worden gevorderd, niet met redenen is omkleed, dan wel ernstige economische gevolgen worden ingeroepen, zulks aantoont dat de openbare orde van de aangezochte lidstaat is geschonden zodat de erkenning en de tenuitvoerlegging in die lidstaat van een in een andere lidstaat gegeven beslissing kan worden geweigerd.

Om te beginnen volgt uit de punten 16 en 17 van de considerans van verordening nr. 44/2001 dat het stelsel van erkenning en tenuitvoerlegging waarin deze verordening voorziet, berust op het wederzijdse vertrouwen in de rechtsbedeling binnen de Europese Unie. Dat vertrouwen verlangt niet alleen dat in een lidstaat gegeven rechterlijke beslissingen in een andere lidstaat van rechtswege worden erkend, maar ook dat de procedure om die beslissingen in die andere lidstaat uitvoerbaar te verklaren, doeltreffend en snel is. Volgens punt 17 van de considerans van die verordening dient bij een dergelijke procedure slechts een eenvoudige formele controle plaats te vinden van de documenten die voor de uitvoerbaarverklaring in de aangezochte lidstaat vereist zijn (zie in die zin arrest Prism Investments, C-139/10, EU:C:2011:653, punten 27 en 28).

Voorts wordt volgens artikel 34, punt 1, van verordening nr. 44/2001 een beslissing niet erkend indien de erkenning kennelijk strijdig is met de openbare orde van de aangezochte lidstaat. De artikelen 34 en 35 van deze verordening vermelden uitdrukkelijk de redenen voor betwisting die kunnen worden ingeroepen. Die lijst, waarvan de vermeldingen restrictief moeten worden uitgelegd, is uitputtend (zie in die zin arresten Apostolides, EU:C:2009:271, punt 55 en aldaar aangehaalde rechtspraak, alsook Prism Investments, EU:C:2011:653, punt 33).

Tot slot is het vaste rechtspraak dat de verdragsluitende staten krachtens het in artikel 44, punt 1, van verordening nr. 44/2001 gemaakte voorbehoud in beginsel weliswaar vrij blijven, de eisen van hun openbare orde vast te leggen overeenkomstig hun nationale opvattingen, maar dat de afbakening van dit begrip een kwestie van uitlegging van die verordening is. Ofschoon het derhalve niet aan het Hof is, de inhoud van het begrip openbare orde van een lidstaat te definiëren, is het wel aan het Hof, toe te zien op de grenzen waarbinnen de rechter van een lidstaat dit begrip kan inroepen om een beslissing van een andere lidstaat niet te erkennen (zie in die zin arresten Krombach, C-7/98, EU:C:2000:164, punten 22 en 23, alsook Renault, C-38/98, EU:C:2000:225, punten 27 en 28).

In dit verband zij erop gewezen dat het de rechter van de aangezochte staat op grond van de artikelen 36 en 45, lid 2, van verordening nr. 44/2001, volgens welke de juistheid van de in een andere lidstaat gegeven beslissing niet mag worden onderzocht, verboden is de erkenning of tenuitvoerlegging van die beslissing te weigeren enkel op grond dat de door de rechter van de staat van herkomst toegepaste rechtsregel afwijkt van die welke de rechter van de aangezochte staat zou hebben toegepast indien het geschil bij hem aanhangig was gemaakt. Evenmin mag de rechter van de aangezochte staat de juistheid nagaan van de beoordeling rechtens of feitelijk door de rechter van de staat van herkomst (zie arrest Apostolides, EU:C:2009:271, punt 58 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Er kan dus enkel een beroep worden gedaan op de openbare-ordeclausule van artikel 34, punt 1, van verordening nr. 44/2001, indien de erkenning of de tenuitvoerlegging van de in een andere lidstaat gegeven beslissing op onaanvaardbare wijze zou botsen met de rechtsorde van de aangezochte staat doordat inbreuk op een fundamenteel beginsel zou worden gemaakt. Het verbod om de juistheid van de in een andere lidstaat gegeven beslissing te onderzoeken wordt dus enkel in acht genomen indien de inbreuk bestaat in kennelijke schending van een rechtsregel die in de rechtsorde van de aangezochte staat van essentieel belang wordt geacht, of van een in die rechtsorde als fundamenteel erkend recht (zie arrest Apostolides, EU:C:2009:271, punt 59 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In casu vraagt de verwijzende rechter zich af, welke consequenties moeten worden getrokken uit het feit dat de bepaling van de hoogte van de bedragen die gemoeid zijn met de voorlopige en bewarende maatregelen die zijn gelast bij de beslissing waarvan de erkenning en de tenuitvoerlegging worden gevraagd, niet is gemotiveerd, alsook welke consequenties aan de hoogte van die bedragen verbonden zijn.

