HvJ EU, 11-09-2018, nr. C-68/17

De overwegingen 4, 23, 24 en 29 van richtlijn 2000/78 luiden als volgt:

In artikel 1 van deze richtlijn is het volgende bepaald:

Artikel 2, leden 1 en 2, van die richtlijn luidt als volgt:

Artikel 4 van diezelfde richtlijn is als volgt verwoord:

Artikel 9, lid 1, van richtlijn 2000/78 luidt:

In artikel 10, lid 1, van deze richtlijn is bepaald:

Canon 1085 van de Codex Iuris Canonici (Codex van het canonieke recht) luidt als volgt:

In de Grundordnung des kirchlichen Dienstes im Rahmen kirchlicher Arbeitsverhältnisse (basisreglement kerkelijke dienstverbanden binnen het kerkenwerk, Amtsblatt des Erzbistums Köln, blz. 222; hierna: ‘GrO 1993’) van 22 september 1993 is in artikel 1 het volgende bepaald:

Artikel 4 GrO 1993, met het opschrift ‘Loyaliteitsverplichtingen’, is als volgt verwoord:

In artikel 5 GrO 1993, met het opschrift ‘Niet-nakoming van loyaliteitsverplichtingen’, is het volgende bepaald:

In de Grundordnung für katholische Krankenhäuser in Nordrhein-Westfalen (basisreglement voor katholieke ziekenhuizen in Noordrijn-Westfalen, Amtsblatt des Erzbistums Köln, blz. 321) van 5 november 1996 is het volgende bepaald:

Met zijn eerste vraag en het tweede deel van de tweede vraag, die samen moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechterlijke instantie in wezen te vernemen of artikel 4, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 2000/78 aldus moet worden uitgelegd dat een kerk of een andere organisatie waarvan de grondslag is gebaseerd op godsdienst of overtuiging en die een ziekenhuis in de vorm van een privaatrechtelijke kapitaalvennootschap exploiteert, onherroepelijk kan besluiten haar leidinggevende werknemers afhankelijk van hun geloofsopvatting te verplichten tot een houding van goede trouw en loyaliteit en, indien dit niet het geval is, op grond van welke voorwaarden in ieder afzonderlijk geval moet worden onderzocht of een dergelijke verplichting in overeenstemming is met deze bepaling.

Gelet op de door de verwijzende rechterlijke instantie gegeven uitleg over haar eerste vraag, moet in de eerste plaats met betrekking tot de personele werkingssfeer van artikel 4, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 2000/78 worden nagegaan of de omstandigheid dat in de zaak in het hoofdgeding een privaatrechtelijke kapitaalvennootschap van haar werknemers een houding van goede trouw en loyaliteit verlangt, kan verhinderen dat deze instelling zich op die bepaling beroept.

In dit verband moet worden vastgesteld dat die persoonlijke werkingssfeer in artikel 4, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 2000/78 in algemene bewoordingen is aangeduid, namelijk ‘kerken en andere publieke of particuliere organisaties’, en dat overwegingen omtrent de juridische aard en vorm van de desbetreffende instelling, gelet op het algemene karakter van deze bewoordingen, niet van invloed kunnen zijn op de toepasselijkheid van deze bepaling op een situatie zoals die in het hoofdgeding. In het bijzonder dekt de verwijzing naar particuliere organisaties ook instellingen die, zoals IR, een privaatrechtelijke grondslag hebben.

Daarbij zij enerzijds evenwel aangetekend dat de bepalingen van artikel 4, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 2000/78 uitsluitend van toepassing zijn op kerken en andere publieke of particuliere organisaties ‘waarvan de grondslag op godsdienst of overtuiging is gebaseerd’.

Anderzijds verwijst artikel 4, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 2000/78 naar ‘personen die […] werkzaam zijn’ voor dergelijke kerken of organisaties, wat betekent dat de werkingssfeer van deze bepaling, in navolging van die van artikel 4, lid 2, eerste alinea, van deze richtlijn, zich uitstrekt tot de beroepsactiviteiten van deze personen.

