HvJ EU, 10-04-2014, nr. C-247/11 P, nr. C-253/11 P

Met het eerste onderdeel van hun eerste middel, dat betrekking heeft op de punten 90 tot en met 99 van het bestreden arrest, verwijten de vennootschappen van de Alstom-groep het Gerecht dat het geen gevolgen heeft verbonden aan het feit dat de Commissie haar motiveringsplicht niet is nagekomen. Meer bepaald heeft de Commissie niet geantwoord op de argumenten die Alstom in de punten 90 tot en met 150 van haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar heeft aangevoerd en die zijn gestaafd door de bij dat antwoord gevoegde documenten, die dienden om het vermoeden te weerleggen dat zij daadwerkelijk een beslissende invloed had uitgeoefend. Uit deze argumenten en stukken blijkt dat de 100 %-dochterondernemingen van Alstom, ondanks het vermoeden dat deze laatste een beslissende invloed op hen uitoefende, ten tijde van de inbreuk hun marktgedrag onafhankelijk van hun moedermaatschappij bepaalden.

De ondernemingen van de Alstom-groep verwijten het Gerecht voorts dat het de litigieuze beschikking onjuist heeft opgevat, met name in punt 95 van het bestreden arrest, aangezien de punten 345 tot en met 347 van deze beschikking helemaal geen samenvatting bevatten van de punten 90 tot en met 150 van het antwoord op de mededeling van de punten van bezwaar.

Volgens de Commissie moeten de argumenten van de vennootschappen van de Alstom-groep worden verworpen.

Vooraf zij eraan herinnerd dat een door een dochteronderneming gepleegde inbreuk op de mededingingsregels aan de moedermaatschappij kan worden toegerekend, met name wanneer deze dochteronderneming, hoewel zij een afzonderlijke rechtspersoonlijkheid heeft, niet zelfstandig haar marktgedrag bepaalt, maar in hoofdzaak de haar door de moedermaatschappij verstrekte instructies volgt, inzonderheid gelet op de economische, organisatorische en juridische banden die deze twee juridische entiteiten verenigen (zie met name arresten van 10 september 2009, Akzo Nobel e.a./Commissie, C-97/08 P, Jurispr. blz. I-8237, punt 58, en 19 juli 2012, Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie en Commissie/Alliance One International e.a., C-628/10 P en C-14/11 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 43).

In een dergelijke situatie maken de moedermaatschappij en haar dochteronderneming namelijk deel uit van één economische eenheid en vormen zij dus één enkele onderneming in de zin van artikel 81 EG, zodat de Commissie een boetebeschikking aan de moedermaatschappij kan richten zonder dat zij hoeft aan te tonen dat deze laatste zelf bij de inbreuk betrokken was (zie reeds aangehaalde arresten Akzo Nobel e.a./Commissie, punt 59, en Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie en Commissie/Alliance One International e.a., punt 44).

Het Hof heeft gepreciseerd dat een moedermaatschappij in het bijzondere geval waarin zij 100 % van het kapitaal bezit van haar dochteronderneming die een inbreuk op de mededingingsregels van de Unie heeft gepleegd, beslissende invloed op het gedrag van deze dochteronderneming kan uitoefenen en dat er in dat geval een weerlegbaar vermoeden bestaat dat die moedermaatschappij ook daadwerkelijk dergelijke invloed uitoefent (arrest Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie en Commissie/Alliance One International e.a., reeds aangehaald, punt 46 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In die omstandigheden is het voldoende dat de Commissie bewijst dat het volledige kapitaal van een dochteronderneming in handen is van haar moedermaatschappij om aan te nemen dat deze laatste daadwerkelijk een beslissende invloed uitoefent op het commerciële beleid van deze dochter. Vervolgens kan de Commissie de moedermaatschappij hoofdelijk aansprakelijk houden voor de betaling van de aan haar dochteronderneming opgelegde geldboete, tenzij deze moedermaatschappij, die dit vermoeden dient te weerleggen, afdoende bewijs aandraagt dat haar dochteronderneming zich op de markt zelfstandig gedraagt (reeds aangehaalde arresten Akzo Nobel e.a./Commissie, punt 61, en Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie en Commissie/Alliance One International e.a., punt 47).

Wanneer een beschikking waarbij de mededingingsregels van de Unie worden toegepast, meer dan één adressaat heeft en betrekking heeft op de toerekenbaarheid van de inbreuk, moet zij bovendien een toereikende motivering bevatten ten aanzien van alle adressaten, in het bijzonder van degenen die volgens deze beschikking de financiële gevolgen van deze inbreuk moeten dragen. Zo dient een dergelijke beschikking ten aanzien van een moedermaatschappij die aansprakelijk wordt gesteld voor het inbreukmakende gedrag van haar dochter, in beginsel de redenen uiteen te zetten die de toerekening van de inbreuk aan deze vennootschap rechtvaardigen (arrest Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie en Commissie/Alliance One International e.a., reeds aangehaald, punt 75).

