HvJ EU, 07-03-2018, nr. C-494/16

Volgens clausule 1 van de raamovereenkomst is het doel van deze overeenkomst de kwaliteit van arbeid voor bepaalde tijd te verbeteren door de toepassing van het non-discriminatiebeginsel te waarborgen, en daarenboven een kader vast te stellen om misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd te voorkomen.

Clausule 5 van de raamovereenkomst, ‘Maatregelen ter voorkoming van misbruik’, luidt:

Ingevolge artikel 97 van de grondwet mogen overheidsorganen alleen door middel van selectieprocedures aanwerven.

Blijkens het dossier waarover het Hof beschikt, bepaalt artikel 5, lid 2, van decreto legislativo n. 368 — Attuazione della direttiva 1999/70/CE relativa all'accordo quadro sul lavoro a tempo determinato concluso dall'UNICE, dal CEEP e dal CES (wetgevend decreet nr. 368, tot omzetting van richtlijn 1999/70/EG betreffende de door het EVV, de Unice en het CEEP gesloten raamovereenkomst inzake arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd), van 6 september 2001 (GURI nr. 235 van 9 oktober 2001), in de ten tijde van de feiten van het hoofdgeding geldende versie:

Artikel 5, lid 4 bis, van dit wetgevend decreet luidt:

Artikel 36 van decreto legislativo n. 165 — Norme generali sull'ordinamento del lavoro alle dipendenze delle amministrazioni pubbliche (wetgevend decreet nr. 165, houdende algemene bepalingen inzake de regeling van het werk van werknemers in overheidsdienst), van 30 maart 2001 (gewoon supplement bij GURI nr. 106 van 9 mei 2001; hierna: ‘wetgevend decreet nr. 165/2001’) bepaalt:

Artikel 32, lid 5, van legge n. 183 — Deleghe al Governo in materia di lavori usuranti, di riorganizzazione di enti, di congedi, aspettative e permessi, di ammortizzatori sociali, di servizi per l'impiego, di incentivi all'occupazione, di apprendistato, di occupazione femminile, nonché misure contro il lavoro sommerso e disposizioni in tema di lavoro pubblico e di controversie di lavoro (wet nr. 183, betreffende machtiging aan de regering inzake zware beroepen, reorganisatie van instellingen, verloven, onbezoldigde verloven en gewettigde afwezigheden, sociale beschermingsmaatregelen, werkgelegenheidsdiensten, maatregelen ter bevordering van de werkgelegenheid, de leertijd, de tewerkstelling van vrouwelijke werkneemsters, alsmede maatregelen ter bestrijding van zwartwerk en bepalingen inzake openbaar ambt en arbeidsgeschillen), van 4 november 2010 (gewoon supplement bij GURI nr. 262 van 9 november 2010; hierna: ‘wet nr. 183/2010’), luidt:

Artikel 8 van legge n. 604 — Norme sui licenziamenti individuali (wet nr. 604, betreffende individueel ontslag), van 15 juli 1966 (GURI nr. 195 van 6 augustus 1966) bepaalt:

De Italiaanse regering heeft twijfels over de ontvankelijkheid van de gestelde vragen. Zij stelt dat de beslissing van de verwijzende rechterlijke instantie geen duidelijke beschrijving van de feiten van het hoofdgeding geeft, aangezien deze noch preciseert in welke publieke sector verzoekster heeft gewerkt noch welke werkzaamheden zij heeft verricht.

In dat verband moet in herinnering worden gebracht dat het volgens vaste rechtspraak van het Hof in het kader van de in artikel 267 VWEU geregelde samenwerking tussen het Hof en de nationale rechterlijke instanties uitsluitend een zaak is van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid draagt voor de te geven rechterlijke beslissing, om, rekening houdend met de bijzonderheden van het geval, zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis, als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof voorlegt te beoordelen. Wanneer de vragen betrekking hebben op de uitlegging van Unierecht, is het Hof derhalve in beginsel verplicht daarop te antwoorden (arrest van 12 november 2015, Hewlett-Packard Belgium, C-572/13, EU:C:2015:750, punt 24 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het Hof kan slechts weigeren uitspraak te doen op een prejudicieel verzoek van een nationale rechterlijke instantie wanneer duidelijk blijkt dat de gevraagde uitlegging van het Unierecht geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is of wanneer het Hof niet beschikt over de gegevens, feitelijk en rechtens, die noodzakelijk zijn om een zinvol antwoord te geven op de gestelde vragen (arresten van 16 juni 2015, Gauweiler e.a., C-62/14, EU:C:2015:400, punt 25, en 8 september 2015, Taricco e.a., C-105/14, EU:C:2015:555, punt 30).

