HvJ EU, 09-06-2011, nr. C-71/09 P, nr. C-73/09 P, nr. C-76/09 P

Met betrekking tot de tegen het beroep in zaak T-277/00 opgeworpen exceptie van litispendentie heeft het Gerecht vastgesteld, ten eerste, dat deze exceptie niet rechtsgeldig kan worden opgeworpen in verhouding tot zaak T-274/00 omdat het Comitato zijn beroep in die zaak had ingetrokken (punt 43 van het bestreden arrest).

Met betrekking tot, ten tweede, de litispendentie in verhouding tot zaak T-231/00, heeft het Gerecht overwogen dat het niet gehouden was om de ontvankelijkheid van het door het Comitato in zaak T-277/00 ingestelde beroep te onderzoeken omdat het dit beroep gezamenlijk met Coopservice had ingesteld (punt 43 van het bestreden arrest). Bovendien heeft het vastgesteld dat er uitsluitend sprake is van aanhangigheid wanneer het een beroep tussen dezelfde partijen is, strekt tot nietigverklaring dezelfde beschikking en is gebaseerd op dezelfde middelen als een ander aanhangig beroep. In casu zijn de beroepen in de zaken T-277/00 en T-231/00 gedeeltelijk gebaseerd op verschillende middelen (punten 44 en 45 van het bestreden arrest). Voorts is artikel 48, lid 2, van het Reglement voor de procesvoering van het Gerecht, dat in beginsel in de weg staat aan het voordragen van nieuwe middelen in de loop van het geding, irrelevant voor de beoordeling van de ontvankelijkheid van een beroep met hetzelfde voorwerp en tussen dezelfde partijen, maar dat gebaseerd is op andere middelen dan die welke in een eerder beroep waren aangevoerd (punt 46 van het bestreden arrest).

Met het eerste onderdeel van dit middel, dat er in totaal drie heeft, betoogt de Commissie dat het Gerecht de exceptie van niet-ontvankelijkheid wegens aanhangigheid ten aanzien van het beroep in zaak T-277/00 gelet op zaak T-274/00, ten onrechte heeft afgewezen. De ontvankelijkheid van een beroep moet worden beoordeeld op basis van de situatie op het tijdstip waarop het inleidend verzoekschrift is neergelegd, zodat het feit dat het Comitato zijn beroep intussen heeft ingetrokken niet tot gevolg kan hebben dat zijn beroep in zaak T-277/00 ontvankelijk wordt. Anders zou een verzoeker in staat zijn verschillende beroepen in te stellen en later naar eigen goeddunken te kiezen welk beroep hij zal voorzetten, hetgeen indruist tegen het beginsel van proceseconomie.

Met het tweede onderdeel van dit middel verwijt de Commissie het Gerecht dat het met betrekking tot de aanhangigheid in verhouding tot zaak T-231/00 heeft overwogen dat het een noodzakelijke voorwaarde voor litispendentie is dat de middelen in het eerdere en het latere beroep dezelfde zijn. Zowel uit de procedurevoorschriften van de lidstaten als uit artikel 27 van verordening (EG) nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken (PB 2001, L12, blz. 1) volgt dat voor litispendentie niet een dergelijke voorwaarde geldt. Met het derde onderdeel van dit middel betoogt de Commissie dat het Gerecht op zijn minst het beroep in zaak T-277/00 had moeten verwerpen wegens aanhangigheid, omdat het samenviel met het beroep in zaak T-231/00.

Het Comitato betoogt dat de Commissie in haar opmerkingen voor het Gerecht zelf heeft gesteld dat deze exceptie van niet-ontvankelijkheid veronderstelt dat een beroep na een ander is ingesteld, tussen dezelfde partijen, met hetzelfde voorwerp en dezelfde middelen. Zij kan derhalve thans in het stadium van de hogere voorziening geen volledig nieuwe middelen aanvoeren. Voorts kan de Commissie dit middel, nu zij geen hogere voorziening heeft ingesteld tegen de reeds aangehaalde beschikking van het Gerecht Gruppo ormeggiatori del porto di Venezia e.a./Commissie, niet aanvoeren in het kader van een hogere voorziening betreffende het arrest van het Gerecht in zaak T-277/00.

Dit middel is, anders dan het Comitato betoogt, ontvankelijk. De omstandigheid dat de Commissie voor het Gerecht tot staving van haar exceptie van niet-ontvankelijkheid een ander juridisch standpunt naar voren heeft gebracht dan dat wat zij in haar incidentele hogere voorziening aanvoert, doet immers niet ter zake omdat dit middel, net als de door de Commissie in eerste aanleg in het kader van deze exceptie aangevoerde argumenten, is ontleend aan vermeende litispendentie ten aanzien van zaak T-277/00 gelet op zaak T-274/00.

Hoewel de Commissie voor het Hof betoogt dat niet vereist is dat de door een verzoekende partij aangevoerde middelen tot nietigverklaring dezelfde zijn opdat kan worden vastgesteld dat er sprake is van een geval van litispendentie, terwijl zij voor het Gerecht erkende dat de middelen wel gelijk moesten zijn, is haar stelling met betrekking tot de litispendentie immers in wezen dezelfde als die welke zij voor het Gerecht aanvoerde en gaat het dus niet om een nieuw middel.

De beschikking van het Gerecht Gruppo ormeggiatori del porto di Venezia e.a./Commissie, reeds aangehaald, verzet zich er evenmin tegen dat het Hof het door de Commissie aangevoerde middel betreffende de beslissing van het Gerecht over de exceptie van litispendentie, die door deze instelling was opgeworpen in zaak T-277/00, onderzoekt, daar deze beschikking geen beoordeling van de ontvankelijkheid van het beroep in laatstgenoemde zaak bevat.

Ten gronde heeft het Gerecht met betrekking tot het eerste onderdeel van het middel, inzake de litispendentie in verhouding tot zaak T-274/00, op goede gronden vastgesteld dat er in het beroep van het Comitato in zaak T-277/00 vanwege de intrekking van zijn beroep in zaak T-274/00, geen sprake was van litispendentie in verhouding tot laatstgenoemde zaak.

Zoals de Commissie betoogt, moet de ontvankelijkheid van een beroep in de regel weliswaar worden beoordeeld naar de situatie op het tijdstip waarop het is ingesteld (zie in die zin arrest van 18 april 2002, Spanje/Raad, C-61/96, C-132/97, C-45/98, C-27/99, C-81/00 en C-22/01, Jurispr. blz. I-3439, punt 23), doch dit neemt niet weg dat, overeenkomstig de rechtspraak, wanneer een beroep niet-ontvankelijk is verklaard, het geding dat daaruit voortvloeide, dat aanhangig was, ophoudt te bestaan, zodat de situatie van litispendentie verdwijnt (zie in die zin arrest van 27 oktober 1987, Diezler e.a./ESC, 146/85 en 431/85, Jurispr. blz. 4283, punt 12).