Wat meer bepaald een beschikking van de Commissie betreft waarin deze zich ten aanzien van bepaalde adressaten uitsluitend beroept op het vermoeden dat zij daadwerkelijk een beslissende invloed hebben uitgeoefend, moet worden vastgesteld dat de Commissie hoe dan ook gehouden is om deze adressaten afdoende de redenen uiteen te zetten waarom de aangevoerde gegevens, feitelijk en rechtens, niet volstonden om dit vermoeden te weerleggen, omdat dit vermoeden anders de facto onweerlegbaar wordt (arrest van 29 september 2011, Elf Aquitaine/Commissie, C-521/09 P, Jurispr. blz. I-8947, punt 153).

De Commissie is evenwel geenszins verplicht om zich uitsluitend op dat vermoeden te baseren. Niets belet deze instelling namelijk om door middel van andere bewijzen of een combinatie van deze bewijzen en dit vermoeden aan te tonen dat een moedermaatschappij daadwerkelijk een beslissende invloed op haar dochteronderneming uitoefent (arrest Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie en Commissie/Alliance One International e.a., reeds aangehaald, punt 49).

Zoals het Gerecht in punt 91 van het bestreden arrest heeft vastgesteld, blijkt in casu uit de litigieuze beschikking, meer bepaald uit de punten 335, 348 tot en met 356 en 358 ervan, dat de Commissie haar beslissing om Alstom aansprakelijk te stellen voor de inbreuken die waren gepleegd door haar dochterondernemingen waarvan zij het kapitaal voor 100 % in handen had, uiteindelijk niet alleen heeft gebaseerd op het vermoeden dat zij daadwerkelijk een beslissende invloed had uitgeoefend, maar dat zij veeleer de methode van de ‘dubbele basis’ heeft gehanteerd, door dit vermoeden te combineren met andere bewijzen, namelijk feitelijke gegevens die tijdens de administratieve procedure zijn verstrekt en die dit vermoeden bevestigen (zie naar analogie arrest Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie en Commissie/Alliance One International e.a., reeds aangehaald, punt 50).

Zoals de advocaat-generaal in de punten 25 en 26 van zijn conclusie heeft opgemerkt, kan de Commissie, gelet op deze in de litigieuze beschikking uiteengezette overwegingen, niet worden verweten dat zij niet omstandig heeft gemotiveerd waarom Alstom aansprakelijk kan worden gesteld voor de betrokken inbreuk, zoals door de rechtspraak wordt vereist.

Een dergelijke motivering beantwoordt immers aan het doel van de verplichting tot motivering van een individuele beschikking, namelijk een rechterlijke toetsing mogelijk te maken en daarnaast de betrokkene voldoende gegevens te verschaffen om te kunnen nagaan of de beschikking een gebrek vertoont op grond waarvan de geldigheid ervan kan worden betwist (zie naar analogie arrest van 8 mei 2013, ENI/Commissie, C-508/11 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 71).

Wat meer bepaald de elementen betreft die Alstom in de punten 90 tot en met 150 van haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar heeft aangevoerd om het vermoeden te weerleggen dat zij daadwerkelijk een beslissende invloed heeft uitgeoefend, is de Commissie weliswaar in de litigieuze beschikking kennelijk niet op elk van deze elementen ingegaan, maar zij heeft Alstom voldoende gegevens verschaft om te kunnen nagaan of deze beschikking gegrond is dan wel eventueel een gebrek vertoont op grond waarvan de geldigheid ervan kan worden betwist en het Gerecht de rechtmatigheid ervan kan controleren (zie in die zin met name arresten van 28 juni 2005, Dansk Rørindustri e.a./Commissie, C-189/02 P, C-202/02 P, C-205/02 P-C-208/02 P en C-213/02 P, Jurispr. blz. I-5425, punt 462, en ENI/Commissie, reeds aangehaald, punt 72).

Zoals de advocaat-generaal in punt 28 van zijn conclusie heeft opgemerkt, moet worden vastgesteld dat de Commissie in het kader van de omstandige motivering van de vaststelling dat de betrokken inbreuk aan Alstom kon worden toegerekend, waarbij zij de methode van de dubbele basis heeft gehanteerd, zoals uiteengezet in de litigieuze beschikking, met name de argumenten die Alstom in de punten 90 tot en met 150 van haar antwoord op de mededeling van punten van bezwaar heeft aangevoerd, globaal heeft beoordeeld, voor zover deze relevant konden zijn voor de weerlegging van het vermoeden dat Alstom daadwerkelijk een beslissende invloed had uitgeoefend.