In de tweede plaats moet met betrekking tot de vraag hoe de nationale rechterlijke instanties de toepassing van artikel 4, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 2000/78 moeten toetsen, in herinnering worden gebracht dat het Hof in het kader van een zaak die betrekking had op de uitlegging van artikel 4, lid 2, eerste alinea, van deze richtlijn, heeft geoordeeld dat deze laatste bepaling aldus moet worden uitgelegd dat wanneer een kerk of een andere organisatie waarvan de grondslag is gebaseerd op godsdienst of overtuiging, ter ondersteuning van een besluit of een handeling zoals de afwijzing van een sollicitatie naar een werkplek binnen die kerk of organisatie, stelt dat de godsdienst, vanwege de aard van de betrokken activiteiten of de context waarin deze moeten worden uitgeoefend, een wezenlijk, legitiem en gerechtvaardigd beroepsvereiste vormt gezien de grondslag van die kerk of organisatie, een dergelijke bewering zo nodig onderworpen moet kunnen worden aan doeltreffend rechterlijk toezicht waarmee kan worden gewaarborgd dat in een specifiek geval aan de criteria van deze bepaling is voldaan (arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 59).

Bovendien kan het feit dat artikel 4, lid 2, eerste alinea, van richtlijn 2000/78 verwijst naar op de datum van vaststelling van deze richtlijn geldende nationale wetgeving en naar op die datum bestaande nationale praktijken, niet aldus worden uitgelegd dat het de lidstaten toestaat de naleving van de in die bepaling neergelegde criteria aan doeltreffend rechterlijk toezicht te onttrekken (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 54).

De overwegingen die het Hof ter onderbouwing van dit vereiste van doeltreffend rechterlijk toezicht heeft geformuleerd en die gebaseerd zijn op het doel van richtlijn 2000/78, op de context waartoe artikel 4, lid 2, van deze richtlijn behoort, op de waarborgen die de lidstaten volgens de artikelen 9 en 10 moeten verschaffen voor de naleving van de uit deze richtlijn voortvloeiende verplichtingen en ter bescherming van personen die menen slachtoffer te zijn van discriminatie, alsook op het in artikel 47 van het Handvest neergelegde recht op een doeltreffende rechterlijke bescherming (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punten 47–49), gelden op dezelfde wijze voor omstandigheden zoals die van de zaak in het hoofdgeding, waar een particuliere organisatie zich ter ondersteuning van een ontslagbesluit van een van haar werknemers erop beroept dat deze werknemer zich niet heeft gehouden aan de houding van goede trouw en loyaliteit aan de grondslag van deze organisatie in de zin van artikel 4, lid 2, tweede alinea, van de genoemde richtlijn.

Deze tweede alinea bevat immers, vergeleken met de eerste alinea van artikel 4, lid 2, van deze richtlijn, de nadere toelichting dat één van de beroepsvereisten die een kerk of een andere publieke of particuliere organisatie waarvan de grondslag op religie of overtuiging is gebaseerd, van haar werknemers kan eisen, de verplichting betreft dat deze personen een houding van goede trouw en loyaliteit aan de grondslag van deze kerk of organisatie aannemen. Zoals met name blijkt uit de zinsnede ‘[m]its de bepalingen van deze richtlijn voor het overige worden geëerbiedigd’, moet de bevoegdheid deze eisen te stellen evenwel worden uitgeoefend onder eerbiediging van de andere bepalingen van richtlijn 2000/78, in het bijzonder de voorwaarden van artikel 4, lid 2, eerste alinea, van deze richtlijn. In voorkomend geval moet er een doeltreffend rechterlijk toezicht op deze voorwaarden kunnen worden uitgeoefend, zoals in punt 43 van dit arrest in herinnering is gebracht.

Anders dan met name IR en de Duitse regering hebben aangevoerd, dient de wettigheidstoetsing omtrent het vereiste, gesteld door een kerk dan wel een andere organisatie waarvan de grondslag is gebaseerd op religie of overtuiging, om een houding van goede trouw en loyaliteit aan te nemen, dus niet alleen aan de hand van het nationale recht te worden uitgevoerd, maar moet ook rekening worden gehouden met de bepalingen van artikel 4, lid 2, van richtlijn 2000/78 alsmede met de daarin vastgestelde voorwaarden, waarvan de naleving niet aan een doeltreffend rechterlijk toezicht mag worden onttrokken.

Artikel 17 VWEU kan aan die conclusie niet afdoen. Om te beginnen komen de bewoordingen van deze bepaling immers in wezen overeen met die van de aan de slotakte van het Verdrag van Amsterdam gehechte verklaring nr. 11 betreffende de status van kerken en niet-confessionele organisaties. Het feit dat deze verklaring expliciet wordt vermeld in overweging 24 van richtlijn 2000/78 maakt duidelijk dat de Uniewetgever bij het vaststellen van die richtlijn, en met name van artikel 4, lid 2, daarvan, rekening heeft gehouden met die verklaring, aangezien die bepaling immers verwijst naar de nationale wettelijke regelingen en naar de nationale praktijken die golden op de datum van vaststelling van de richtlijn. Voorts drukt artikel 17 VWEU stellig de neutraliteit van de Unie uit ten aanzien van de manier waarop de lidstaten hun betrekkingen met kerken en religieuze verenigingen of gemeenschappen organiseren, maar dit artikel is niet van dien aard dat het een doeltreffend rechterlijk toezicht op de naleving van de criteria van artikel 4, lid 2, van richtlijn 2000/78 uitsluit (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punten 56–58).

