HR, 11-06-2021, nr. 20/02119

Belanghebbende en haar voormalige partner hebben 39 jaar samengewoond op een zodanig wijze dat tussen hen feitelijk en stilzwijgend een gemeenschap van goederen is ontstaan waarin belanghebbende voor 40 % en haar voormalige partner 60 % gerechtigd was. Dit is door belanghebbende in alle instanties naar voren gebracht1. en de juistheid daarvan is door het hof in het midden gelaten, zodat daarvan in cassatie moet worden uitgegaan.2. Belanghebbende heeft hieraan verbonden dat zij valt onder de vrijstelling van genoemde bepaling en zij dus voor de overdracht van het in deze bedoelde erfpachtsrecht (zie uitspraak onder 2.2–2.4) geen overdrachtsbelasting verschuldigd is.

Volgens belanghebbende betekent het bestaan van een tussen haar en haar voormalige partner overeengekomen gemeenschap van goederen dat bij verwerving van goederen met vermogen uit die gemeenschap er sprake is van een gezamenlijke verkrijging (o.a. beroepschrift par. 3). Met andere woorden, belanghebbende heeft zich op het standpunt gesteld dat er in dit geval sprake is van een goederenrechtelijke werking doordat er een gemeenschap is ontstaan als bedoeld in Titel 7 van Boek 3 BW. Daarbij heeft belanghebbende zich gebaseerd op HR 16 januari 1987, ECLI:NL:HR:1987:AB9606, NJ 1987/912 (Bruinsma/Smit). Die goederenrechtelijke werking brengt met zich dat wat door de een wordt verworven in de gemeenschap valt en dus tot het gezamenlijke vermogen gaat behoren. Het hof heeft deze stelling impliciet en ten onrechte verworpen door aan te nemen dat er slechts sprake kan zijn van gezamenlijke verkrijging indien er een gemeenschap is in de gevallen als door het hof beschreven onder 4.3. Daarmee heeft het hof de regels die van toepassing zijn op de tussen belanghebbende en haar voormalige partner destijds geldende gemeenschap miskend, althans onjuist toegepast.

Het is belanghebbende bekend dat de haars inziens onomstotelijk uit Bruinsma/Smit volgende regel dat een door een expliciete of stilzwijgende overeenkomst in het leven geroepen gemeenschap tussen samenwoners kan leiden tot analoge toepassing van art. 1:94 BW (oud of nieuw) bestrijding heeft gevonden.3. Niettemin heeft uw Raad van die regel geen afstand willen doen in een zaak waarin dat eenvoudig had gekund, door in die zaak een klacht over niet toepassing van die regel te verwerpen op een gebrek aan feitelijke grondslag en niet op de onjuistheid van de regel zelf. 4. Belanghebbende leidt hieruit af dat die regel geldend recht is en, waar de overwegingen van uw Raad in Bruinsma/Smit algemeen luiden, ook geldt bij de verwerving van registergoederen. In haar geval is er dus op die grond sprake van een gezamenlijke verkrijging, die zelfs voldoet aan de eisen die het hof daaraan stelt, namelijk een verkrijging in onverdeelde eigendom door de deelgenoten tezamen en tegelijkertijd van één of meer personen.

Belanghebbende heeft tevens en subsidiair aangevoerd dat de strekking van de genoemde bepaling (art. 15 lid 1 sub g WBR) met zich brengt dat de woorden ‘gezamenlijke verkrijging’ zodanig moeten worden uitgelegd dat deze tevens van toepassing zijn op het onderhavige geval.5. Het hof is hier ten onrechte niet op ingegaan, waardoor de bestreden uitspraak tevens aan een motiveringsgebrek leidt. Het beroep op de strekking van de bepaling heeft belanghebbende onderbouwd door te verwijzen naar de wetsgeschiedenis als aangehaald in het beroepschrift in par. 9. Uit dat citaat blijkt dat het de bedoeling is van de wetgever een vrijstelling die toekomt aan in algehele of beperkte gemeenschap van goederen gehuwden ook toe te kennen aan samenwoners bij de verdeling van een door hen gezamenlijk verkregen onroerend goed.6. Juist in een geval als het onderhavige zou die parallellie worden verstoord wanneer de woorden ‘gezamenlijke verkrijging’ in strikt goederenrechtelijke zin worden opgevat. Gehuwden (of geregistreerde partners) voor wie een algehele of beperkte gemeenschap van goederen geldt profiteren immers van de vrijstelling ook wanneer een onroerende zaak door een van hen en dus niet gezamenlijk is verworven. Een dergelijke zaak valt immers door de werking van art. 1:94 BW (oud en nieuw) in de gemeenschap, zodat op hen de vrijstelling van art. 3 lid 1 sub b WBR van toepassing is. De door belanghebbende voorgestane uitleg, waarbij verwerving vanuit het gezamenlijk vermogen door een van de deelgenoten ook als een gezamenlijke verkrijging wordt aangemerkt, doet recht aan de strekking van de regeling. Het hof heeft het recht geschonden door voor een andere uitleg te kiezen.