Hetzelfde geldt, zoals de advocaat-generaal in punt 50 van haar conclusie heeft opgemerkt, wanneer, zoals in casu, het aanhangige geding verdwijnt omdat de verzoeker zijn beroep intrekt. Anders dan de Commissie betoogt vereist het belang om te voorkomen dat justitiabelen van deze mogelijkheid gebruik maken op een wijze die indruist tegen het beginsel van proceseconomie, niet dat er zelfs ten aanzien van een beroep dat door de verzoeker is ingetrokken een situatie van litispendentie blijft bestaan. Dit belang is immers genoegzaam beschermd door de veroordeling van de verzoeker in de kosten overeenkomstig artikel 69, lid 5, eerste alinea, van het Reglement voor de procesvoering van het Hof of artikel 87, lid 5, eerste alinea, van het Reglement voor de procesvoering van het Gerecht.

Bijgevolg moet het eerste onderdeel van dit middel worden afgewezen.

Met betrekking tot het tweede en het derde onderdeel van dit middel, inzake de litispendentie gelet op zaak T-231/00, dient in herinnering te worden gebracht dat grieven tegen ten overvloede geformuleerde overwegingen van een beslissing van het Gerecht volgens vaste rechtspraak niet tot vernietiging van die beslissing kunnen leiden en dus niet ter zake dienend zijn (arrest van 2 september 2010, Commissie/Deutsche Post, C-399/08 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 75 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In dit verband blijkt uit punt 43 van het bestreden arrest dat het Gerecht van oordeel was dat het niet gehouden was de ontvankelijkheid van het door het Comitato ingestelde beroep te onderzoeken, aangezien het Comitato het beroep in zaak T-277/00 gezamenlijk met Coopservice heeft ingesteld, zodat zelfs indien de gestelde litispendentie zou worden aangetoond, zij niet van invloed zou zijn op de ontvankelijkheid van dit beroep voor zover het door Coopservice is ingesteld, en in het bijzonder niet op de in casu door het Gerecht onderzochte materiële middelen, omdat deze gezamenlijk door de twee verzoekers zijn aangevoerd.

Deze overwegingen, die door de Commissie overigens niet zijn betwist, zijn in overeenstemming met de rechtspraak die is voortgekomen uit het arrest van 24 maart 1993, CIRFS e.a./Commissie (C-313/90, Jurispr. blz. I-1125).

Volgens die rechtspraak, die is gebaseerd op redenen van proceseconomie [beschikking van de president van het Hof van 24 maart 2009, Cheminova e.a./Commissie, C-60/08 P(R), punt 34], hoeft immers, wanneer een en dezelfde beslissing door verschillende verzoekers wordt aangevochten en vaststaat dat een van hen procesbevoegdheid heeft, niet meer worden onderzocht of de andere verzoekers een procesbelang hebben.

Deze rechtspraak is gebaseerd op de overweging dat het in een dergelijke situatie hoe dan ook noodzakelijk is de gegrondheid van het beroep te onderzoeken, zodat de vraag of alle verzoekers inderdaad procesbevoegd zijn niet relevant is.

Dezelfde logica gaat in het onderhavige geval op.

In dit opzicht dient te worden beklemtoond dat een verwerping van het beroep van het Comitato, zoals in het kader van de onderhavige onderdelen van dit middel wordt voorgestaan door de Commissie, niet van invloed zou zijn op de noodzaak dat het Gerecht de tot staving van het beroep in zaak T-277/00 aangevoerde middelen onderzoekt. Dat beroep is immers gezamenlijk door het Comitato en Coopservice ingesteld. Ten aanzien van laatstgenoemde is er geen sprake van een situatie van litispendentie, zodat het Gerecht hoe dan ook al die middelen had moeten onderzoeken, wat een eventuele verwerping van het beroep van het Comitato irrelevant maakt.

Dus zelfs al zou de motivering die in de punten 44 tot en met 46 van het bestreden arrest ten overvloede is gegeven, rechtens onjuist zijn, dan nog heeft een dergelijke vaststelling geen gevolgen voor de gegrondheid van de afwijzing van de grieven betreffende de exceptie van litispendentie gelet op zaak T-231/00.

Bijgevolg moet worden vastgesteld dat het tweede en het derde onderdeel van het onderhavige middel niet ter zake dienend zijn.

Gelet op het voorgaande dient het eerste middel van de incidentele hogere voorziening van de Commissie te worden afgewezen.

Het Gerecht heeft verklaard voor recht dat verzoekers in de zaken T-254/00, T-270/00 en T-277/00 procesbevoegdheid hebben en heeft met name vastgesteld dat zij door de litigieuze beschikking individueel worden geraakt in de zin van artikel 230, vierde alinea, EG.

Het Gerecht was in dit opzicht van oordeel dat zij, vanwege het feit dat zij bijzonder zwaar worden geraakt door de in die beschikking opgelegde terugvorderingverplichting, voldoende zijn geïndividualiseerd als zeer goed te identificeren leden van een besloten kring (punten 76-92 van het bestreden arrest). Vervolgens heeft het Gerecht middels het onderzoek van het stelsel van toezicht op staatssteun (punten 94-99 van dat arrest) en van de bevoegdheid van de nationale autoriteiten voor de uitvoering van die beschikking (punten 100-111 van dat arrest), de beoordeling in punt 92 van dat arrest, dat verzoekers individueel zijn geraakt, bevestigd (punt 93 daarvan).

De Commissie betoogt dat wanneer een beschikking een staatssteunregeling onwettig en onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt verklaart, de omstandigheid dat deze beschikking de terugvordering van de op basis van die regeling uitbetaalde steun gelast, niet tot gevolg kan hebben dat de verkrijgers van de steun individueel zijn geraakt. Het Gerecht heeft namelijk het begrip begunstigde van een steunregeling verward met het begrip verkrijger van in de nationale regeling voorziene voordelen. Op het tijdstip van de vaststelling van de litigieuze beschikking waren de verkrijgers die gehouden waren de steun krachtens die beschikking terug te betalen, niet identificeerbaar. Daartoe was het noodzakelijk om te bepalen of de voordelen die zij hadden ontvangen inderdaad staatssteun vormden in de zin van artikel 87 EG en of zij krachtens die beschikking inderdaad gehouden waren de ontvangen steun terug te betalen.

Voorts betoogt zij dat het deel uitmaken van een kring van identificeerbare begunstigden op het tijdstip van de vaststelling van de litigieuze beschikking niet volstaat om een individueel belang te funderen, waarvoor wordt verondersteld dat de begunstigden zich in een bijzondere situatie bevinden die de Commissie dwingt daarmee rekening te houden, hetgeen hier niet het geval was.

Vervolgens heeft de benadering van het Gerecht tot gevolg dat de begunstigden van een steunregeling gehouden zouden zijn, krachtens de rechtspraak die voortvloeit uit het arrest van 9 maart 1994, TWD Textilwerke Deggendorf (C-188/92, Jurispr. blz. I-833, punten 24-26), de beschikking van de Commissie bij het Gerecht aan te vechten, zelfs zonder er zeker van te zijn dat zij inderdaad verplicht zijn de ontvangen voordelen terug te betalen.