Met betrekking tot een beschikking zoals de onderhavige, waarbij, zoals reeds is opgemerkt in punt 37 van het onderhavige arrest, een door een dochteronderneming gepleegde inbreuk aan de moedermaatschappij wordt toegerekend op grond van een methode die op een dubbele basis berust, waarbij het vermoeden dat daadwerkelijk een beslissende invloed is uitgeoefend wordt gecombineerd met bewijzen die uitvoerig in deze beschikking worden uiteengezet, zij opgemerkt dat een dergelijke globale beoordeling in beginsel voldoet aan de door de Commissie te verstrekken motivering, aangezien zij de moedermaatschappij inzicht verschaft in de redenen waarom de Commissie heeft besloten om haar aansprakelijk te stellen voor de door haar dochteronderneming gepleegde inbreuk.

Overigens hebben de vennootschappen van de Alstom-groep niet duidelijk gemaakt in hoeverre de vermeende gebrekkige motivering van de litigieuze beschikking het hun onmogelijk zou hebben gemaakt om hun rechten naar behoren te verdedigen voor het Gerecht, dan wel het Gerecht zou hebben belet zijn toezicht uit te oefenen. Het feit dat het Gerecht in de punten 93 tot en met 97 van het bestreden arrest uitvoerig is ingegaan op de argumenten die Alstom had aangevoerd ter weerlegging van het vermoeden dat zij een beslissende invloed uitoefent, toont integendeel aan dat Alstom zich voor het Gerecht naar behoren heeft kunnen verdedigen en dat het Gerecht zijn toezicht op de litigieuze beschikking heeft kunnen uitoefenen (zie naar analogie beschikkingen van 7 februari 2012, Total en Elf Aquitaine/Commissie, C-421/11 P, punt 57, en 13 september 2012, Total en Elf Aquitaine/Commissie, C-495/11 P, punt 50).

Wat de grondigheid van de vereiste motivering betreft, zij bovendien meteen opgemerkt dat de vennootschappen van de Alstom-groep zich in casu, anders dan het geval was in de zaak die heeft geleid tot het door hen aangehaalde arrest van 29 september 2011, Elf Aquitaine/Commissie (C-521/09 P, Jurispr. blz. I-8947), niet geconfronteerd zagen met de eerste beschikking van de Commissie waarin deze zich in afwijking van haar gebruikelijke benadering uitsluitend heeft gebaseerd op het vermoeden dat de moedermaatschappij een beslissende invloed op haar dochteronderneming heeft uitgeoefend, om de inbreuk aan haar toe te rekenen (zie naar analogie beschikking van 7 februari 2012, Total en Elf Aquitaine/Commissie, reeds aangehaalde, punt 58).

Anders dan de vennootschappen van de Alstom-groep stellen, stond ten slotte niets eraan in de weg dat de Commissie zich bij het onderzoek of Alstom aansprakelijk kon worden gesteld voor de door haar dochterondernemingen gepleegde inbreuk, met name baseerde op gegevens die door derden waren verstrekt, namelijk door de ondernemingen van de Areva-groep, zoals zij blijkens punt 97 van het bestreden arrest heeft gedaan.

Hieruit volgt dat het eerste onderdeel van het eerste middel van de vennootschappen van de Alstom-groep moet worden afgewezen.

Met haar eerste middel, dat gericht is tegen de punten 144 tot en met 152 van het bestreden arrest, verwijt Areva het Gerecht dat het zijn motiveringsplicht niet is nagekomen en de rechten van de verdediging heeft geschonden.

Om te beginnen heeft het Gerecht in punt 150 van het bestreden arrest zijn eigen redenering in de plaats gesteld van die van de Commissie, door aan de litigieuze beschikking twee nieuwe gronden toe te voegen ter afwijzing van de stelling dat Areva en Areva T&D Holding in de periode van 9 januari 2004 tot 11 mei 2004 over onvoldoende ervaring in de T&D-sector beschikten om daadwerkelijk een beslissende invloed op het gedrag van Areva T&D SA en Areva T&D AG te kunnen uitoefenen (hierna samen: ‘T & D-dochters’).

Deze nieuwe gronden houden in dat niet kon worden uitgesloten dat Areva kennis over de T&D-sector had verworven in de periode tussen de sluiting van de overeenkomst inzake de overdracht van de T&D-dochters van Alstom in september 2003 en de daadwerkelijke overdracht van die ondernemingen op 8 januari 2004, en dat evenmin viel uit te sluiten dat de rekrutering van een nieuwe bestuurder voor die dochterondernemingen van buiten de groep Areva aan expertise op het betrokken gebied kon helpen.

Voorts verschaffen de overwegingen van het Gerecht geen inzicht in de redenen waarom het de argumenten van Areva heeft verworpen, zodat het bestreden arrest gebrekkig is gemotiveerd.

Ten slotte heeft het Gerecht ook Areva's rechten van verdediging geschonden. Door zich te baseren op gegevens die in feite veronderstellingen of hypotheses zijn, heeft het Gerecht het vermoeden dat Areva daadwerkelijk een beslissende invloed heeft uitgeoefend, onweerlegbaar gemaakt en van haar een probatio diabolica verlangd in die zin dat zij het negatieve bewijs moet leveren dat zij zich niet heeft bemoeid met het gedrag van haar T&D-dochters en dus niet daadwerkelijk een beslissende invloed op hen heeft uitgeoefend. Het Gerecht heeft Areva niet de mogelijkheid gegeven zich uit te spreken over deze twee nieuwe gronden die aan de litigieuze beschikking zijn toegevoegd.