Dit is hier echter niet het geval. In de verwijzingsbeslissing worden de relevante feiten en de toepasselijke wetgeving immers voldoende uiteengezet om de strekking van de gestelde vragen te kunnen bepalen. De verwijzende rechter preciseert in dit verband dat verzoekster in het hoofdgeding tussen 4 oktober 2010 en 31 december 2016 voor dezelfde werkgever heeft gewerkt op basis van opeenvolgende overeenkomsten voor bepaalde tijd, en hij geeft aan dat de bij hem ingediende verzoeken gebaseerd zijn op misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd. Voorts worden in het verzoek om een prejudiciële beslissing duidelijk de redenen uiteengezet die voor die rechter aanleiding waren om zich af te vragen welke uitlegging moet worden gegeven aan een aantal Unierechtelijke bepalingen, en waarom hij het nodig achtte om het Hof prejudiciële vragen te stellen. Hij wenst immers te vernemen of de vergoeding voorzien in artikel 32, lid 5, van wet nr. 183/2010 een passende vergoeding vormt voor de schade volgende uit misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd en geeft aan dat het antwoord op die vraag nodig is om uitspraak te kunnen doen in het hoofdgeding.

De prejudiciële vragen zijn derhalve ontvankelijk.

Met zijn gezamenlijk te onderzoeken vragen wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen, of clausule 5 van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd, dat zij zich verzet tegen een nationale regeling die misbruik, door een werkgever die tot de publieke sector behoort, van opeenvolgende overeenkomsten voor bepaalde tijd niet bestraft door de betaling, aan de betrokken werknemer, van een vergoeding ter compensatie van de niet-omzetting van de arbeidsverhouding voor bepaalde tijd in een arbeidsverhouding voor onbepaalde tijd, maar voorziet in de toekenning van een vergoeding die minimaal 2,5 maal en maximaal 12 maal het laatste maandloon van die werknemer bedraagt, met daarnaast de mogelijkheid, voor die werknemer, om volledige vergoeding van de schade te krijgen indien hij aantoont dat hij andere tewerkstellingskansen heeft verloren of dat hij, indien volgens de regels een vergelijkend examen zou zijn georganiseerd, daarvoor zou zijn geslaagd.

Er zij aan herinnerd dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst ertoe strekt uitvoering te geven aan een van de doelstellingen van deze raamovereenkomst, te weten het vaststellen van een kader voor het opeenvolgende gebruik van arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd, dat als een mogelijke bron van misbruik ten nadele van de werknemers wordt beschouwd, door te voorzien in een aantal minimale beschermende bepalingen om te vermijden dat werknemers in een precaire situatie komen te verkeren (zie met name arresten van 4 juli 2006, Adeneler e.a., C-212/04, EU:C:2006:443, punt 63; 26 januari 2012, Kücük, C-586/10, EU:C:2012:39, punt 25, en 3 juli 2014, Fiamingo e.a., C-362/13, C-363/13 en C-407/13, EU:C:2014:2044, punt 54).