Wat de redenering in punt 94 en volgende van het bestreden arrest betreft, betoogt de Commissie dat het Gerecht het door haar aangevoerde criterium, volgens hetwelk de begunstigden van een steunmaatregel niet individueel zijn geraakt indien de steun automatisch wordt toegekend onder toepassing van een algemene regeling, ten onrechte van de hand heeft gewezen. Wat ten slotte de in punt 100 en volgende van dat arrest uiteengezette gronden betreft, meent de Commissie dat het Gerecht voorbij is gegaan aan de rechtspraak van het Hof. Wanneer de Commissie zich in het algemeen en op abstracte wijze uitlaat over een steunregeling die zij onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt verklaart, en terugvordering van de uit hoofde van die regeling ontvangen steun gelast, staat het immers vervolgens aan de lidstaat om de individuele situatie van elke betrokken onderneming te controleren om de onwettige steun terug te vorderen.

Volgens het Comitato en Italgas heeft het Gerecht de procesbevoegdheid van de verzoekende ondernemingen op goede gronden aanvaard.

Het Gerecht heeft terecht vastgesteld dat de verzoekende ondernemingen procesbevoegdheid hadden omdat zij individueel werden geraakt door de litigieuze beschikking vanwege het feit dat hun rechtspositie bijzonder zwaar werd geraakt door het bevel tot terugvordering van de betrokken steun.

Enerzijds kunnen volgens vaste rechtspraak rechtssubjecten die niet de adressaten van een beschikking zijn, immers slechts stellen dat zij individueel zijn geraakt indien deze beschikking hen betreft uit hoofde van bepaalde bijzondere hoedanigheden of van een feitelijke situatie die hen ten opzichte van ieder ander karakteriseert en hen derhalve individualiseert op soortgelijke wijze als een adressaat (arresten Hof van 15 juli 1963, Plaumann/Commissie, 25/62, Jurispr. blz. 207, 232, en 29 april 2004, Italië/Commissie, C-298/00 P, Jurispr. blz. I-4087, punt 36 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Anderzijds worden de daadwerkelijk begunstigden van uit hoofde van een steunregeling toegekende individuele steun waarvan de Commissie de terugvordering heeft gelast, daardoor individueel geraakt in de zin van artikel 230, vierde alinea, EG (zie in die zin arrest van 19 oktober 2000, Italië en Sardegna Lines/Commissie, C-15/98 en C-105/99, Jurispr. blz. I-8855, punt 34, en arrest Italië/Commissie, reeds aangehaald, punten 38 en 39).

De door de Commissie aangevoerde argumenten kunnen niet afdoen aan deze slotsom.

De stelling dat de bij de litigieuze beschikking opgelegde terugvorderingverplichting rekwiranten niet genoegzaam individualiseerde op het tijdstip van de vaststelling van die beschikking, dient meteen te worden afgewezen. Deze stelling berust enerzijds op het uitgangspunt dat de daadwerkelijke terugvordering wordt uitgevoerd in een later studium waarin moet worden vastgesteld of de ontvangen voordelen inderdaad staatssteun vormen die moet worden terugbetaald, en anderzijds op het feit dat de voorwaarden waaronder de begunstigden kunnen worden geacht deel uit te maken van een beperkte kring, niet waren vervuld.

Zoals de advocaat-generaal in de punten 71 tot en met 82 van haar conclusie heeft opgemerkt betreft het bevel tot terugvordering reeds alle begunstigden van de betrokken regeling individueel, daar zij vanaf de vaststelling van de litigieuze beschikking zijn blootgesteld aan het risico dat de voordelen die zij hebben ontvangen, worden teruggevorderd en aldus worden geraakt in het rechtspositie. Deze begunstigden maken derhalve deel uit van een beperkte kring (zie in die zin arrest van 17 september 2009, Commissie/Koninklijke FrieslandCampina, C-519/07 P, Jurispr. blz. I-8495, punt 54), zonder dat bijkomende voorwaarden, betreffende situaties waarin aan de beschikking van de Commissie geen bevel tot terugvordering is verbonden, behoeven te worden onderzocht. Voorts sluit de mogelijkheid dat de onwettig verklaarde voordelen naderhand niet worden teruggevorderd van de begunstigden niet uit dat zij worden beschouwd individueel te zijn geraakt.

Tevens moet worden afgewezen het argument van de Commissie dat de aanvaarding van de ontvankelijkheid van beroepen tegen een beschikking van haar waarbij terugvordering van staatssteun wordt gelast, het ‘paradoxale en ongewenste’ gevolg zou hebben dat de begunstigden van de staatssteun gedwongen zouden zijn die beschikking onmiddellijk aan te vechten, zelfs voordat zij weten of deze zal leiden tot een bevel tot terugvordering dat hen raakt. Dit argument is, zonder succes, in bijna identieke bewoordingen door de Commissie reeds aangevoerd in de zaak waarin het arrest Italië/Commissie, reeds aangehaald (punt 31), is gewezen.

De mogelijkheid voor een justitiabele om in de context van een nationale procedure de ongeldigheid van bepalingen in handelingen van de Unie aan te voeren, veronderstelt immers weliswaar dat hij niet gerechtigd was krachtens artikel 230 EG rechtstreeks beroep in te stellen tegen die bepalingen, zodat hij, zonder nietigverklaring te mogen vorderen, de gevolgen ervan heeft te dragen (zie in die zin arrest TWD Textilwerke Deggendorf, reeds aangehaald, punt 23, en arrest van 29 juni 2010, E en F, C-550/09, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punten 45 en 46), doch uit deze rechtspraak volgt ook dat dit rechtstreekse beroep zonder twijfel ontvankelijk moet zijn (zie arrest E en F, reeds aangehaald, punt 48, en arrest van 17 februari 2011, Bolton Alimentari, C-494/09, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 23).

Bijgevolg zijn justitiabelen in de situatie van rekwiranten slechts gehouden om ter bescherming van hun belangen voor het Gerecht een beschikking aan te vechten, indien dient te worden aangenomen dat een dergelijk beroep zonder twijfel ontvankelijk is. Voor zover de ontvankelijkheid van het rechtstreekse beroep van een dergelijke justitiabele buiten twijfel staat, is het redelijk om van hem te verwachten dat hij dat instelt binnen de termijn van twee maand die daarvoor in artikel 230 EG is vastgesteld.

Voorts moet worden opgemerkt dat de punten 76 tot en met 92 van het bestreden arrest gegeven overwegingen op zich rechtens genoegzaam de slotsom van het Gerecht in punt 92 van dat arrest kunnen rechtvaardigen dat de verzoekers individueel werden geraakt door de litigieuze beschikking.

Voor zover evenwel in punt 251 van het bestreden arrest wordt verwezen naar de redenering in de punten 100 tot en met 111 daarvan en deze redenering door de Commissie in het kader van het onderhavige middel wordt aangevochten, dient meteen reeds te worden vastgesteld dat deze redenering blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting.