Met het tweede onderdeel van hun tweede middel verwijten de vennootschappen van de Alstom-groep het Gerecht dat het zijn motiveringsplicht niet is nagekomen. Daarmee werpen zij in wezen dezelfde grief op als die welke Areva in het kader van haar eerste middel heeft aangevoerd.

De Commissie wijst deze argumenten van de hand. Zij stelt meer bepaald dat het door Areva aangevoerde middel niet-ontvankelijk is, aangezien zij hiermee in werkelijkheid kritiek uitoefent op de wijze waarop het Gerecht het bewijsmateriaal heeft beoordeeld.

In de eerste plaats moet het voor het eerst in repliek aangevoerde argument van Areva waarmee zij het Gerecht verwijt dat het geen gevolgen heeft verbonden aan het feit dat de Commissie haar motiveringsplicht niet is nagekomen in het kader van het onderzoek of Areva daadwerkelijk een beslissende invloed heeft uitgeoefend op haar T & D-dochters, niet-ontvankelijk worden verklaard.

Dit argument verschilt fundamenteel van de argumenten die Areva in haar hogere voorziening heeft uiteengezet en die slechts betrekking hebben op de motiveringsplicht van het Gerecht.

Vastgesteld moet worden dat dit argument ingevolge de in de artikelen 127 en 190 van het Reglement voor de procesvoering neergelegde regel een in de loop van het geding voorgedragen nieuw middel vormt dat niet-ontvankelijk moet worden verklaard, aangezien het niet steunt op juridische of feitelijke gegevens waarvan eerst in de loop van de behandeling voor het Hof is gebleken (zie met name arrest van 19 december 2013, Siemens e.a./Commissie, C-239/11 P, C-489/11 P en C-498/11 P, punt 371 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In de tweede plaats moet het argument van Areva en de vennootschappen van de Alstom-groep dat het Gerecht in punt 150 van het bestreden arrest aan de motivering van de litigieuze beschikking twee nieuwe gronden heeft toegevoegd, die worden vermeld in punt 64 van het onderhavige arrest, worden onderzocht tegen de achtergrond van de in de punten 54 tot en met 57 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte rechtspraak.

In dit verband moet punt 150 van het bestreden arrest worden onderzocht in het licht van de overwegingen die het Gerecht in de punten 144 tot en met 152 van dat arrest heeft uiteengezet in antwoord op het derde middel dat de vennootschappen van de Areva-groep voor het Gerecht hebben aangevoerd, namelijk dat de moedermaatschappijen Areva en Areva T&D Holding over onvoldoende ervaring in de T&D-sector beschikten om daadwerkelijk een beslissende invloed op het gedrag van de T&D-dochters te kunnen uitoefenen.

Zoals de advocaat-generaal in wezen heeft opgemerkt in de punten 65 tot en met 71 van zijn conclusie, toont dit onderzoek aan dat het Gerecht in punt 150 van het bestreden arrest geenszins twee nieuwe gronden aan de motivering van de litigieuze beschikking heeft toegevoegd waardoor het zijn motivering in de plaats zou hebben gesteld van die welke in de litigieuze beschikking is verstrekt, maar dat het in het kader van zijn toezicht op de rechtmatigheid van deze beschikking enkel uitvoerig heeft geantwoord op de argumenten die waren aangevoerd ter weerlegging van het vermoeden dat daadwerkelijk een beslissende invloed was uitgeoefend, die inhielden dat de verweten inbreuk niet aan de moedermaatschappijen Areva en Areva T&D Holding kon worden toegerekend, aangezien zij over onvoldoende ervaring in de T&D-sector beschikten.

In de derde plaats moet het argument van Areva worden verworpen dat de redenering van het Gerecht betreffende deze twee nieuwe elementen die het volgens haar aan de litigieuze beschikking heeft toegevoegd, geen inzicht verschaft in de redenen waarom die elementen de vaststelling kunnen rechtvaardigen dat zij daadwerkelijk een beslissende invloed heeft uitgeoefend.

Dienaangaande kan worden volstaan met de opmerking dat de twee door Areva bedoelde elementen, zoals blijkt uit punt 75 van het onderhavige arrest, niet de basis vormen voor de vaststelling dat zij daadwerkelijk een beslissende invloed heeft uitgeoefend, maar eenvoudigweg overwegingen vormen waarmee het Gerecht antwoordt op het betoog dat de vennootschappen van de Areva-groep in de administratieve procedure en vervolgens voor het Gerecht hebben ontwikkeld, namelijk dat de moedermaatschappijen van deze groep niet in staat waren om daadwerkelijk een beslissende invloed op de betrokken dochterondernemingen uit te oefenen omdat zij over onvoldoende ervaring in de T&D-sector beschikten.

