HvJ EU, 28-03-2019, nr. C-143/18

Artikel 3 van richtlijn 2002/65, met als opschrift ‘Vóór het sluiten van de overeenkomst op afstand aan de consument te verstrekken informatie’, luidt als volgt:

Artikel 4, lid 2, van richtlijn 2002/65, met als opschrift ‘Aanvullende informatievereisten’, bepaalt het volgende:

In artikel 5, lid 1, van richtlijn 2002/65, met als opschrift ‘Mededeling van de contractvoorwaarden en van de vooraf te verstrekken informatie’, staat het volgende te lezen:

Artikel 6 van richtlijn 2002/65, met als opschrift ‘Herroepingsrecht’, luidt als volgt:

Artikel 7 van richtlijn 2002/65, met als opschrift ‘Betaling van vóór de herroeping geleverde diensten’, bepaalt het volgende:

§ 312b van het Bürgerliche Gesetzbuch (burgerlijk wetboek; hierna: ‘BGB’), met als opschrift ‘Overeenkomsten op afstand’, in de versie die op de onderhavige zaak van toepassing is, luidt als volgt:

§ 312d van het BGB, met als opschrift ‘Herroepings- en teruggaverecht bij overeenkomsten op afstand’, in de versie die op de onderhavige zaak van toepassing is, bepaalt het volgende:

§ 495 BGB, met als opschrift ‘Herroepingsrecht’, luidt als volgt:

§ 355 BGB, met als opschrift ‘Herroepingsrecht bij consumentenovereenkomsten’, in de versie die op de onderhavige zaak van toepassing is, bepaalt het volgende:

Richtlijn 2002/65 maakt deel uit van een complex beleid van de Uniewetgever dat ertoe strekt een geïntegreerde markt voor financiële instrumenten en verkoop op afstand daarvan tot stand te brengen. Meer in het bijzonder vormt deze richtlijn een aanvulling op richtlijn 97/7 betreffende de bescherming van de consument bij op afstand gesloten overeenkomsten3., die thans is ingetrokken en vervangen door richtlijn 2011/834.. Financiële instrumenten zijn uitgesloten van de werkingssfeer van de laatstgenoemde richtlijn.

In deze context dient de techniek van harmonisatie van de nationale regelgevingen ertoe om belemmeringen van het vrije verkeer van financiële diensten te verwijderen en om een hoog niveau van consumentenbescherming te waarborgen bij op afstand gesloten overeenkomsten over financiële diensten.

Deze richtlijn beoogt derhalve een hoog niveau van consumentenbescherming te waarborgen om een geïntegreerde Europese markt voor financiële diensten te verwezenlijken.5.

Dit is een van de richtlijnen waarmee sinds 2000 uitdrukking is gegeven aan de wens van de Uniewetgever om van minimumharmonisatie over te gaan naar volledige harmonisatie van de regelgeving inzake consumentenbescherming.

De reden dat tot volledige harmonisatie moet worden overgegaan is dat de clausule van minimumharmonisatie — volgens welke de lidstaten in hun eigen rechtsorde kunnen voorzien in een hoger niveau van consumentenbescherming dan dat van de Unieregelgeving — had geleid tot een fragmentatie van de toepasselijke regelgeving in de verschillende nationale rechtsorden.

Deze fragmentatie ontmoedigde enerzijds grensoverschrijdende activiteiten van de ondernemingen, die vaak extra kosten moesten maken voor de noodzakelijke juridische bijstand om aan de wettelijke voorschriften van de verschillende rechtsorden te voldoen, en leidde anderzijds tot een gebrek aan vertrouwen bij de consumenten, die niet wisten welke bescherming zij in de verschillende lidstaten feitelijk zouden genieten.

Het Hof heeft erop gewezen — weliswaar met betrekking tot richtlijn 2005/296. en richtlijn 2008/487., die deel uitmaken van hetzelfde wetgevingsbeleid — dat een volledige harmonisatie van een aantal kerngebieden ‘nodig is om te waarborgen dat alle consumenten in de Europese Unie een grondige en gelijkwaardige bescherming van hun belangen genieten en om de totstandkoming van een goed functionerende interne markt voor consumentenkrediet te vergemakkelijken’8..

Op grond van deze keuze is het geen enkele lidstaat toegestaan om, indien er een richtlijn tot volledige harmonisatie bestaat, van de Unieregelgeving afwijkende regelgeving in te voeren, ook niet indien deze wijzigingen gunstiger zijn voor de consument, tenzij dit uitdrukkelijk door de richtlijn zelf is toegestaan.9.

Wat richtlijn 2002/65 betreft, zijn er vele aspecten van systematische, teleologische en letterlijke aard op grond waarvan deze richtlijn kan worden aangemerkt als een richtlijn die volledige harmonisatie brengt zoals hierboven uiteengezet.