Wat om te beginnen het motiveringsgebrek betreft heeft het Hof geoordeeld dat de eerbiediging van het recht op een eerlijk proces verlangt dat elke rechterlijke beslissing wordt gemotiveerd, om de verweerder in staat te stellen de redenen van zijn veroordeling te begrijpen en tegen een dergelijke beslissing zinvol en effectief beroep in te stellen (arrest Trade Agency, C-619/10, EU:C:2012:531, punt 53 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Vastgesteld moet worden dat de omvang van de motiveringsplicht kan verschillen naargelang de aard van de betrokken rechterlijke beslissing en moet worden onderzocht in het licht van de procedure in haar geheel beschouwd en van alle relevante omstandigheden, met inachtneming van de met deze beslissing gepaard gaande procedurele waarborgen, om na te gaan of deze laatste de betrokken personen de mogelijkheid waarborgen om tegen die beslissing zinvol en effectief beroep in te stellen (zie in die zin arrest Trade Agency, EU:C:2012:531, punt 60 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In casu blijkt uit de informatie waarover het Hof beschikt dat de motivering niet ontbreekt, aangezien het mogelijk is de redenering te volgen die tot de bepaling van de hoogte van de betrokken bedragen heeft geleid. Voorts konden de betrokken partijen beroep aantekenen tegen een dergelijke beslissing en hebben die partijen die mogelijkheid benut.

Aangezien derhalve de elementaire beginselen van het eerlijk proces in acht zijn genomen, kan niet worden geconstateerd dat schending van de openbare orde heeft plaatsgevonden.

Aangaande in de tweede plaats de consequenties die verbonden zijn aan de hoogte van de bedragen die gemoeid zijn met de voorlopige en bewarende maatregelen die zijn gelast bij de beslissing waarvan de erkenning wordt gevorderd, is in punt 49 van het onderhavige arrest in herinnering gebracht dat het begrip openbare orde tot doel heeft, kennelijke schending van een rechtsregel die in de rechtsorde van de aangezochte staat van essentieel belang wordt geacht, of van een in die rechtsorde als fundamenteel erkend recht, tegen te gaan.

Zoals de advocaat-generaal in de punten 84 en 85 van haar conclusie opmerkt, strekt het begrip ‘openbare orde’ in de zin van artikel 34, punt 1, van verordening nr. 44/2001 ter bescherming van rechtsbelangen die in een rechtsregel tot uitdrukking komen, en niet van zuiver economische belangen. Dat geldt ook wanneer, zoals in punt 37 van het onderhavige arrest in herinnering is gebracht, de houder van het openbaar gezag zich als marktdeelnemer — in casu als aandeelhouder — gedraagt en zich bloot stelt aan het gevaar, bepaalde nadelen te ondervinden.

In de eerste plaats blijkt uit de bij het Hof ingediende opmerkingen dat de geldelijke consequenties die aan de hoogte van de mogelijke verliezen verbonden zijn, reeds voor de Litouwse gerechten zijn besproken. In de tweede plaats gaat het bij de voorlopige en bewarende maatregelen die in het hoofdgeding aan de orde zijn, gelijk de Commissie opmerkt, niet om de betaling van een bedrag, maar om het toezicht op het vermogen van verweerders in het hoofdgeding.

Geconstateerd moet dus worden dat wanneer enkel ernstige economische gevolgen worden ingeroepen, geen sprake is van schending van de openbare orde van de aangezochte lidstaat in de zin van artikel 34, punt 1, van verordening nr. 44/2001.

Uit al het voorgaande volgt dat artikel 34, punt 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat noch de wijze van bepaling van de hoogte van de bedragen die gemoeid zijn met de voorlopige en bewarende maatregelen die zijn gelast bij een beslissing waarvan de erkenning en de tenuitvoerlegging worden gevorderd — wanneer de redenering die tot de bepaling van de hoogte van die bedragen heeft geleid kan worden gevolgd en ook al stond beroep open en is beroep ingesteld om een dergelijke berekening te betwisten — noch het enkel inroepen van ernstige economische gevolgen aantonen dat de openbare orde van de aangezochte lidstaat is geschonden zodat de erkenning en de tenuitvoerlegging in die lidstaat van een dergelijke in een andere lidstaat gegeven beslissing kunnen worden geweigerd.