In de derde plaats moet over de toepassingsvoorwaarden van artikel 4, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 2000/78, gelet op hetgeen in punt 46 van het onderhavige arrest is uiteengezet, worden opgemerkt dat met name de voorwaarden van artikel 4, lid 2, eerste alinea, van deze richtlijn dienen te worden nageleefd bij een verschil in behandeling — zoals in het hoofdgeding — betreffende het vereiste een houding van goede trouw en loyaliteit aan de grondslag van de werkgever aan te nemen, waarbij niet ter discussie staat dat dit vereiste uitsluitend is gebaseerd op het geloof van de werknemers.

Het Hof heeft dienaangaande geoordeeld dat uitdrukkelijk uit deze bepaling volgt dat religie of overtuigingen in voorkomend geval met het oog op de ‘aard’ van de betrokken activiteiten of de ‘context’ waarin deze moeten worden uitgeoefend een wezenlijk, legitiem en gerechtvaardigd beroepsvereiste kunnen vormen gezien de grondslag van de betrokken kerk of organisatie in de zin van deze bepaling. Derhalve hangt, gelet op laatstgenoemde bepaling, de wettigheid van een verschil in behandeling op grond van godsdienst of overtuiging af van het objectief verifieerbare bestaan van een rechtstreeks verband tussen het door de werkgever gestelde beroepsvereiste en de betrokken activiteit. Een dergelijk verband kan voortvloeien ofwel uit de aard van die activiteit — bijvoorbeeld wanneer het gaat om het deelnemen aan de bepaling van de grondslag van de betrokken kerk of organisatie of het meewerken aan zijn verkondigingstaak — ofwel uit de voorwaarden waaronder die activiteit moet worden verricht — bijvoorbeeld de noodzaak om een geloofwaardige vertegenwoordiging van de kerk of organisatie naar buiten toe te waarborgen — (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punten 62 en 63).

Wat meer bepaald de eerste drie voorwaarden van artikel 4, lid 2, eerste alinea, van richtlijn 2000/78 betreft, heeft het Hof eerst gepreciseerd dat het gebruik van het adjectief ‘wezenlijk’ inhoudt dat het behoren tot een geloof of het aanhangen van een overtuiging waarop de grondslag van de desbetreffende kerk of organisatie is gebaseerd, noodzakelijk moet blijken vanwege het belang van de betreffende beroepsactiviteit voor de bevestiging van die grondslag of van de uitoefening door die kerk of deze organisatie van haar recht op autonomie, zoals dat is erkend in artikel 17 VWEU en artikel 10 van het Handvest (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punten 50 en 65).

Het Hof heeft vervolgens aangegeven dat het gebruik van de term ‘legitiem’ aantoont dat de Uniewetgever wilde waarborgen dat het vereiste inzake het behoren tot een geloof of het aanhangen van een overtuiging waarop de grondslag van de betrokken kerk of organisatie is gebaseerd, niet dient om een doel na te streven dat geen verband houdt met die grondslag of met de uitoefening door die kerk of organisatie van haar recht op autonomie (arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 66).

De term ‘gerechtvaardigde’, tot slot, betekent niet alleen dat het toezicht op de naleving van de criteria van artikel 4, lid 2, van richtlijn 2000/78 kan worden uitgeoefend door een nationale rechterlijke instantie, maar ook dat de kerk of organisatie die een beroepsvereiste heeft gesteld, verplicht is om in het licht van de feitelijke omstandigheden van het specifieke geval aan te tonen dat het vermeende risico van aantasting van haar grondslag of haar recht op autonomie waarschijnlijk en ernstig is, zodat de invoering van een dergelijk vereiste inderdaad noodzakelijk is (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 67).

In dat verband moet het vereiste bedoeld in artikel 4, lid 2, eerste alinea, van richtlijn 2000/78 stroken met het evenredigheidsbeginsel, wat betekent dat de nationale rechterlijke instanties moeten nagaan of het genoemde vereiste passend is en niet verder gaat dan nodig is om het nagestreefde doel te bereiken (arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 68).