In de vierde plaats moet het argument van Areva worden verworpen dat haar rechten van verdediging zijn geschonden doordat zij geen standpunt over die twee vermeende nieuwe elementen heeft kunnen innemen. De rechten van de verdediging konden immers onmogelijk worden geschonden, aangezien uit punt 75 van het onderhavige arrest blijkt dat de betrokken overwegingen van het Gerecht een antwoord vormen op de argumenten die de vennootschappen van de Areva-groep zelf hebben aangevoerd.

In de vijfde plaats moet ook het argument van Areva ongegrond worden verklaard dat de rechten van de verdediging zijn geschonden doordat het Gerecht een probatio diabolica van haar heeft verlangd in die zin dat zij het negatieve bewijs moest leveren dat zij zich niet met het gedrag van haar dochterondernemingen heeft bemoeid.

De benadering die het Gerecht heeft gevolgd ten aanzien van de argumenten die de vennootschappen van de Areva-groep hebben aangevoerd ter weerlegging van het vermoeden dat daadwerkelijk een beslissende invloed is uitgeoefend, houdt immers, in haar geheel beschouwd, niet in dat een probatio diabolica wordt verlangd. Volgens de rechtspraak staat het aan de entiteiten die dit vermoeden willen weerleggen om alle elementen betreffende de economische, organisatorische en juridische banden tussen de betrokken dochteronderneming en de moedermaatschappij aan te voeren die volgens hen kunnen aantonen dat zij geen economische eenheid vormden (arrest Elf Aquitaine/Commissie, reeds aangehaald, punt 65).

Het feit dat het moeilijk is om het tegenbewijs te leveren dat ter weerlegging van een vermoeden noodzakelijk is, impliceert op zich niet dat dit vermoeden de facto onweerlegbaar is, met name niet wanneer de entiteiten waarvoor het vermoeden geldt zelf het beste in staat zijn om dit bewijs te zoeken binnen hun eigen activiteitensfeer (arrest Elf Aquitaine/Commissie, reeds aangehaald, punt 70).

Gelet op het bovenstaande moeten het eerste middel van Areva en het tweede onderdeel van het tweede middel van de vennootschappen van de Alstom-groep worden afgewezen.

De Commissie werpt een exceptie van niet-ontvankelijkheid op tegen het betoog van rekwirantes dat de Commissie een feitelijke hoofdelijkheid tussen de moedermaatschappijen Areva en Alstom tot stand heeft gebracht. Zij betoogt dat rekwirantes in hun verzoekschrift in eerste aanleg geen dergelijke argumenten hebben aangevoerd. In eerste aanleg hebben zij enkel kritiek geuit op het feit dat Areva T&D SA en elk van haar opeenvolgende moedermaatschappijen de jure hoofdelijk aansprakelijk werden gehouden. Het gaat dus om nieuwe middelen, die niet-ontvankelijk zijn in het kader van een hogere voorziening.

Dienaangaande blijkt uit vaste rechtspraak dat indien een partij een middel dat zij voor het Gerecht niet heeft aangevoerd, voor het eerst voor het Hof zou mogen aanvoeren, zij bij het Hof een geschil aanhangig zou mogen maken met een ruimere strekking dan het geschil waarvan het Gerecht kennis heeft genomen. In hogere voorziening is het Hof in beginsel enkel bevoegd om te onderzoeken op welke wijze het Gerecht de middelen heeft onderzocht die in eerste aanleg zijn bepleit (zie met name arrest Alliance One International en Standard Commercial Tobacco/Commissie, reeds aangehaald, punt 111).

Een argument dat niet in eerste aanleg is aangevoerd, is evenwel geen nieuw middel dat niet-ontvankelijk is in de fase van de hogere voorziening indien het slechts een verdere uitwerking vormt van een betoog dat reeds is ontwikkeld in het kader van een middel dat in het verzoekschrift voor het Gerecht is aangevoerd (zie in die zin met name arrest Siemens e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 287).

Zoals de advocaat-generaal in wezen heeft opgemerkt in de punten 117 tot en met 120 van zijn conclusie, moet worden vastgesteld dat Alstom in het kader van het tweede middel van haar verzoekschrift in eerste aanleg, dat betrekking had op de schending van de regels inzake hoofdelijke betaling van geldboeten en dat met name berustte op het rechtszekerheidsbeginsel en het beginsel van het persoonlijke karakter van straffen, argumenten had aangevoerd die uitdrukkelijk gericht waren tegen de methode volgens welke de geldboete is vastgesteld, die inhoudt dat het bedrag van de geldboete die hoofdelijk verschuldigd is door Areva en haar oude dochterondernemingen in de T&D-sector, onderdeel vormt van het bedrag dat Alstom hoofdelijk verschuldigd is met Areva T&D SA.