Hieruit volgt dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst de lidstaten dus de verplichting oplegt, teneinde misbruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd te voorkomen, ten minste één van de daarin genoemde maatregelen vast te stellen wanneer er in hun nationale recht geen gelijkwaardige wettelijke maatregelen bestaan. De drie in punt 1, onder a) tot en met c), van clausule 5 genoemde maatregelen betreffen respectievelijk de objectieve redenen die een vernieuwing van dergelijke arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen rechtvaardigen, de maximale totale duur van deze opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen, en het aantal malen dat dergelijke overeenkomsten of verhoudingen mogen worden vernieuwd (arrest van 26 november 2014, Mascolo e.a., C-22/13, C-61/13-C-63/13 en C-418/13, EU:C:2014:2401, punt 74 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

De lidstaten beschikken in dat verband over een beoordelingsmarge, aangezien zij naar keuze een of meer van de in punt 1, onder a) tot en met c), van clausule 5 genoemde maatregelen kunnen invoeren, of gebruik kunnen maken van bestaande gelijkwaardige wettelijke maatregelen, op een wijze die rekening houdt met de behoeften van bepaalde sectoren en/of categorieën werknemers (arrest van 26 november 2014, Mascolo e.a., C-22/13, C-61/13-C-63/13 en C-418/13, EU:C:2014:2401, punt 75 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Aldus stelt clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst de lidstaten een algemeen doel, bestaande in het voorkomen van dergelijk misbruik, maar laat zij hun de vrijheid om de middelen voor het bereiken daarvan te kiezen, mits daarmee geen afbreuk wordt gedaan aan het doel of het nuttig effect van de raamovereenkomst (arrest van 26 november 2014, Mascolo e.a., C-22/13, C-61/13—C-63/13 en C-418/13, EU:C:2014:2401, punt 76 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Wanneer, zoals in casu, het Unierecht niet voorziet in specifieke sancties voor het geval dat toch misbruik wordt vastgesteld, staat het aan de nationale overheidsinstanties om passende maatregelen vast te stellen, die niet alleen evenredig moeten zijn, maar ook voldoende effectief en afschrikkend om ervoor te zorgen dat de krachtens de raamovereenkomst vastgestelde normen hun volle uitwerking krijgen (arrest van 26 november 2014, Mascolo e.a., C-22/13, C-61/13-C-63/13 en C-418/13, EU:C:2014:2401, punt 77 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Hoewel de wijze waarop dergelijke normen ten uitvoer worden gelegd bij gebreke van een Unieregeling op dat punt krachtens het beginsel van de procedurele autonomie van de lidstaten een zaak is van de interne rechtsorde van die staten, mag zij niet ongunstiger zijn dan die welke voor soortgelijke situaties krachtens intern recht geldt (gelijkwaardigheidsbeginsel) en de uitoefening van de door de rechtsorde van de Unie verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel) (arrest van 26 november 2014, Mascolo e.a., C-22/13, C-61/13-C-63/13 en C-418/13, EU:C:2014:2401, punt 78 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Hieruit vloeit voort dat wanneer misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd heeft plaatsgevonden, er een maatregel moet kunnen worden toegepast die voorziet in effectieve en op het gebied van de werknemersbescherming gelijkwaardige garanties, teneinde dit misbruik naar behoren te bestraffen en de gevolgen van de schending van het Unierecht ongedaan te maken (arrest van 26 november 2014, Mascolo e.a., C-22/13, C-61/13-C-63/13 en C-418/13, EU:C:2014:2401, punt 79 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het Hof heeft geoordeeld dat aangezien clausule 5, punt 2, van de raamovereenkomst de lidstaten niet algemeen de verplichting oplegt om te voorzien in de omzetting van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd in arbeidsovereenkomsten voor onbepaalde tijd, en daarin al evenmin in bijzonderheden de voorwaarden zijn vastgesteld waaronder gebruik kan worden gemaakt van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, zij de lidstaten op dit gebied een zekere beoordelingsvrijheid laat (arrest van 7 september 2006, Marrosu en Sardino, C-53/04, EU:C:2006:517, punt 47).

Bijgevolg staat clausule 5 van de raamovereenkomst er als zodanig niet aan in de weg dat een lidstaat het misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd verschillend behandelt, al naargelang de genoemde overeenkomsten of verhoudingen werden aangegaan met een werkgever uit de particuliere sector of een werkgever uit de publieke sector (arrest van 7 september 2006, Marrosu en Sardino, C-53/04, EU:C:2006:517, punt 48).