Uit de in de punten 49 tot en met 54 van het onderhavige arrest weergegeven overwegingen volgt dat een kerk of een andere publieke of particuliere organisatie waarvan de grondslag is gebaseerd op religie of overtuigingen haar werknemers met een leidinggevende functie, wat het vereiste betreft dat zij een houding van goede trouw en loyaliteit aan deze grondslag moeten aannemen, slechts verschillend mag behandelen al naargelang deze werknemers tot het geloof van deze kerk of andere organisatie behoren of de overtuigingen daarvan aanhangen, indien, gelet op de aard van de betrokken beroepsactiviteiten of de context waarin deze worden uitgeoefend, het geloof of de overtuigingen gezien deze grondslag een wezenlijk, legitiem en gerechtvaardigd beroepsvereiste vormen.

Dienaangaande moet worden opgemerkt dat, hoewel het uiteindelijk de taak van de nationale rechter is — die bij uitsluiting bevoegd is om de feiten te beoordelen — om vast te stellen of er sprake is van een wezenlijk, legitiem en gerechtvaardigd beroepsvereiste in de zin van artikel 4, lid 2, eerste alinea, van richtlijn 2000/78 indien enkel aan leidinggevende werknemers die het geloof of de overtuigingen delen waarop de grondslag van de desbetreffende kerk of organisatie is gebaseerd, een houding van goede trouw en loyaliteit wordt opgelegd, het Hof niettemin bevoegd is om de verwijzende rechter op basis van het dossier van het hoofdgeding en van de ontvangen schriftelijke en mondelinge opmerkingen aanwijzingen te geven die de verwijzende rechter in staat stellen uitspraak te doen over het specifieke geschil dat bij hem aanhangig is.

In de onderhavige zaak heeft het in het hoofdgeding aan de orde zijnde vereiste betrekking op de naleving van een duidelijk afgebakend gegeven van de grondslag van de katholieke kerk, namelijk het sacrale karakter en de onverbrekelijkheid van het religieuze huwelijk.

JQ lijkt niet met deze huwelijksopvatting te hoeven instemmen vanwege het belang van zijn beroepsactiviteiten, te weten in het ziekenhuis advies en medische verzorging verlenen alsmede leiding geven aan de afdeling interne geneeskunde waarvan hij afdelingshoofd was, voor de bevestiging van de grondslag van IR. Deze instemming blijkt dus geen wezenlijk aspect van de beroepsactiviteit te zijn in de zin van artikel 4, lid 2, eerste alinea, van richtlijn 2000/78, waarbij het evenwel aan de verwijzende rechter staat om dit te verifiëren.

De vaststelling dat instemming met dit onderdeel van de grondslag van de desbetreffende organisatie in het onderhavige geval geen wezenlijk beroepsvereiste kan vormen, wordt gestaafd door de door IR ter terechtzitting voor het Hof bevestigde en door de advocaat-generaal in punt 67 van zijn conclusie in herinnering gebrachte omstandigheid dat IR ook functies met medische verantwoordelijkheid, waaronder leidinggevende taken vergelijkbaar met die van JQ, toevertrouwt aan niet-katholieke werknemers van IR, die derhalve niet gehouden zijn, te voldoen aan hetzelfde vereiste van goede trouw en loyaliteit aan de grondslag van IR.

Vervolgens moet worden opgemerkt dat het vereiste in het hoofdgeding, gelet op de aan het Hof overgelegde stukken, niet gerechtvaardigd lijkt in de zin van artikel 4, lid 2, eerste alinea, van richtlijn 2000/78. Het staat evenwel aan de verwijzende rechterlijke instantie om te toetsen of IR heeft aangetoond dat er in het licht van de omstandigheden van de zaak in het hoofdgeding een waarschijnlijke en ernstige bedreiging voor de grondslag en het recht op autonomie van IR bestaat (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 67).

Uit de voorgaande overwegingen volgt dat op de eerste vraag en het tweede deel van de tweede vraag moet worden geantwoord dat artikel 4, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 2000/78 aldus moet worden uitgelegd dat:

Met het eerste deel van haar tweede vraag wenst de verwijzende rechterlijke instantie in wezen te vernemen of een nationale rechterlijke instantie, in het kader van een geding tussen particulieren, een nationale bepaling die niet in overeenstemming met artikel 4, lid 2, van richtlijn 2000/78 kan worden uitgelegd, krachtens het Unierecht buiten toepassing moet laten.

