HvJ EU, 23-10-2014, nr. C-359/11, nr. C-400/11

De verzoeken om een prejudiciële beslissing betreffen de uitlegging van artikel 3, lid 5, en bijlage A, sub b en c, van richtlijn 2003/54/EG van het Europees Parlement en de Raad van 26 juni 2003 betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor elektriciteit en houdende intrekking van richtlijn 96/92/EG (PB L 176, blz. 37, met rectificatie PB 2004, L 16, blz. 74), en van artikel 3, lid 3, en bijlage A, sub b en c, van richtlijn 2003/55/EG van het Europees Parlement en de Raad van 26 juni 2003 betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor aardgas en houdende intrekking van richtlijn 98/30/EG (PB L 176, p. 57).

Deze verzoeken zijn ingediend in het kader van twee gedingen tussen Schulz en Technische Werke Schussental GmbH und Co. KG (hierna: ‘TWS’) enerzijds, en Egbringhoff en Stadtwerke Ahaus GmbH (hierna: ‘SA’) anderzijds, betreffende het gebruik door TWS en SA van beweerdelijk onrechtmatige bedingen in overeenkomsten met de consumenten aan wie op grond van de universeledienstverplichting wordt geleverd.

Op 14 september 2011 heeft de president van het Hof de procedure in de zaken C-359/11 en C-400/11 geschorst totdat op 21 maart 2013 het arrest in zaak C-92/11 is uitgesproken.

Bij beschikking van de president van het Hof van 7 januari 2014 zijn de zaken C-359/11 en C-400/11 gevoegd voor de mondelinge behandeling en voor het arrest.

Met zijn vragen, die samen moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 3, lid 5, van richtlijn 2003/54, gelezen in samenhang met bijlage A bij deze richtlijn, en artikel 3, lid 3, van richtlijn 2003/55, gelezen in samenhang met bijlage A bij deze richtlijn, aldus moeten worden uitgelegd dat zij zich verzetten tegen een nationale regeling, zoals die welke aan de orde is in het hoofdgeding, die de inhoud bepaalt van de overeenkomsten voor de levering van elektriciteit en gas aan consumenten die onder de algemene leveringsplicht vallen en die toestaat dat de tarieven van deze levering worden gewijzigd, maar niet waarborgt dat de consumenten tijdig — vóór de inwerkingtreding van deze wijziging — op de hoogte worden gebracht van de reden, de voorwaarden en de omvang ervan.

Vooraf moet worden opgemerkt dat deze richtlijnen tot doel hebben de werking van de interne markt van elektriciteit en gas te verbeteren. Voor de voltooiing van de interne elektriciteits- en gasmarkt en voor een goed werkende concurrentie is vereist dat de toegang tot het systeem niet-discriminerend en transparant is en wordt verleend tegen redelijke prijzen (zie in die zin arrest Sabatauskas e.a., C-239/07, EU:C:2008:551, punt 31).

In dit verband ligt het streven om de consument te beschermen ten grondslag aan de bepalingen van de richtlijnen 2003/54 en 2003/55 (zie in die zin arrest Enel Produzione, C-242/10, EU:C:2011:861, punten 39, 54 en 56). Dit streven houdt nauw verband met zowel de liberalisering van de betrokken markten als met de — door deze richtlijnen eveneens nagestreefde doelstelling — een stabiele elektriciteits- en gasvoorziening te waarborgen (zie in die zin arrest Essent e.a., C-105/12–C-107/12, EU:C:2013:677, punten 59–65).

Dienaangaande bevatten artikel 3, lid 5, van richtlijn 2003/54 en artikel 3, lid 3, van richtlijn 2003/55 bepalingen waarmee de in het vorige punt genoemde doelstelling kan worden bereikt.

Om te beginnen volgt uit de bewoordingen van deze bepalingen dat de lidstaten passende maatregelen nemen om eindafnemers te beschermen en om een hoog niveau van consumentenbescherming te waarborgen en dat zij in het bijzonder een passende bescherming van kwetsbare afnemers waarborgen, met inbegrip van passende maatregelen om hen te helpen voorkomen dat zij worden afgesloten. Volgens artikel 3, lid 3, van beide richtlijnen kunnen de lidstaten daartoe een noodleverancier aanwijzen.

Zoals de Duitse regering in haar opmerkingen aangeeft, betreffen de in het hoofdgeding aan de orde zijnde de leveringsovereenkomsten in casu overeenkomsten met leveranciers die als noodleverancier optreden voor afnemers die een aanvraag daartoe hebben ingediend.

Aangezien deze leveranciers van elektriciteit en van gas in het kader van de bij de nationale regeling opgelegde verplichtingen gehouden zijn om overeenkomsten te sluiten met de afnemers die daarom hebben verzocht en die voor de bij deze regeling vastgestelde voorwaarden in aanmerking komen, dienen de belangen van deze economische leveranciers in aanmerking te worden genomen, aangezien zij de andere contractpartij niet kunnen kiezen en zij de overeenkomst niet vrijelijk kunnen beëindigen.

Wat voorts inzonderheid de rechten van de afnemers betreft, moet met betrekking tot richtlijn 2003/55 worden vastgesteld dat deze richtlijn, zoals in punt 45 van het arrest RWE Vertrieb (C 92/11, EU:C:2013:180) is gepreciseerd, in artikel 3, lid 3, ervan de lidstaten de verplichting oplegt een hoog niveau van consumentenbescherming te waarborgen inzake de transparantie van de contractvoorwaarden. Deze vaststelling geldt ook voor artikel 3, lid 5, van richtlijn 2003/54.