Zo onderstreept overweging 1210. dat tegenstrijdige of uiteenlopende regelingen voor de bescherming van consumenten een negatief effect zouden hebben op de werking van de interne markt en op de concurrentie tussen bedrijven in deze markt. Het doel van de richtlijn is derhalve om gemeenschappelijke regels op het gebied van verkoop op afstand in te voeren.

Zoals gepreciseerd in overweging 1311. kunnen de lidstaten voor de door de richtlijn geharmoniseerde gebieden geen afwijkende bepalingen invoeren. Enkel waar dat uitdrukkelijk is bepaald kunnen de lidstaten van de door de richtlijn voorgeschreven regeling afwijken.

Een voorbeeld van wat in overweging 13 is uitgedrukt is artikel 4, lid 2, op grond waarvan de lidstaten strengere bepalingen inzake vooraf te verstrekken informatie mogen handhaven of invoeren, mits deze bepalingen in overeenstemming zijn met het Unierecht.

Daarnaast preciseert artikel 112. dat deze richtlijn ‘tot doel [heeft] de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen van de lidstaten […] nader tot elkaar te brengen’.

Tot slot kan het voornemen om een volledige harmonisatie in de sector van verkoop op afstand van financiële diensten tot stand te brengen eveneens worden afgeleid uit de voorbereidende handelingen. Zoals uit de stukken blijkt is de reikwijdte van de harmonisatie in de verschillende fasen van het wetgevingsproces namelijk voorwerp van discussie geweest.

Reeds in het oorspronkelijke voorstel van de Commissie bleek het immers noodzakelijk, teneinde het nuttig effect van de regelgevende handeling te waarborgen, dat de lidstaten geen andere bepalingen vaststellen dan die welke in deze richtlijn en op de door haar geharmoniseerde gebieden zijn vastgesteld, dat wil zeggen dat tegelijkertijd een hoog niveau van consumentenbescherming wordt geboden en dat vrij verkeer van financiële diensten tot stand wordt gebracht.13.

Dit vooropgesteld, blijkt uit niet alleen een letterlijke, maar vooral een teleologische uitlegging dat het doeleinde van de richtlijn vereist dat eventuele afwijkingen van de daarin vervatte bepalingen uitsluitend zijn toegestaan indien deze mogelijkheid uitdrukkelijk aan de lidstaten is toegekend.

Indien een afwijkende regeling wordt ingevoerd of gehandhaafd, dienen de lidstaten voorts de in de richtlijn vastgestelde procedure te volgen14., die de Commissie in staat stelt om informatie over de nationale bepalingen aan consumenten en ondernemingen mee te delen, zodat de doelstellingen van harmonisatie van deze richtlijn niet in gevaar worden gebracht.

Uit de bovenstaande opmerking volgt dat het vrije verkeer van financiële diensten, om verschillen tussen staten te vermijden, een volledige harmonisatie veronderstelt, met name voor sectoren als de verkoop op afstand, die intrinsiek grensoverschrijdend van aard is.

De maatregelen die zijn genomen om de interne markt te versterken mogen de consumentenbescherming evenwel niet ondermijnen; integendeel, zij moeten ertoe bijdragen een hoog niveau van bescherming van consumenten die op de markt optreden, te bereiken, zoals ook in overweging 1 is vermeld.15.

Deze gemeenschappelijke regels, waarmee het vereiste om de interne markt te versterken wordt afgewogen tegen het vereiste om een hoog niveau van consumentenbescherming te bieden, strekken tot een groter vertrouwen van de consument, die eerder tot verkoop op afstand bereid zal zijn.16.

Met de eerste prejudiciële vraag wordt het Hof in essentie de volgende uitleggingsvraag voorgelegd: staan de regeling van de precontractuele informatieplicht en die van het herroepingsrecht in richtlijn 2002/65 in de weg aan een nationale regeling die het mogelijk maakt om, indien de consument niet naar behoren over de nationale regeling inzake het herroepingsrecht is ingelicht, de overeenkomst op elk moment te herroepen, ook indien beide partijen de overeenkomst op uitdrukkelijk verzoek van de consument volledig hebben uitgevoerd?

Uit de bovenstaande overwegingen over de aard van volledige harmonisatie van richtlijn 2002/65 volgt rechtstreeks dat deze vraag bevestigend moet worden beantwoord.

Voor de volledigheid zal ik echter de daaraan verbonden juridische aspecten kort analyseren.

In het bijzonder kan worden opgemerkt dat de bescherming van de consument in de richtlijn tot stand is gebracht door enerzijds ook in de precontractuele fase bepaalde informatieplichten aan de handelaar op te leggen, en anderzijds de consument de mogelijkheid toe te kennen zijn herroepingsrecht uit te oefenen.

Het recht om naar behoren te worden geïnformeerd en het herroepingsrecht hangen nauw samen, maar staan in structureel opzicht los van elkaar en worden in richtlijn 2002/65 apart geregeld.