Een nationale regeling als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, die enkel voor de publieke sector voorziet in een verbod van omzetting in een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd van opeenvolgende overeenkomsten voor bepaalde tijd, kan evenwel alleen in overeenstemming met de raamovereenkomst worden geacht, wanneer de interne rechtsorde van de betrokken lidstaat voor de betrokken sector voorziet in een andere effectieve maatregel ter voorkoming, en in voorkomend geval ter bestraffing, van het misbruik van opeenvolgende overeenkomsten voor bepaalde tijd (arrest van 7 september 2006, Marrosu en Sardino, C-53/04, EU:C:2006:517, punt 49).

Volgens de verwijzingsbeslissing bepaalt artikel 36, lid 5, van wetgevend decreet nr. 165/2001 dat de schending, door overheidsorganen, van de bepalingen betreffende de aanwerving of de tewerkstelling van werknemers niet kan leiden tot de totstandkoming van een arbeidsverhouding voor onbepaalde tijd tussen die organen en de betrokken werknemers, maar dat zij recht hebben op vergoeding van de geleden schade. Dienaangaande bepaalt artikel 32, lid 5, van wet nr. 183/2010 dat de rechter in geval van misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd, de werkgever veroordeelt tot betaling, aan de betrokken werknemer, van een totale vergoeding die minimaal 2,5 maal en maximaal 12 maal het laatste, daadwerkelijk ontvangen totale maandloon van die werknemer bedraagt.

Uit de verwijzingsbeslissing blijkt dat de werknemer volgens de rechtspraak van de Corte suprema di cassazione eveneens aanspraak kan maken op een vergoeding van de schade als gevolg van het verlies van tewerkstellingskansen.

De verwijzende rechter is echter van oordeel dat de in artikel 32, lid 5, van wet nr. 183/2010 voorziene vergoeding geen adequate maatregel vormt voor de vergoeding van de schade als gevolg van misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd, en dat het zeer moeilijk of zelfs onmogelijk is om het verlangde bewijs van het verlies van tewerkstellingskansen te leveren. Het is immers onmogelijk om het bewijs te leveren van een kans om te slagen voor een door de overheid georganiseerd vergelijkend examen, zodat de mogelijkheid, voor de betrokken werknemer, om het bestaan van schade als gevolg van dat verlies aan te tonen, louter theoretisch is. Volgens die rechterlijke instantie kan dus niet worden uitgesloten dat de bepalingen van nationaal recht die de beoordeling van de schade regelen, zodanig zijn dat zij de uitoefening, door die werknemer, van de hem door het Unierecht verleende rechten, met name zijn recht op vergoeding van de schade die hij heeft geleden als gevolg van misbruik, door zijn voormalige publieke werkgever, van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, praktisch onmogelijk of uiterst moeilijk maken.

Thans moet overeenkomstig de overwegingen in punt 30 van het onderhavige arrest worden nagegaan of de nationale bepalingen die in het hoofdgeding aan de orde zijn, in overeenstemming zijn met de beginselen van gelijkwaardigheid en doeltreffendheid.

Allereerst moet er met betrekking tot het gelijkwaardigheidsbeginsel aan worden herinnerd dat hieruit voortvloeit dat personen die door de rechtsorde van de Unie toegekende rechten doen gelden, niet mogen worden benadeeld ten opzichte van personen die zuiver nationale rechten doen gelden.

Zoals de advocaat-generaal in de punten 32 en 33 van zijn conclusie heeft opgemerkt, worden met de maatregelen die de nationale wetgever heeft vastgesteld ter bestraffing van misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd door werkgevers in de particuliere sector, in navolging van de maatregelen die hij in het kader van richtlijn 1999/70 heeft getroffen om misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd door werkgevers in de publieke sector te bestraffen, nog steeds het Unierecht uitgevoerd. Derhalve kunnen de voorwaarden voor beide typen maatregelen niet vanuit het oogpunt van het gelijkwaardigheidsbeginsel worden vergeleken, aangezien deze maatregelen uitsluitend betrekking hebben op de uitoefening van rechten die door de rechtsorde van de Unie zijn toegekend.