Het Gerecht heeft in punt 106 van het bestreden arrest immers met name overwogen dat niet kan worden aanvaard dat de betrokken lidstaat bij de uitvoering van de beschikking van de Commissie betreffende een onwettige steunregeling, in elk individueel geval mag nagaan of is voldaan aan de voorwaarden voor toepassing van artikel 87, lid 1, EG.

Er dient aan te worden herinnerd dat de Commissie, in het geval van een steunprogramma, slechts de kenmerken van het betrokken programma behoeft te onderzoeken om in de gronden van de beschikking te kunnen beoordelen of dit op grond van de erin vastgestelde modaliteiten de begunstigden een merkbaar voordeel verschaft ten opzichte van hun concurrenten en naar zijn aard voornamelijk ten goede komt aan ondernemingen die deelnemen aan het intracommunautaire handelsverkeer. De Commissie hoeft dus in een beschikking die betrekking heeft op een dergelijk programma, geen analyse te maken van de steun die op basis van een dergelijke regeling in elk individueel geval is toegekend. Enkel bij de terugvordering van steun moet de individuele situatie van elke onderneming worden onderzocht (zie arrest Hof van 7 maart 2002, Italië/Commissie, C-310/99, Jurispr. blz. I-2289, punten 89 en 91).

De beoordelingen van het Gerecht in de punten 104 tot en met 106 van het bestreden arrest gaan dus voorbij aan de rechtspraak dat wanneer de Commissie zich op algemene en abstracte wijze uitlaat over een staatssteunregeling die zij onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt verklaart en terugvordering gelast van de uit hoofde van die regeling ontvangen bedragen, het aan de lidstaten staat om de individuele situatie van elk van de ondernemingen die door een dergelijke terugvorderingactie wordt geraakt, te verifiëren.

De grieven van de Commissie betreffende de redenering van het Gerecht in de punten 100 tot en met 111 van het bestreden arrest zijn echter hoe dan ook niet van invloed op het dictum ervan en moeten bijgevolg worden aangemerkt als niet ter zake dienend (zie in die zin met name arrest van 12 juli 2001, Commissie en Frankrijk/TF1, C-302/99 P en C-308/99 P, Jurispr. blz. I-5603, punten 27-29).

Het tweede middel van de Commissie kan dus niet slagen.

Het Gerecht heeft in punt 114 van het bestreden arrest overwogen dat het gelet op de uit het reeds aangehaalde arrest CIRFS e.a./Commissie voortvloeiende rechtspraak niet gehouden was de procesbevoegdheid van het Comitato te onderzoeken. Bovendien heeft het in punt 115 van het bestreden arrest vastgesteld dat het Comitato deze bevoegdheid hoe dan ook bezat aangezien het handelt in de plaats van zijn leden wier beroepen ontvankelijk hadden moeten worden verklaard.

Met haar derde middel verwijt de Commissie het Gerecht dat het ten onrechte de rechtspraak inzake ondernemersverenigingen heeft toegepast op een overkoepelende vereniging als het Comitato. Voorts wijst niets erop dat de betrokken verenigingen het Comitato daadwerkelijk met de bescherming van hun belangen hadden belast.

Volgens het Comitato heeft het Gerecht op goede gronden aanvaard dat het procesbevoegdheid had.

Vooraf moet worden vastgesteld dat, zoals in punt 34 van het onderhavige arrest in herinnering is gebracht, grieven tegen ten overvloede geformuleerde overwegingen van een beslissing van het Gerecht niet tot vernietiging van die beslissing kunnen leiden en dus moeten worden beschouwd niet ter zake dienend te zijn.

In dit verband volgt uit punt 114 van het bestreden arrest dat het Gerecht van oordeel was dat het de procesbevoegdheid van het Comitato niet behoefde te onderzoeken omdat de verzoekende onderneming Coopservice procesbevoegdheid had.

Deze overweging, die is gebaseerd op de procesbevoegdheid van Coopservice, en die door de Commissie voor het Hof niet is betwist, is blijkens de punten 37 tot en met 40 van het onderhavige arrest in overeenstemming met de uit het reeds aangehaalde arrest CIRFS e.a./Commissie voortgekomen rechtspraak.

Dus zelfs al zou de motivering in punt 115 van het bestreden arrest rechtens onjuist zijn, dan is een dergelijke constatering niet van invloed op de gegrondheid van de beoordeling van de grief betreffende de procesbevoegdheid van het Comitato.

Het derde middel is derhalve niet ter zake dienend.

Het derde middel van de Commissie moet bijgevolg worden afgewezen.

In de punten 357 tot en met 367 van het bestreden arrest heeft het Gerecht de tegen de litigieuze beschikking gerichte middelen afgewezen die waren ontleend aan schending van artikel 15 van verordening nr. 659/1999. Volgens deze middelen moesten de litigieuze voordelen, die waren toegekend krachtens wetten nrs. 206/1995 en 30/1997, worden aangemerkt als ‘bestaande steun’, zodat de verjaringstermijn van tien jaar was vestreken. Het Gerecht heeft zich daarvoor met name gebaseerd op de omstandigheid dat de voordelen als voorzien bij wet nr. 590/1971, verlengd bij wet nr. 463/1972, sinds 1 juli 1973 niet meer werden toegekend, en dat die als voorzien bij wetten nrs. 502/1978, 102/1977 en 573/1977 tot en met 31 december 1981 werden toegekend. De voordelen waarop de litigieuze beschikking betrekking heeft hielden dus geen enkel verband met de nadien krachtens die wetten toegekende voordelen, wat belet dat eerstbedoelde voordelen als ‘bestaande steun’ worden aangemerkt.

Het Comitato en Hotel Cipriani, met hun vijfde middel, en Coopservice, met haar zevende middel, betogen dat het Gerecht niet naar behoren heeft onderzocht wanneer de regeling inzake de verlaging van de sociale bijdragen was ingesteld en voorbij is gegaan aan de continuïteit van die regeling, die sinds tientallen jaren bestaat. Die regeling was immers ingevoerd bij wet nr. 463/1972. Vervolgens is bijzondere wet nr. 171/1973, die voorzag in het principiële besluit om de sociale bijdragen te verlagen, toegepast op Venetië. De concrete omvang van die vermindering is vastgelegd onder verwijzing naar de regelingen voor de Mezzogiorno. Het principiële besluit in bijzondere wet nr. 171/1973 is echter nooit ingetrokken.

Deze middelen, die als eerste moeten worden onderzocht, moeten worden afgewezen. Geen van rekwiranten maakt immers bezwaar tegen de vaststelling van het Gerecht in punt 360 van het bestreden arrest dat de voordelen als voorzien in wetten nrs. 590/1971, 463/1972, 102/1977, 573/1977 en 502/1978 na 1 juli 1973 respectievelijk 1 januari 1982 niet meer werden toegekend. Bijgevolg is er geen sprake van een continuïteitsverband tussen deze voordelen en die welke krachtens wetten nrs. 30/1997 en 206/1995 werden toegekend, zodat laatstgenoemde voordelen niet kunnen worden aangemerkt als bestaande steun en in werkelijkheid nieuwe steun vormen.