Met de tweede prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of bij de beoordeling van de begrijpelijkheid van de vooraf te verstrekken informatie en de voorwaarden voor de uitoefening van het herroepingsrecht door de consument zoals vermeld in de nationale regeling tot omzetting van richtlijn 2002/65 uitsluitend de parameter van de normaal geïnformeerde, redelijk omzichtige en oplettende gemiddelde consument in aanmerking moet worden genomen.

Uit de processtukken blijkt namelijk dat er in het voor het onderhavige geding relevante tijdvak een verschil was tussen het begrip ‘gemiddelde consument’ zoals vastgesteld door het Hof, en de definitie daarvan in de nationale wetgeving.

Zoals hierboven is geïllustreerd, heeft de richtlijn tot doel een hoog niveau van consumentenbescherming te waarborgen, waarbij de consument voldoende moet worden ingelicht over de bepalingen van deze richtlijn27., waaronder over het al dan niet bestaan van het herroepingsrecht28..

De definitie van ‘consument’ in artikel 2, onder d), van richtlijn 2002/6529. blijkt identiek te zijn aan die van richtlijn 2005/2930. en richtlijn 93/1331., ten aanzien waarvan het Hof reeds heeft geoordeeld dat onder ‘gemiddelde consument’ wordt verstaan ‘een normaal geïnformeerde en redelijk omzichtige en oplettende consument’32..

Het Hof wordt voor het eerst verzocht om een uitlegging van het begrip ‘consument’ met betrekking tot richtlijn 2002/65, doch deze richtlijn bevat geen enkele aanwijzing dat een ander begrip moet worden gehanteerd dan dat wat het Hof in verband met de bovenvermelde richtlijnen inzake consumentenbescherming heeft ontwikkeld.

Bij het ontbreken van aanwijzingen voor het tegendeel en van bepalingen die afwijkingen toestaan, moet ook in verband met richtlijn 2002/65 en de betrokken nationale omzettingswetten naar dit begrip ‘consument’ worden verwezen.

Het doel van volledige harmonisatie van de nationale bepalingen dat de betrokken richtlijn nastreeft, wijst er immers op dat een definitie van gewone consument moet worden vastgesteld die in alle lidstaten hetzelfde is.33.

Het staat aan de nationale rechter om bij de beoordeling van de omstandigheden van de onderhavige zaak na te gaan of voordat de overeenkomst op afstand werd gesloten alle in de richtlijn vermelde vooraf te verstrekken informatie aan de consument is verschaft. In het kader van deze beoordeling moet eveneens worden vastgesteld of deze informatie dermate duidelijk en begrijpelijk was34. dat de gemiddelde consument, in de bovenstaande betekenis, in staat is om alle essentiële aspecten van de overeenkomst te beoordelen en, zoals gezegd, een prudente en redelijke beslissing te nemen.

Gelet op de overwegingen ten aanzien van de eerste en de tweede prejudiciële vraag en het voorstel om beide bevestigend te beantwoorden, is het mijns inziens niet nodig om de derde prejudiciële vraag te beantwoorden.

Ik beperk mij tot enkele korte opmerkingen voor het geval het Hof mijn voorstel niet zou volgen.

Met de derde prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of artikel 7, lid 4, van richtlijn 2002/65 in de weg staat aan een nationale regeling die bepaalt dat de handelaar, in geval van herroeping van een op afstand gesloten consumentenkredietovereenkomst, naast de terugbetaling van het betaalde kapitaal, een gebruiksvergoeding voor dit bedrag verschuldigd is.

Volgens artikel 7, lid 4, van de richtlijn betaalt de aanbieder de consument na de rechtmatige uitoefening van het herroepingsrecht ‘alle bedragen terug die hij krachtens de overeenkomst op afstand van hem ontvangen heeft’. Deze bepaling regelt uitputtend de gevolgen van de uitoefening van het herroepingsrecht, zonder de lidstaten enige ruimte te laten om een andere regeling in te voeren.

Gelet op wat ik hierboven heb uiteengezet over het oogmerk van harmonisatie dat door de richtlijn tot uitvoering is gebracht, en bij het ontbreken van aanwijzingen voor het tegendeel, moet worden uitgesloten dat een lidstaat een voor de consument gunstigere regeling vaststelt met betrekking tot het bedrag dat aan laatstgenoemde verschuldigd is wanneer het herroepingsrecht wordt uitgeoefend, door te bepalen dat een vergoeding wordt betaald voor de voordelen die de kredietnemer zou hebben behaald.

Zoals ook de Commissie heeft onderstreept, lijkt de beperking van de vergoeding door de aanbieder tot de bedragen die hem conform de overeenkomst op afstand zijn betaald redelijk, ook gezien het korte tijdsbestek dat voor de uitoefening van het herroepingsrecht is vastgesteld (veertien dagen, welke termijn kan worden verlengd tot dertig dagen voor overeenkomsten op afstand betreffende levensverzekeringen in de zin van richtlijn 90/619/EG en verrichtingen met betrekking tot individuele pensioenen). In deze context is het immers onredelijk om een concreet voordeel vast te stellen dat de kredietnemer in een zo kort tijdsbestek zou hebben behaald.