Het Hof beschikt derhalve niet over elementen om de verenigbaarheid van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde bepalingen met het gelijkwaardigheidsbeginsel in twijfel te kunnen trekken.

Zoals in punt 33 van dit arrest reeds is gezegd, staat clausule 5 van de raamovereenkomst er als zodanig evenwel niet aan in de weg dat een lidstaat misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd verschillend behandelt, al naargelang de genoemde overeenkomsten of verhoudingen werden aangegaan met een werkgever uit de particuliere of uit de publieke sector.

Wat het doeltreffendheidsbeginsel betreft, volgt voorts uit de rechtspraak van het Hof dat de vraag of een nationale procedureregel de uitoefening van de door de rechtsorde van de Unie aan particulieren toegekende rechten praktisch onmogelijk of uiterst moeilijk maakt, moet worden onderzocht rekening houdend met de plaats van die bepaling in de gehele procedure en met het verloop en de bijzondere kenmerken ervan voor de verschillende nationale instanties. Daartoe moet in voorkomend geval rekening worden gehouden met de beginselen die aan het nationale stelsel van rechtspleging ten grondslag liggen, zoals de bescherming van de rechten van de verdediging, het rechtszekerheidsbeginsel en het goede verloop van de procedure (arresten van 21 februari 2008, Tele2 Telecommunication, C-426/05, EU:C:2008:103, punt 55 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en 29 oktober 2009, Pontin, C-63/08, EU:C:2009:666, point 47).

Derhalve moet worden onderzocht of het nationale recht, overeenkomstig de arresten van 7 september 2006, Marrosu en Sardino (C-53/04, EU:C:2006:517), en 26 november 2014, Mascolo e.a. (C-22/13, C-61/13 à C-63/13-C-418/13, EU:C:2014:2401), voorziet in een andere doeltreffende maatregel om misbruik van opeenvolgende overeenkomsten voor bepaalde tijd te voorkomen, maar eveneens om dat misbruik naar behoren te bestraffen en de gevolgen van de schending van het Unierecht ongedaan te maken. Daarbij moet rekening worden gehouden met alle bepalingen waarin de nationale wetgever heeft voorzien, waaronder, overeenkomstig de in punt 34 van dit arrest genoemde rechtspraak, de mechanismen voor bestraffing.

Het staat niet aan het Hof om uitspraak te doen over de uitlegging van het nationale recht; deze uitlegging is uitsluitend een taak van de verwijzende rechter, die in het onderhavige geval dient vast te stellen of de bepalingen van de relevante nationale regeling voldoen aan de in de drie voorgaande punten genoemde vereisten. In zijn prejudiciële beslissing kan het Hof echter in voorkomend geval preciseringen geven om de nationale rechter bij zijn beoordeling te leiden.

Zo vraagt de nationale rechter of werknemers in de publieke sector, naast de forfaitaire vergoeding voorzien in artikel 32, lid 5, van wet nr. 183/2010, ook in aanmerking moeten komen voor een maatregel die niet minder gunstig is dan die welke voor werknemers in de particuliere sector geldt, bestaande in een vergoeding ter compensatie van de niet-omzetting van de arbeidsverhouding voor bepaalde tijd in een arbeidsverhouding voor onbepaalde tijd.

Zoals in punt 32 van dit arrest in herinnering is gebracht, zijn de lidstaten in een geval als in het hoofdgeding aan de orde is, op grond van clausule 5 van de raamovereenkomst echter niet verplicht om te voorzien in de omzetting van overeenkomsten voor onbepaalde tijd in arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd. Zij kunnen derhalve bij gebreke van een dergelijke verplichting evenmin worden verplicht om een vergoeding toe te kennen bedoeld om de niet-omzetting van de overeenkomst te compenseren.

De verwijzende rechter merkt voorts op dat die schade louter theoretisch zou zijn, aangezien niet kan worden bepaald op welke wijze de betrokken werknemer zijn recht op vergoeding van de geleden schade geldend kan maken, met name indien de overheid een vergelijkend examen voor aanwerving had georganiseerd of indien hij aanbiedingen voor een tewerkstelling voor onbepaalde tijd had ontvangen.