Het Gerecht heeft in de punten 179 tot en met 198 van het bestreden arrest de middelen afgewezen volgens welke de litigieuze beschikking de betrokken verlagingen van de sociale bijdragen ten onrechte als ‘steun’ heeft aangemerkt en eraan voorbij is gegaan dat het om een compensatie gaat. Het heeft, onder verwijzing naar de rechtspraak van het Hof, met name vastgesteld dat de omstandigheid dat een lidstaat via unilaterale maatregelen de mededingingsvoorwaarden in een bepaalde economische sector probeert aan te passen aan die welke in andere lidstaten heersen, aan die maatregelen niet het karakter van steun ontneemt (punten 181 tot en met 184 van genoemd arrest).

Het eerste onderdeel van het eerste middel van het Comitato, van Hotel Cipriani en van Coopservice, en ook het eerste middel van Italgas, zijn gericht tegen de overwegingen van het bestreden arrest in de punten 179 tot en met 198 daarvan betreffende de stelling dat de toegekende voordelen geen compensatie vormen.

Rekwiranten verwijten het Gerecht in dit verband dat het eraan voorbij is gegaan dat de litigieuze maatregelen een compensatie vormen. Er bestaat een nauw verband tussen de doelstelling van bevordering van de werkgelegenheid enerzijds en de nadelen en extra kosten waarmee de door deze maatregelen geraakte marktdeelnemers worden geconfronteerd anderzijds. De nadelen waarmee de begunstigden van de betrokken verlagingen van de sociale bijdragen zijn geconfronteerd, moeten worden beoordeeld ten opzichte van de kosten die de betrokken ondernemingen zouden hebben gedragen indien zij op het vasteland actief zouden zijn en niet ten opzichte van de gemiddelde kosten van communautaire ondernemingen.

Voorts heeft het Gerecht blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting doordat het heeft verzuimd te wijzen op de tegenstrijdigheid in de motivering van de litigieuze beschikking, waarin in punt 92 is erkend dat de maatregelen van verlaging van de sociale bijdragen bedoeld waren als compensatie, wat het bedrijf ASPIV betreft, van de door dit bedrijf gedragen extra kosten. Ook geeft het bestreden arrest blijk van een onjuiste motivering voor zover het Gerecht heeft erkend dat er specifieke situaties bestonden waarin de compensatie van een nadeel meebrengt dat een maatregel zijn karakter van een voordeel verliest, zonder echter naar behoren uiteen te zetten waarom dat in het onderhavige geval niet het geval is.

Hotel Cipriani voegt daaraan toe dat het Gerecht rekening had moeten houden met het feit dat de verlaging van de sociale bijdragen in de context past van een beleid van behoud van het centrum van Venetië, waarvoor geen exacte berekening kan worden gemaakt van de voor- en de nadelen die voortvloeien uit de beperkingen die aan de bijzondere ligging van deze stad verbonden zijn. In plaats van naar behoren twee studies in aanmerking te nemen, waarvan er een in het bijzonder de op de hotelsector rustende lasten betreft, heeft het Gerecht Hotel Cipriani verweten niet de omvang te hebben aangetoond van de extra kosten waarmee zij wordt geconfronteerd ten opzichte van andere hotels in Italië of in het buitenland en die door de toegekende voordelen moeten worden gecompenseerd.

De Italiaanse Republiek meent eveneens dat het Gerecht eraan voorbij is gegaan dat de toegekende voordelen een compensatie vormen. De toekenning van deze voordelen is gerechtvaardigd door een economisch criterium. Deze lidstaat betoogt dat indien men de Italiaanse autoriteiten vergelijkt met een particuliere onderneming en de sociale bijdragen met verzekeringspremies, een particuliere onderneming in een geval als het onderhavige de verzekeringspremies immers zou hebben verlaagd. Voorts bestaat er een rechtstreeks verband tussen die voordelen en de situatie waarmee de betrokken ondernemingen zijn geconfronteerd, die wordt gekenmerkt door bijzonder hoge arbeidskosten.

De Commissie verzoekt het Hof de onderhavige middelen ongegrond te verklaren maar wel de gronden te vervangen in het gedeelte van de redenering van het Gerecht waarin het uiteenzet dat in bijzondere situaties het feit dat voordelen een compensatie vormen, kan meebrengen dat het steunkarakter in de zin van artikel 87 EG komt te verdwijnen.

Het Gerecht heeft in de punten 181 tot en met 184 van het bestreden arrest op goede gronden overwogen dat de kwalificatie als steun in de zin van artikel 87 EG niet kan worden weggenomen op grond van het vermeende feit dat de krachtens de betrokken steunregeling toegekende voordelen een compensatie vormen.

Volgens vaste rechtspraak worden als staatssteun beschouwd de maatregelen die, in welke vorm ook, ondernemingen rechtstreeks of indirect kunnen bevoordelen, of die moeten worden beschouwd als een economisch voordeel dat de begunstigde onderneming onder normale marktvoorwaarden niet zou hebben verkregen (arrest Commissie/Deutsche Post, reeds aangehaald, punt 40 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het Hof heeft inderdaad geoordeeld dat wanneer een overheidsmaatregel moet worden beschouwd als een vergoeding voor de prestaties die ondernemingen die zijn belast met een dienst van algemeen economisch belang, hebben verricht om openbaredienstverplichtingen uit te voeren, zodat deze ondernemingen in werkelijkheid geen financieel voordeel ontvangen en die maatregel dus niet tot gevolg heeft dat zij in een gunstiger mededingingspositie worden geplaatst dan hun concurrenten, deze maatregel niet onder artikel 87, lid 1, EG valt (zie in die zin arrest Commissie/Deutsche Post, reeds aangehaald, punt 41 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Noch Hotel Cipriani, noch Italgas betoogt echter in het eerste middel dat door hen aan deze voorwaarden wordt voldaan. Zij betogen daarentegen dat het feit dat de betrokken voordelen bedoeld zijn ter compensatie van de extra kosten in verband met de bijzondere voorwaarden waarmee de in Venetië gevestigde marktdeelnemers worden geconfronteerd, het steunkarakter van deze voordelen wegneemt.

In dit verband dient om te beginnen in herinnering te worden gebracht dat de redenen die ten grondslag liggen aan een steunmaatregel niet volstaan om een dergelijke maatregel zonder meer van de kwalificatie als steunmaatregel in de zin van artikel 87 EG uit te sluiten. Lid 1 van deze bepaling maakt immers geen onderscheid op grond van de redenen of doeleinden van maatregelen van de staten, maar definieert deze aan de hand van de gevolgen ervan (zie in die zin arrest van 3 maart 2005, Heiser, C-172/03, Jurispr. blz. I-1627, punt 46 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Daarbij komt dat, volgens vaste rechtspraak, de omstandigheid dat een lidstaat via unilaterale maatregelen de mededingingsvoorwaarden in een bepaalde economische sector probeert aan te passen aan die welke in andere lidstaten heersen, aan die maatregelen niet het karakter van steun ontneemt (reeds aangehaalde arresten Italië/Commissie, punt 61 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en Heiser, punt 54).