Alstom heeft dus weliswaar in eerste aanleg niet uitdrukkelijk grieven opgeworpen tegen het feit dat de Commissie een ‘feitelijke’ hoofdelijkheid tot stand heeft gebracht, maar vastgesteld moet worden dat zij op basis van dezelfde rechtsgrondslag als die welke zij in hogere voorziening heeft aangevoerd, specifiek kritiek heeft geuit op de methode die tot deze hoofdelijkheid heeft geleid. Het betoog van Alstom betreffende deze feitelijke hoofdelijkheid vormt dus geen nieuw middel, dat niet-ontvankelijk is in de fase van de hogere voorziening, aangezien het slechts een verdere uitwerking vormt van een betoog dat reeds is ontwikkeld in het kader van een middel dat in het verzoekschrift voor het Gerecht is aangevoerd.

Wat Areva betreft, moet worden vastgesteld dat zij voor het Gerecht een middel heeft aangevoerd betreffende de schending van de regels inzake hoofdelijke aansprakelijkheid, dat is gebaseerd op het rechtszekerheidsbeginsel, dat gedeeltelijk samenvalt met de grondslag van het in hogere voorziening aangevoerde middel inzake feitelijke hoofdelijkheid. Het in eerste aanleg aangevoerde middel had weliswaar als zodanig slechts betrekking op de hoofdelijkheid de jure tussen Areva T&D SA en Alstom, maar dat neemt niet weg dat Areva in het kader van dit middel vraagtekens had geplaatst bij het feit dat Areva T&D SA hoofdelijk aansprakelijk werd gesteld met elk van haar opeenvolgende moedermaatschappijen.

Voorts heeft het Gerecht, zoals Areva stelt, in het kader van de uitoefening van zijn volledige rechtsmacht een geldboete opgelegd volgens dezelfde methode tot ‘trapsgewijze’ vaststelling van de geldboete. Het Gerecht heeft zich dus op deze methode gebaseerd, zodat het argument dat de toepassing van deze methode leidt tot een feitelijke hoofdelijkheid, zijn oorsprong vindt in het bestreden arrest en de juistheid van deze methode in het kader van de hogere voorziening kan worden betwist (zie in die zin arrest van 10 april 2014, Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, C-231/11 P-C-233/11 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 102 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In die omstandigheden dient de door de Commissie opgeworpen exceptie van niet-ontvankelijkheid te worden verworpen.

Volgens de rechtspraak is de Commissie krachtens artikel 23, lid 2, van verordening nr. 1/2003 bevoegd om meerdere rechtspersonen hoofdelijk een geldboete op te leggen wanneer zij persoonlijk aansprakelijk kunnen worden gehouden voor hun deelname aan de mededingingsregels van de Unie wegens het feit dat zij deel uitmaken van één en dezelfde onderneming waaraan deze inbreuk kan worden verweten (zie in die zin arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punten 39–51).

Wanneer de Commissie besluit om deze sanctiebevoegdheid uit te oefenen, kan zij evenwel niet vrij de externe hoofdelijkheid bepalen en meer bepaald niet vrij het boetebedrag vaststellen dat zij volledig van elk van de hoofdelijke medeschuldenaars kan eisen (zie in die zin arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punten 52 en 54).

Wanneer de Commissie het bedrag van de geldboete vaststelt dat zij volledig van elk van de hoofdelijke medeschuldenaars kan eisen, past zij immers het begrip onderneming in een specifiek geval toe, aangezien met het Unierechtelijke begrip ‘hoofdelijke verplichting tot betaling van de geldboete’ slechts uitdrukking wordt gegeven aan een gevolg dat van rechtswege voortvloeit uit dit begrip onderneming (zie in die zin arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punten 51 en 57).

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat de opstellers van de Verdragen ervoor hebben geopteerd om ter aanduiding van de pleger van een inbreuk op de mededingingsregels die op grond van de artikelen 81 EG en 82 EG kan worden bestraft, het begrip onderneming te gebruiken en geen andere begrippen, zoals het begrip vennootschap of rechtspersoon (arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 42).

De wetgever van de Unie heeft overigens in artikel 23, lid 2, van verordening nr. 1/2003 hetzelfde begrip onderneming gebruikt om de entiteit te omschrijven waaraan de Commissie een geldboete kan opleggen om een inbreuk op de mededingingsregels van de Unie te bestraffen.

Volgens vaste rechtspraak omvat het begrip onderneming in het kader van het mededingingsrecht van de Unie elke entiteit die een economische activiteit uitoefent, ongeacht de rechtsvorm van deze entiteit en de wijze waarop zij wordt gefinancierd. Onder dit begrip moet een economische eenheid worden verstaan, ook al wordt deze eenheid uit juridisch oogpunt door verschillende natuurlijke of rechtspersonen gevormd (zie met name arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 43).

Bovendien is de Commissie bij de vaststelling van de externe hoofdelijkheid, dat wil zeggen van de verhouding tussen de Commissie en de verschillende personen die de onderneming vormen en die kunnen worden verzocht om de gehele aan deze onderneming opgelegde geldboete te betalen, aan bepaalde beperkingen gebonden.