Dienaangaande moet eraan worden herinnerd dat het aan de nationale rechterlijke instanties staat om, rekening houdend met alle regels van nationaal recht en overeenkomstig de daarin erkende uitleggingsmethoden, te beslissen of en in hoeverre een nationale bepaling zoals § 9, lid 2, AGG in overeenstemming met artikel 4, lid 2, van richtlijn 2000/78 kan worden uitgelegd zonder dat dit leidt tot een uitlegging contra legem van die nationale bepaling (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 71 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het Hof heeft bovendien geoordeeld dat het vereiste van Unierechtconforme uitlegging voor de nationale rechterlijke instanties de verplichting inhoudt om in voorkomend geval vaste rechtspraak te wijzigen wanneer deze berust op een met de doelstellingen van een richtlijn onverenigbare uitlegging van het nationale recht (arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 72 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bijgevolg kan een nationale rechterlijke instantie niet op goede gronden oordelen dat zij de betrokken nationale bepaling niet in overeenstemming met het Unierecht kan uitleggen op de enkele grond dat deze bepaling tot dan toe steeds is uitgelegd op een wijze die onverenigbaar is met het Unierecht (arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 73 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In casu staat het dus aan de verwijzende rechter om na te gaan of de in het hoofdgeding aan de orde zijnde nationale bepaling zich leent voor een uitlegging in overeenstemming met richtlijn 2000/78.

Ingeval het voor deze rechterlijke instantie onmogelijk is om een dergelijke richtlijnconforme uitlegging aan de in het hoofdgeding aan de orde zijnde nationale bepaling te geven, moet om te beginnen in herinnering worden gebracht dat het beginsel van gelijke behandeling in arbeid en beroep niet bij richtlijn 2000/78 zelf is ingevoerd, maar zijn oorsprong vindt in verschillende internationale instrumenten en de gemeenschappelijke constitutionele tradities van de lidstaten. De richtlijn beoogt enkel inzake die materies een algemeen kader te creëren voor de bestrijding van discriminatie op grond van diverse redenen waaronder godsdienst of overtuiging, zoals uit het opschrift en artikel 1 van deze richtlijn volgt (arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 75 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Voorts is een nationale rechterlijke instantie in de in het vorige punt weergegeven situatie verplicht om binnen de grenzen van haar bevoegdheden de juridische bescherming die voor particulieren uit het Unierecht voortvloeit, te verzekeren, en de volle werking van dit Unierecht te waarborgen door, zo nodig, elke met het verbod van discriminatie op grond van godsdienst of overtuiging strijdige bepaling van nationale regelgeving buiten toepassing te laten (zie, met betrekking tot het verbod van discriminatie op grond van leeftijd, arrest van 19 april 2016, DI, C-441/14, EU:C:2016:278, punt 35).

Vóór de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon, waarin aan het Handvest dezelfde juridische waarde werd toegekend als aan de Verdragen, vloeide dit beginsel voort uit de gemeenschappelijke constitutionele tradities van de lidstaten. Het voortaan in artikel 21 van het Handvest neergelegde verbod van discriminatie op grond van godsdienst of overtuiging, is derhalve als algemeen beginsel van het Unierecht bindend en volstaat op zich om aan particulieren een recht te verlenen dat deze als zodanig kunnen doen gelden in een geding tussen hen op een gebied dat onder het Unierecht valt (zie in die zin arrest van 17 april 2018, Egenberger, C-414/16, EU:C:2018:257, punt 76).

Indien de verwijzende rechterlijke instantie in de zaak in het hoofdgeding meent onmogelijk te kunnen waarborgen dat aan de betrokken nationale bepaling een uitlegging kan worden gegeven die in overeenstemming is met het Unierecht, dient zij deze bepaling dan ook buiten toepassing te laten.

Gelet op een en ander moet op het eerste deel van de tweede vraag worden geantwoord dat een nationale rechterlijke instantie waarbij een geding tussen twee particuliere partijen aanhangig is, gehouden is om, wanneer het voor haar onmogelijk is het toepasselijke nationale recht in overeenstemming met artikel 4, lid 2, van richtlijn 2000/78 uit te leggen, binnen de grenzen van haar bevoegdheden de rechtsbescherming te verzekeren die voor de justitiabelen voortvloeit uit de algemene beginselen van Unierecht, zoals het verbod van discriminatie op grond van godsdienst of overtuiging dat voortaan in artikel 21 van het Handvest is neergelegd, en de volle werking van de daaruit voortvloeiende rechten te waarborgen door zo nodig elke hiermee strijdige nationale bepaling buiten toepassing te laten.