Zoals het Gerecht in de punten 183 en 184 van het bestreden arrest terecht heeft vastgesteld geldt deze rechtspraak tevens voor maatregelen die bedoeld zijn ter compensatie van eventuele nadelen waarmee de in een bepaalde regio van een lidstaat gevestigde ondernemingen zijn geconfronteerd. In de tekst van het EG-Verdrag zelf, dat in artikel 87, lid 3, sub a en c, ‘steunmaatregelen ter bevordering van de economische ontwikkeling van streken’ en ‘steunmaatregelen om de ontwikkeling van […] bepaalde regionale economieën te vergemakkelijken’ aanmerkt als staatssteun die als verenigbaar met de gemeenschappelijke markt zou kunnen worden beschouwd, wordt immers aangegeven dat voordelen waarvan het toepassingsgebied beperkt is tot een gedeelte van het grondgebied van de lidstaat waarop de regels inzake staatssteun van toepassing zijn, selectieve voordelen kunnen vormen (zie arrest van 6 september 2006, Portugal/Commissie, C-88/03, Jurispr. blz. I-7115, punt 60).

Gelet op het voorgaande kon het Gerecht de middelen tot staving van de beroepen tot nietigverklaring die eraan zijn ontleend dat de betrokken voordelen een compensatie vormen, rechtmatig afwijzen zonder dat het andere hypothetische situaties dan die welke in casu aan de orde zijn, waarin het feit dat bepaalde maatregelen compensaties vormden daaraan eventueel het karakter van steun zou kunnen ontnemen, behoefde te onderzoeken.

Bovendien heeft het Gerecht geen blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting voor zover het heeft verzuimd te wijzen op een tegenstrijdigheid in de motivering van de litigieuze beschikking, waarin in punt 92 met betrekking tot de onderneming ASPIV is erkend, dat de verlagingen van de sociale bijdragen bedoeld waren ter compensatie van de extra kosten.

Vastgesteld dient te worden dat de Commissie in dat punt 92 niet heeft besloten dat het feit dat de verlagingen van de sociale bijdragen een compensatie vormen daaraan het karakter van steun ontneemt. Zij kwam integendeel tot de slotsom dat de uitzondering van artikel 86, lid 2, EG toepassing vond. Uit punt 92 van de litigieuze beschikking volgt dus niet dat het feit dat de toegekende voordelen een compensatie vormden, wat ASPIV betreft meebrengt dat er geen sprake is van steun. Bijgevolg geeft de beschikking van de Commissie geen blijk van een tegenstrijdigheid in de gronden, welke het Gerecht had moeten afkeuren.

Gelet op het voorgaande is de constatering van het Gerecht dat de betrokken verlagingen van de sociale bijdragen steun vormen in de zin van artikel 87, lid 1, EG reeds gerechtvaardigd door de in de punten 181 tot en met 184 van het bestreden arrest uiteengezette grond, volgens welke de met de verlaging van de sociale bijdragen nagestreefde doelstelling van compensatie van concurrentienadelen van de in Venetië en Chioggia gevestigde ondernemingen, deze voordelen niet het karakter van steun in de zin van artikel 87, lid 1, EG kan ontnemen. Bijgevolg zijn de in dit opzicht tegen de punten 185 tot en met 195 van dat arrest geformuleerde grieven gericht tegen ten overvloede aangevoerde gronden en zijn zij dus niet ter zake dienend, overeenkomstig de in punt 65 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte rechtspraak. Om dezelfde reden hoeft niet te worden onderzocht of het noodzakelijk is om voor de in de punten 185 tot en met 187 van dat arrest uiteengezette gronden vervangende gronden te geven, zoals de Commissie het Hof verzoekt te doen.

Wat ten slotte de opmerking van de Italiaanse Republiek betreft dat het Gerecht het criterium van de particuliere marktdeelnemer had moeten hanteren, kan worden volstaan met vast te stellen dat de vergelijking met een dergelijke marktdeelnemer irrelevant is omdat met de betrokken verlagingen van sociale bijdragen geen doel wordt nagestreefd dat een particuliere marktdeelnemer zou nastreven, zoals de advocaat-generaal in punt 121 van haar conclusie heeft opgemerkt.

Gelet op een en ander dienen het eerste onderdeel van het eerste middel van het Comitato, van Hotel Cipriani en van Coopservice alsmede het eerste middel van Italgas te worden afgewezen.

Het Gerecht heeft in de punten 199 tot en met 253 van het bestreden arrest de tot staving van de beroepen tot nietigverklaring aangevoerde middelen afgewezen die waren ontleend aan schending van artikel 87, lid 1, EG, het beginsel van non-discriminatie en de motiveringsplicht. Het Gerecht heeft zich daartoe met name gebaseerd op de bijzonderheden die het onderzoek van een multisectorale steunregeling kenmerken en op het ontbreken van specifieke informatie ten aanzien van verzoekers.

Het tweede onderdeel van het eerste middel alsmede het tweede middel van het Comitato, het tweede onderdeel van het eerste middel van Hotel Cipriani, het tweede, het derde en het vierde middel van Italgas en het tweede onderdeel van het eerste middel en het tweede middel van Coopservice zijn gericht tegen de overwegingen in de punten 199 tot en met 253 van het bestreden arrest.

Rekwiranten alsmede Coopservice en de Italiaanse Republiek verwijten het Gerecht dat het het beginsel van non-discriminatie heeft geschonden en voorbij is gegaan aan de bij het onderzoek van de betrokken steunregeling op de Commissie rustende procedurele verplichtingen. Het Gerecht heeft immers aanvaard dat de Commissie ten aanzien van bepaalde gemeentebedrijven een individuele analyse van de ongunstige beïnvloeding van het intracommunautaire handelsverkeer en van de mededingingsvervalsing mocht verrichten zonder gehouden te zijn om ten aanzien van andere bedrijven en sectoren op dezelfde wijze te werk te gaan. Deze andere bedrijven en sectoren bevinden zich echter in dezelfde situatie, zoals blijkt uit de in het onderzoeksstadium overgelegde informatie, welke door het Gerecht verkeerd is opgevat. Voorts heeft het Gerecht de motiveringsplicht en de regels inzake de bewijslast geschonden. Ten slotte heeft het Gerecht de litigieuze beschikking verkeerd uitgelegd en heeft het verzuimd vast te stellen dat deze ontoereikend was gemotiveerd om door de nationale autoriteiten te kunnen worden uitgevoerd. Coopservice betoogt met haar tweede middel dat het bestreden arrest artikel 86, lid 2, EG heeft geschonden voor zover deze bepaling niet op haar is toegepast.