Zo dient zij het beginsel van het persoonlijke karakter van straffen en sancties in acht te nemen, dat vereist dat het bedrag van de hoofdelijk te betalen geldboete overeenkomstig artikel 23, lid 3, van verordening nr. 1/2003 wordt vastgesteld op basis van de zwaarte en de duur van de inbreuk die individueel aan de betrokken onderneming wordt verweten (arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 52).

In deze context moet de Commissie eveneens het rechtszekerheidsbeginsel in acht nemen, dat vereist dat elke handeling van de instellingen van de Unie duidelijk en precies is, zodat de betrokken personen de hieruit voortvloeiende rechten en verplichtingen nauwkeurig kunnen kennen en dienovereenkomstig hun voorzieningen kunnen treffen (zie in die zin met name arrest van 29 maart 2011, ArcelorMittal Luxembourg/Commissie en Commissie/ArcelorMittal Luxembourg e.a., C-201/09 P en C-216/09 P, Jurispr. blz. I-2239, punt 68).

In casu moet worden vastgesteld dat de door de Commissie gekozen en door het Gerecht bevestigde methode om de hoofdelijke relatie tussen T&D SA als dochteronderneming en haar opeenvolgende moedermaatschappijen Alstom en Areva te bepalen, die inhoudt dat het bedrag van de geldboete die hoofdelijk verschuldigd is door Areva en de vennootschappen van de Areva-groep, waarvan deze dochteronderneming deel uitmaakte, onderdeel vormt van het bedrag dat hoofdelijk door Alstom en deze dochteronderneming verschuldigd is, weliswaar als zodanig geen formele hoofdelijkheid tussen deze moedermaatschappijen tot stand brengt, maar niettemin in werkelijkheid dezelfde gevolgen teweeg kan brengen als die welke uit een dergelijke verhouding voortvloeien.

Een dergelijke vormgeving van de externe hoofdelijkheid kan immers tot gevolg hebben dat een van de moedermaatschappijen verplicht is om in een eerste fase de Commissie de volledige geldboeten te betalen die verschuldigd zijn door de achtereenvolgende moedermaatschappijen van de dochteronderneming die inbreuk heeft gemaakt op de mededingingsregels, terwijl de betrokken moedermaatschappijen nooit deel hebben uitgemaakt van één en dezelfde onderneming in de zin van het mededingingsrecht van de Unie. In een tweede fase, wanneer de Commissie eenmaal is betaald door de volledige aflossing van de geldboeten, zou deze moedermaatschappij — in voorkomend geval in het kader van een voor een nationale rechterlijke instantie ingestelde regresvordering — van de andere moedermaatschappij terugbetaling van deze geldboeten moeten eisen ten belope van het deel waarvoor deze aansprakelijk is, en aldus het risico lopen dat deze andere moedermaatschappij insolvabel is.

Een dergelijke invulling van de hoofdelijkheid is in strijd met het in punt 127 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte beginsel van het persoonlijke karakter van straffen en sancties. Zij biedt de Commissie immers de mogelijkheid om te eisen dat een van de moedermaatschappijen een geldboete betaalt die dient ter bestraffing van inbreuken die voor een ander deel van de inbreukperiode worden verweten aan een onderneming waarvan zij nooit deel heeft uitgemaakt, in casu aan de onderneming waarvan de andere moedermaatschappij deel van uitmaakt, zonder dat zij zich hoeft te beperken tot het aandeel van deze moedermaatschappij in de hoofdelijke aansprakelijkheid van de onderneming waarvan zij deel uitmaakte toen deze onderneming de inbreuk pleegde.

Bovendien biedt het instrument van de hoofdelijkheid de Commissie weliswaar de mogelijkheid om het risico te beperken dat voortvloeit uit de mogelijke insolvabiliteit van een van de vennootschappen die deel uitmaken van dezelfde onderneming, wat bijdraagt tot de beoogde doeltreffendheid van haar optreden en tot de beoogde afschrikkende werking van de bestraffing van inbreuken op de mededingingsregels (arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 59), maar dit instrument kan niet op zodanige wijze worden gebruikt dat het risico van insolvabiliteit van een vennootschap wordt afgewenteld op een andere vennootschap, wanneer de betrokken vennootschappen nooit deel hebben uitgemaakt van dezelfde onderneming.

Wanneer de Commissie een dochteronderneming die een inbreuk heeft gepleegd, hoofdelijk wil veroordelen met elk van haar moedermaatschappijen waarmee zij tijdens de inbreukperiode achtereenvolgens een afzonderlijke onderneming heeft gevormd, moet zij volgens dit beginsel voor elk van de betrokken ondernemingen afzonderlijk het boetebedrag vaststellen dat hoofdelijk verschuldigd is door de vennootschappen die er deel van uitmaken, waarbij zich dient te baseren op de zwaarte en de duur van de inbreuk die individueel aan elk van de betrokken ondernemingen wordt verweten.