Hierbij kan nog worden aangetekend dat het hof wel erg makkelijk aanneemt dat ‘uit de wetsgeschiedenis blijkt dat de wetgever heeft willen aansluiten bij een eigendomsverkrijging op basis van het burgerlijk recht’. Het hof noemt geen bronnen en de vraag is of die er zijn. De bepaling werd door wijziging van de toen bestaande bepaling ingevoerd bij de Wet van 18 december 1995 tot wijziging van de Wet op de omzetbelasting 1968, de Wet op belastingen van rechtsverkeer en enkele andere belastingwetten in verband met de bestrijding van constructies met betrekking tot onroerende zaken (Stb. 1995, 659). Daaraan lag wetsvoorstel 24172 ten grondslag. Over een strikte uitleg van de woorden ‘gezamenlijke verkrijging’ in goederenrechtelijke zin wordt bij de behandeling van dat wetsvoorstel niet gerept. Sterker nog, er zijn juist passages te vinden die expliciet wijzen op een minder strikte uitleg. Op p. 26 van Kamerstukken II 1994/95, 24172, 5 (Nota naar aanleiding van het verslag), valt immers te lezen:

De regering knoopt hier dus aan bij het bezit en spreekt niet van ‘gezamenlijk verkregen’ maar van ‘gemeenschappelijk verkregen’, wat veeleer duidt op een gedeelde aanspraak op dezelfde zaak die niet noodzakelijkerwijs gelijktijdig tot stand hoeft te zijn gekomen. In de Nota van toelichting wordt deze terminologie (gemeenschappelijk verkregen) gehandhaafd (.Kamerstukken II1994/95, 24172, 6, toelichting bij B.4).

Bij de behandeling van het wetsvoorstel merkte het Kamerlid Van der Vlies naar aanleiding van de regeling voor samenwoners op:

waarmee de door belanghebbende bepleite strekking van de regeling (die in de strikte uitleg van de woorden ‘gezamenlijke verkrijging’ door het hof niet wordt gerealiseerd) volledig wordt onderschreven. Ook Kamerlid Van Rey spreekt in dit verband van een ‘gemeenschappelijk vermogen’ waarin de ‘gemeenschappelijk verkregen’ zaak zich bevindt.8. Tegenspraak van de zijde van de staatssecretaris heeft dit niet ondervonden.

Ook wanneer wordt gekeken naar de voorloper van de onderhavige bepaling in de WBR blijkt niet dat de wetgever met ‘gezamenlijke verkrijging’ uitsluitend het oog had op een gelijktijdige goederenrechtelijke verkrijging. De bepaling is in het leven geroepen middels wetsvoorstel 10560. Uit de tekst van de toen ingevoerde bepaling blijkt dat deze woorden niet de strikte betekenis konden hebben die het hof eraan heeft gegeven. Die tekst luidde immers

Uit het tweede deel van deze bepaling blijkt dat er ook sprake kon zijn van een gezamenlijke verkrijging wanneer een andere deelgenoot het goed al eerder had verkregen en de deelgerechtigdheid ontstond door boedelmenging of verdeling. In de parlementaire behandeling wordt over de specifieke betekenis van ‘gezamenlijke verkrijging’ in art. 15 niets opgemerkt. Wel over de term ‘verkrijging’ op zich, waarvan wordt gezegd dat ‘in de eerste plaats moet worden gedacht aan de civielrechtelijke eigendomsverkrijging’.9. Ook dat laat de mogelijkheid open voor een ruimer begrip in de context van de regeling van art. 15 van de wet. Daarbij dient dan nog bedacht te worden dat het hier ging over een begrip dat het belastbaar feit vastlegde, terwijl het in de context van art. 15 lid 1 sub g juist gaat om een begrip dat de vrijstelling bepaalt. Waar in het eerste geval een restrictieve interpretatie uit het fiscale legaliteitsbeginsel volgt, geldt dat niet voor het tweede geval.

Op grond van het vorenstaande middel concludeert belanghebbende tot vernietiging van de uitspraak van het hof, tot vernietiging van de uitspraak van de rechtbank, tot vernietiging van de beslissing op bezwaar en tot gegrondbevinding van dat bezwaar, het een en ander onder de bepaling dat zij ten onrechte is verplicht op aangifte de bestreden overdrachtsbelasting te voldoen, met veroordeling van verweerder tot terugbetaling van hetgeen door belanghebbende is voldaan, vermeerderd met de wettelijke rente vanaf de dag van betaling en met veroordeling van verweerder in de proceskosten.