Volgens de Commissie moeten deze middelen worden afgewezen. Met betrekking tot de schending van de bewijslast erkent zij echter dat de rechtspraak waarnaar in de punten 208 en 233 van het bestreden arrest is verwezen, niet relevant is en dus niet kan bijdragen tot fundering van de gegeven redenering. Zij nodigt het Hof derhalve uit deze te vervangen door andere overwegingen en een redenering te geven die is gebaseerd op de bijzonderheden die een multisectorale steunregeling kenmerken.

Voor de beoordeling van de tegen de overwegingen in de punten 199 tot en met 253 van het bestreden arrest aangevoerde middelen dienen om te beginnen de overwegingen van het Gerecht over de strekking van de litigieuze beschikking te worden onderzocht en vervolgens die over de procedurele verplichtingen die de Commissie bij het onderzoek van een multisectorale steunregeling in acht moet nemen.

Het Gerecht heeft in de punten 280 tot en met 314 van het bestreden arrest de tot staving van het beroep tot nietigverklaring aangevoerde middelen afgewezen die waren ontleend aan een onjuiste toepassing van artikel 87, lid 3, sub c, EG en aan een motiveringsgebrek. Hoewel het Gerecht erkent dat de Commissie in bijzondere gevallen mag afwijken van haar mededelingen en richtsnoeren, heeft het met name vastgesteld dat zij in casu niet gehouden was aldus te handelen. De litigieuze beschikking is toereikend gemotiveerd. Hoe dan ook verzet de aard van de verlagingen van de sociale bijdragen, te weten exploitatiesteun, zich ertegen dat zij in het kader van een dergelijke afwijking kunnen worden toegestaan.

In de punten 322 tot en met 329 van het bestreden arrest, heeft het Gerecht de middelen afgewezen volgens welke de Commissie ten onrechte had geweigerd de in artikel 87, lid 3, sub d, EG bedoelde uitzondering betreffende cultureel beleid toe te passen. Het heeft zich in dit opzicht met name gebaseerd op het feit dat met de wijze van toepassing van de betrokken verlagingen van de sociale bijdragen niet werd gegarandeerd dat doelstellingen van cultureel beleid werden nagestreefd, en overwoog bovendien dat de Commissie het beginsel van non-discriminatie niet had geschonden door die uitzondering wel op Consorzio Venezia Nuova maar niet op verzoekers toe te passen.

In de eerste plaats betogen het Comitato en Hotel Cipriani, met respectievelijk hun derde en tweede middel, alsmede Coopservice, met haar derde middel, dat het Gerecht artikel 87, lid 3, sub c, EG verkeerd heeft uitgelegd. Het Gerecht heeft de uitoefening van de beoordelingsbevoegdheid waarover de Commissie beschikt niet daadwerkelijk getoetst. Het heeft enkel onderzocht of er eventueel sprake was van ‘specifieke’ of ‘nieuwe’ redenen waarmee de toekenning van de betrokken voordelen kon worden gerechtvaardigd, zonder daadwerkelijk te onderzoeken of de Commissie verplicht was genoemde bepaling ad hoc toe te passen. Het doel van de toekenning van deze voordelen komt volledig overeen met de doelen van de communautaire regeling inzake regionale steun. Volgens de Italiaanse Republiek had het Gerecht de litigieuze beschikking nietig moeten verklaren wegens schending van artikel 253 EG. Het was mogelijk geweest de uitzondering in 87, lid 3, sub c, EG toe te passen zonder dat een wijziging van de hierover door de Commissie geformuleerde richtsnoeren nodig zou zijn geweest.

In de tweede plaats betogen het Comitato en Hotel Cipriani, met respectievelijk hun vierde en derde middel, alsmede Coopservice, met haar vierde middel, dat het Gerecht artikel 87, lid 3, sub d, EG heeft geschonden. Alle marktdeelnemers in het historische centrum van Venetië hebben vanwege het doel van behoud van het erfgoed van deze stad extra lasten te dragen. De betrokken verlaging van de sociale bijdragen vermindert de arbeidskosten waardoor de voor het behoud van dit erfgoed noodzakelijke werkzaamheden worden vergemakkelijkt. Voorts is de motivering van het bestreden arrest tegenstrijdig, omdat het Gerecht de toepassing van deze bepaling heeft toegelaten ten aanzien van Consorzio Venezia Nuova, dat ten onrechte is aangemerkt als gemeentebedrijf.

Volgens de Commissie moeten deze middelen worden afgewezen.

De middelen die eraan zijn ontleend dat de uitlegging van artikel 87, lid 3, sub c en d, EG die het Gerecht in de punten 280 tot en met 314 en 322 tot en met 329 van het bestreden arrest heeft gegeven, onjuist is, moeten worden afgewezen.

Met betrekking tot in de eerste plaats de uitlegging van artikel 87, lid 3, sub c, EG, moet worden vastgesteld dat het Gerecht in de punten 307 tot en met 309 van het bestreden arrest, anders dan rekwiranten stellen, omstandig heeft onderzocht hoe de Commissie de beoordelingsbevoegdheid waarover zij in het kader van een ad-hoctoepassing van deze bepaling beschikt, heeft uitgeoefend. Het Gerecht heeft in dit verband onderzocht of er sprake was van eventuele beoordelingsfouten en is op goede gronden tot de slotsom gekomen dat de Commissie gerechtigd was zich ter motivering van de weigering om de in die bepaling opgenomen uitzondering toe te passen, te baseren op de omstandigheid dat het in casu om exploitatiesteun voor de ondernemingen ging. Zoals het Gerecht in punt 286 van dat arrest terecht heeft vastgesteld, kan dergelijke steun, die de mededingingsvoorwaarden in beginsel vervalst, overeenkomstig de mededeling van de Commissie van 12 augustus 1988 inzake de wijze van toepassing van artikel [87], lid 3, sub a en c, [EG] op regionale steunmaatregelen (PB C 212, blz. 2), en de in 1998 bekendgemaakte richtsnoeren inzake regionale steunmaatregelen (PB C 74, blz. 9) slechts bij uitzondering worden toegestaan. Zoals het Gerecht in punt 309 van dat arrest heeft vermeld, hebben verzoekers niet bewezen dat er sprake was van bijzondere omstandigheden op grond waarvan ervan uit kon worden gegaan dat toekenning van die steun, niettegenstaande het feit dat deze exploitatiesteun vormde, onder toepassing van die uitzondering had moeten worden toegelaten.

Voorts heeft het Gerecht in de punten 310 en 311 van het bestreden arrest op goede gronden overwogen dat de litigieuze beschikking genoegzaam is gemotiveerd. Zoals het heeft vastgesteld, heeft de Commissie, waar zij in de punten 73 en 74 van die beschikking de redenen heeft gegeven die in de weg staan aan een wijziging van de bestaande mededelingen en richtsnoeren, zich immers gebaseerd op de redenen waarom toepassing van artikel 87, lid 3, sub c, EG in casu niet gerechtvaardigd was.