Uit het beginsel van het persoonlijke karakter van straffen en sancties vloeit niet voort dat elke vennootschap in het kader van een dergelijke hoofdelijkheidsconstructie uit de beschikking waarbij haar een geldboete wordt opgelegd die zij hoofdelijk met een of meerdere andere vennootschappen dient te betalen, moet kunnen afleiden welk aandeel zij in verhouding tot haar hoofdelijke medeschuldenaars moet dragen, wanneer de Commissie eenmaal is betaald (arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 66).

Dit beginsel vereist daarentegen wel op het vlak van de externe hoofdelijkheid dat elke opeenvolgende moedermaatschappij in het kader van een dergelijke hoofdelijkheidsconstructie uit deze beschikking haar aandeel kan afleiden in de hoofdelijke aansprakelijkheid voor de betaling van de geldboete dat overeenstemt met het deel van de geldboete van de dochteronderneming dat aan haar kan worden toegerekend en dat de Commissie van haar kan eisen.

Dienaangaande moet eveneens worden vastgesteld dat de totale som van de boetebedragen die hoofdelijk aan Areva en Alstom zijn opgelegd, namelijk respectievelijk 25 500 000 EUR (door het Gerecht herleid tot 20 400 000 EUR) en 53 550 000 EUR (door het Gerecht herleid tot 48 195 000 EUR), hoger is dan het bedrag van de geldboete die hoofdelijk aan deze vennootschappen en de dochteronderneming Areva T&D SA is opgelegd, namelijk 53 550 000 EUR (door het Gerecht herleid tot 48 195 000 EUR).

In een situatie als de onderhavige is de aansprakelijkheid voor de gepleegde inbreuk die op Areva en Alstom als moedermaatschappijen rust, evenwel volledig afgeleid van die van een dochteronderneming die hun achtereenvolgens heeft toebehoord (zie naar analogie arrest van 22 januari 2013, Commissie/Tomkins, C-286/11 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punten 43 en 49).

Hieruit volgt dat de totale som van de bedragen tot betaling waarvan de moedermaatschappijen worden veroordeeld, niet hoger mag zijn dan het bedrag dat deze dochteronderneming dient te betalen.

Bovendien biedt de in de litigieuze beschikking gehanteerde en door het bestreden arrest bevestigde hoofdelijkheidsconstructie de betrokken moedermaatschappijen niet de mogelijkheid om het juiste bedrag te kennen dat zij dienen te betalen voor de periode waarvoor zij met hun dochteronderneming hoofdelijk aansprakelijk worden gehouden voor de inbreuk, zodat eveneens een schending van het rechtszekerheidsbeginsel moet worden vastgesteld.

Deze rechtsonzekerheid kan niet worden verholpen door een standaardregel, zoals deze door het Gerecht is vastgesteld in punt 215 van het bestreden arrest, volgens welke de aansprakelijkheid gelijk moet worden verdeeld en er meer bepaald van moet worden uitgegaan dat de vennootschappen die deel uitmaken van een onderneming in gelijke mate aansprakelijk zijn en dus hetzelfde deel moeten dragen van de bedragen die hun hoofdelijk zijn opgelegd, wanneer in de beschikking van de Commissie waarbij aan meerdere vennootschappen een hoofdelijke geldboete is opgelegd, niet is vastgesteld dat bepaalde vennootschappen binnen de onderneming een zwaardere verantwoordelijkheid dragen dan andere voor het feit dat deze onderneming gedurende een bepaalde periode aan de mededingingsregeling heeft deelgenomen.

Het Unierecht bevat immers niet een dergelijke regel (arrest Commissie/Siemens Österreich e.a. en Siemens Transmission & Distribution e.a./Commissie, reeds aangehaald, punten 70 en 71). Voorts heeft deze regel hoe dan ook slechts betrekking op de interne verdeling van de geldboete tussen medeschuldenaars, wanneer de Commissie eenmaal is betaald, en heeft hij niet tot doel om in het kader van de externe hoofdelijkheid de respectieve bedragen vast te stellen die de Commissie kan eisen van de rechtspersonen die deel hebben uitgemaakt van elk van de ondernemingen die elkaar hebben opgevolgd tijdens de periode waarin de inbreuk is gepleegd.

Ten slotte doet het argument van de Commissie dat deze de geldboete voor de dochteronderneming die de inbreuk heeft gepleegd en voor haar opeenvolgende moedermaatschappijen mocht berekenen op basis van één en hetzelfde — voor de dochteronderneming in aanmerking genomen — uitgangsbedrag, niet af aan de conclusie dat de door de Commissie gehanteerde en door het Gerecht bevestigde hoofdelijkheidsconstructie in strijd is met het rechtszekerheidsbeginsel en het beginsel van het persoonlijke karakter van straffen en sancties, zoals de advocaat-generaal in punt 141 van zijn conclusie heeft opgemerkt.