De Italiaanse regering betoogt in dit verband dat de nationale rechterlijke instanties bijzonder gunstige criteria hanteren, met betrekking tot zowel de vaststelling als de begroting van de schade als gevolg van het verlies van tewerkstellingskansen, door niet het bewijs van het verlies van een voordeel te verlangen, maar enkel van de mogelijkheid, middels vermoeden, om dat voordeel te verkrijgen, en door de geleden schade zelfs dan te begroten wanneer de betrokken werknemer geen concrete bewijselementen heeft overgelegd.

Gelet op de problemen die inherent zijn aan het bewijs van het bestaan van het verlies van een kans, moet worden vastgesteld dat een mechanisme van vermoeden dat de werknemer die tewerkstellingskansen heeft verloren als gevolg van misbruik van opeenvolgende overeenkomsten voor bepaalde tijd, de mogelijkheid beoogt te waarborgen om de gevolgen van een dergelijke schending van het Unierecht weg te nemen, aan het doeltreffendheidsvereiste kan voldoen.

In elk geval kan de omstandigheid dat de maatregel die de nationale wetgever heeft vastgesteld om misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd door werkgevers in de particuliere sector te bestraffen, de ruimste bescherming biedt die aan een werknemer kan worden verleend, op zich niet tot gevolg hebben dat de doeltreffendheid van nationale maatregelen voor werknemers in de publieke sector minder wordt.

Blijkens het dossier waarover het Hof beschikt bevat de nationale wettelijke regeling andere maatregelen die bedoeld zijn om misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd te voorkomen en te bestraffen. Zo bepaalt artikel 36, lid 5, van wetgevend decreet nr. 165/2001 dat de overheid bij de verantwoordelijke bestuurders de bedragen moet terugvorderen die aan de werknemers zijn betaald ter vergoeding van de schade als gevolg van schending van de bepalingen betreffende de aanwerving of de tewerkstelling, wanneer die schending aan opzet of een ernstige fout te wijten is. Die schending moet bovendien in aanmerking worden genomen bij de beoordeling van het werk van die bestuurders, die wegens die schending mogelijk niet de prestatiebonus ontvangen. Bovendien bepaalt artikel 36, lid 6, van dit wetgevend decreet dat overheidsorganen die in strijd met de bepalingen betreffende de aanwerving of de tewerkstelling hebben gehandeld, gedurende drie jaar na die schending niemand, op welke basis dan ook mogen aanwerven.

De verwijzende rechter dient na te gaan of deze elementen, die betrekking hebben op de sancties die aan overheidsorganen en hun bestuurders kunnen worden opgelegd in het geval van misbruik van overeenkomsten voor bepaalde tijd, doeltreffend en afschrikkend zijn om de volle werking te garanderen van de regels die krachtens de raamovereenkomst zijn vastgesteld.

Gelet op de voorgaande overwegingen moet op de gestelde vragen worden geantwoord dat clausule 5 van de raamoverkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich niet verzet tegen een nationale regeling die misbruik, door een werkgever die tot de publieke sector behoort, van opeenvolgende overeenkomsten voor bepaalde tijd niet bestraft door de betaling, aan de betrokken werknemer, van een vergoeding ter compensatie van de niet-omzetting van de arbeidsverhouding voor bepaalde tijd in een arbeidsverhouding voor onbepaalde tijd, maar wel voorziet in de toekenning van een vergoeding die minimaal 2,5 maal en maximaal 12 maal het laatst ontvangen maandloon van die werknemer bedraagt, met daarnaast de mogelijkheid, voor die werknemer, om volledige vergoeding van de schade te krijgen indien hij middels een vermoeden aantoont dat hij andere tewerkstellingskansen heeft verloren of dat hij, indien volgens de regels een vergelijkend examen voor aanwerving was georganiseerd, daarvoor zou zijn geslaagd, voor zover die regeling wordt vergezeld van een bestraffingsmechanisme dat doeltreffend en afschrikkend is, hetgeen de verwijzende rechter dient na te gaan.