Wat in de tweede plaats de toepassing van artikel 87, lid 3, sub d, EG, betreft, heeft het Gerecht terecht de tegen de litigieuze beschikking aangevoerde grieven afgewezen. Enerzijds heeft het Gerecht met zijn vaststelling dat de Commissie die bepaling buiten toepassing kon laten omdat er geen voldoende nauw verband tussen de verlaging van sociale bijdragen en het behoud van het culturele erfgoed was aangetoond, immers geen blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting.

Anderzijds zijn de overwegingen van het bestreden arrest niet tegenstrijdig. Zoals het Gerecht in punt 327 van dat arrest immers terecht heeft vastgesteld was de situatie van Consorzio Venezia Nuova niet vergelijkbaar met die van verzoekers, daar dit lichaam juist het maatschappelijke doel had door de staat gesteunde projecten te verwezenlijken om het behoud van het historische, artistieke en architectonische erfgoed van Venetië te verzekeren. Of het Gerecht Consorzio Venezia Nuova al dan niet juist heeft gekwalificeerd als gemeentebedrijf is derhalve niet van belang.

In de punten 337 tot en met 342 van het bestreden arrest heeft het Gerecht de tegen de litigieuze beschikking gerichte middelen afgewezen die waren ontleend aan schending van artikel 87, leden 2, sub b, en 3, sub b, EG en van artikel 253 EG. Het Gerecht heeft in dit verband vastgesteld dat de Commissie de grenzen van haar beoordelingsbevoegdheid niet heeft overschreden en dat de litigieuze beschikking genoegzaam is gemotiveerd.

Coopservice betoogt met haar vijfde middel dat het Gerecht genoemde bepalingen heeft overschreden. De toegekende voordelen maken immers deel uit van een pakket van maatregelen tot behoud van Venetië, een belangrijk project van Europees belang. Voorts heeft het Gerecht het verschijnsel van ‘acqua alta’ gebagatelliseerd. Dit verschijnsel moet worden aangemerkt als een natuurramp of als een buitengewone gebeurtenis in de zin artikel 87, lid 2, sub b, EG.

De Commissie heeft hierover geen standpunt ingenomen.

De door Coopservice in het kader van dit middel geformuleerde grieven moeten worden afgewezen. Met betrekking tot artikel 87, lid 2, sub b, EG heeft het Gerecht terecht geoordeeld dat de uitzondering in deze bepaling in casu niet van toepassing is omdat de betrokken verlagingen van de sociale bijdragen evenredig zijn aan de loonsom en niet bedoeld zijn tot herstel van de schade veroorzaakt door natuurrampen of andere buitengewone gebeurtenissen, zoals dat artikel vereist. Overeenkomstig de rechtspraak kan krachtens deze uitzondering immers uitsluitend de schade worden vergoed die het rechtstreekse gevolg is van natuurrampen of andere buitengewone gebeurtenissen (arresten van 11 november 2004, Spanje/Commissie, C-73/03, punt 37, en 23 februari 2006, Atzeni e.a., C-346/03 en C-529/03, Jurispr. blz. I-1875, punt 79).

Met betrekking tot artikel 87, lid 3, sub b, EG heeft het Gerecht onderzocht hoe de beoordelingsbevoegdheid waarover de Commissie beschikt is uitgeoefend en is het tot de slotsom gekomen dat zij de grenzen van haar beoordelingsbevoegdheid niet had overschreden met haar oordeel dat de uitzondering die bedoeld is om de verwezenlijking van een belangrijk project van gemeenschappelijk Europees belang te bevorderen in casu niet moest worden toegepast omdat alleen de in Venetië gevestigde marktdeelnemers van de betrokken steunregeling profiteren.

Ten slotte heeft het Gerecht, anders dan Coopservice betoogt, het aan de bijzondere ligging van Venetië ontleende argument naar behoren onderzocht, zodat het bestreden arrest in dit opzicht geen blijk geeft van een onjuiste motivering.

In de punten 385 tot en met 399 van het bestreden arrest heeft het Gerecht vastgesteld dat de litigieuze beschikking artikel 14 van verordening nr. 659/1999 niet schendt door in artikel 5 daarvan te bepalen dat de onwettig verklaarde steun moet worden teruggevorderd. Het Gerecht merkt met name op dat wanneer de Commissie vaststelt dat steun onverenigbaar is met de gemeenschappelijke markt, zij krachtens artikel 14 van verordening nr. 659/1999 en vaste rechtspraak daarover, gehouden is terugvordering daarvan te gelasten. In casu verzet geen enkel algemeen beginsel van gemeenschapsrecht zich tegen het bevel tot terugvordering.

Het Comitato en Hotel Cipriani, met respectievelijk hun zesde en vierde middel, en Coopservice, met haar zesde middel, verwijten het Gerecht dat het eraan voorbij is gegaan dat de verklaring van de Commissie dat steun onverenigbaar is met de gemeenschappelijke markt niet automatisch de terugvordering daarvan meebrengt. De Commissie beschikt immers over een beoordelingsmarge waarbinnen zij, door verder te gaan dan de juridische overwegingen, een groot aantal elementen moet beoordelen, zoals het vertrouwen in de regelmatigheid van de steun, de aard van de steun, de bijzonderheid van de plaatselijke omstandigheden, de specifieke situatie van de begunstigden en de financiële gevolgen.

De Commissie merkt op dat het Gerecht terecht heeft aanvaard dat de terugvordering van de met de gemeenschappelijke markt onverenigbaar verklaarde steun het logische uitvloeisel is van de vaststelling van de onwettigheid ervan en dat geen enkel algemeen beginsel zich in casu tegen een bevel tot terugvordering verzet.

Deze middelen moeten ongegrond worden verklaard. Het Gerecht heeft immers, volledig in overeenstemming met de in punt 387 van het bestreden arrest genoemde rechtspraak van het Hof, aanvaard dat het bevel tot terugvordering van illegale steun het logische gevolg is van de vaststelling dat de steun onwettig was.

Voorts heeft het Gerecht bij het onderzoek van de door verzoekers aangevoerde redenen op goede gronden overwogen dat de Commissie in casu niet behoefde af te zien van terugvordering van de onwettig verklaarde steun. Het Gerecht heeft in de punten 391 tot en met 394 van het bestreden arrest immers vastgesteld dat verzoekers niet hadden aangetoond dat er bijzondere omstandigheden waren op grond waarvan kon worden aangenomen dat de Commissie zich, niettegenstaande het feit dat de betrokken steun exploitatiesteun was, ervan had moeten onthouden om terugvordering daarvan te gelasten.

Ten slotte dient tevens in herinnering te worden gebracht dat het bevel tot terugvordering in het dispositief van de litigieuze beschikking betrekking heeft op de bij deze beschikking met de gemeenschappelijke markt onverenigbaar verklaarde steun, hetgeen impliceert dat door de nationale autoriteiten, gelet op de overwegingen in de punten 113 tot en met 121 van het onderhavige arrest, moet worden vastgesteld dat de toegekende voordelen voor de verkrijgers ervan staatssteun vormen.

Gelet op een en ander dienen de principale hogere voorzieningen alsmede de incidentele hogere voorziening van Coopservice te worden afgewezen.