Bovenop het hun bij bijlage A, sub b, van beide richtlijnen verleende recht om het contract van levering op te zeggen, moeten de afnemers ook het recht hebben om wijzigingen van de prijzen van de leveringen te betwisten.

Teneinde deze rechten volledig en daadwerkelijk te kunnen doen gelden en met volledige kennis van zaken een beslissing over een eventuele opzegging van de overeenkomst dan wel betwisting van de wijziging van de prijzen van de leveringen te kunnen nemen, dienen de afnemers, onder de in de punten 43 en 44 van het onderhavige arrest genoemde voorwaarden, tijdig en vóór de inwerkingtreding van deze wijziging op de hoogte te worden gebracht van de reden, de voorwaarden en de omvang ervan.

Een nationale regeling, zoals die welke aan de orde is in het hoofdgeding, die onder deze voorwaarden niet waarborgt dat een huishoudelijke afnemer tijdig in kennis wordt gesteld van de in het vorige punt genoemde informatie, beantwoordt dan ook niet aan de bij de richtlijnen 2003/54 en 2003/55 gestelde vereisten.

Het is juist dat het Hof in het arrest RWE Vertrieb (EU:C:2013:180) met betrekking tot onder de richtlijnen 93/13 en 2003/55 sorterende gasleveringsovereenkomsten voor recht heeft verklaard dat het van wezenlijk belang is te weten of in de overeenkomst de reden voor en de wijze van aanpassing van de kosten van de gasleveringsdienst transparant zijn gespecificeerd en aan de consument worden bezorgd.

Daarbij zij evenwel aangetekend dat in de zaak die tot het arrest RWE Vertrieb (EU:C:2013:180) heeft geleid, de verplichting om precontractuele informatie te verstrekken ook uit de bepalingen van richtlijn 93/13 voortvloeide.

Volgens artikel 1 van richtlijn 93/13 zijn contractuele bedingen waarin dwingende wettelijke bepalingen zijn overgenomen, echter niet onderworpen aan deze richtlijn.

Aangezien de inhoud van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten is vastgesteld bij Duitse wettelijke bepalingen die dwingend van aard zijn, is richtlijn 93/13 niet van toepasing.

Gelet op de voorgaande overwegingen dient op de gestelde vragen te worden geantwoord dat artikel 3, lid 5, van richtlijn 2003/54, gelezen in samenhang met bijlage A bij deze richtlijn, en artikel 3, lid 3, van richtlijn 2003/55, gelezen in samenhang met bijlage A bij deze richtlijn, aldus moeten worden uitgelegd dat zij zich verzetten tegen een nationale regeling, zoals die welke aan de orde is in het hoofdgeding, die de inhoud bepaalt van de overeenkomsten voor de levering van elektriciteit en gas aan consumenten die onder de universeledienstverplichting vallen en die toestaat dat de tarieven van deze levering worden gewijzigd, maar niet waarborgt dat de consumenten tijdig — vóór de inwerkingtreding van deze wijziging — op de hoogte worden gebracht van de reden, de voorwaarden en de omvang ervan.

Voor het geval dat het te wijzen arrest ertoe leidt dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde nationale regeling niet aan de bij de richtlijnen 2003/54 en 2003/55 gestelde eisen van transparantie voldoet, hebben TWS en SA in hun schriftelijke opmerkingen het Hof verzocht de werking van het arrest te beperken in de tijd, zodat de werking ervan met twintig maanden wordt uitgesteld, teneinde de nationale wetgever in staat te stellen zich aan te passen aan de gevolgen van dit arrest. De Duitse regering heeft het Hof in haar schriftelijke opmerkingen gevraagd om na te gaan of het niet passend is de werking van zijn arrest te beperken in de tijd.

Ter onderbouwing van dit verzoek hebben TWS en SA gewezen op de ernstige gevolgen waarmee de volledige elektriciteits- en gassector in Duitsland zou worden geconfronteerd. Indien de tariefwijzigingen strijdig met het recht van de Unie worden geacht, zouden de leveranciers immers verplicht zijn om met terugwerkende kracht de door de consumenten in de loop der jaren betaalde bedragen terug te betalen, hetgeen een ernstig gevaar kan opleveren voor het bestaan zelf van de leveranciers en negatieve gevolgen kan hebben voor de elektriciteits- en gasvoorziening van de Duitse consumenten.

Deze partijen hebben daaraan toegevoegd dat, zoals uit het verslag van het Bundesnetzagentur (Federale Netwerkagentschap) voor 2012 blijkt, aan 4,1 miljoen huishoudens gas wordt geleverd op basis van de dwingende bepalingen van het besluit van 26 oktober 2006 inzake de algemene voorwaarden voor de basislevering van elektriciteit aan huishoudens en de vervangende levering van elektriciteit van het laagspanningsnet. Uit dit verslag blijkt ook dat 40 % van de 46 miljoen huishoudelijke afnemers elektriciteit betrekken via de dwingende regeling van de StromGVV.

In dit verband dient eraan te worden herinnerd dat het Hof slechts bij uitzondering, met toepassing van een aan de rechtsorde van de Unie inherent algemeen beginsel van rechtszekerheid, aanleiding kan vinden om voor iedere belanghebbende beperkingen te stellen aan de mogelijkheid om met een beroep op een door het Hof uitgelegde bepaling te goeder trouw tot stand gekomen rechtsbetrekkingen opnieuw in geding te brengen. Tot een dergelijke beperking kan slechts worden besloten indien is voldaan aan twee essentiële criteria, te weten de goede trouw van de belanghebbende kringen en het gevaar voor ernstige verstoringen (arrest RWE Vertrieb, EU:C:2013:180, punt 59 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Meer bepaald heeft het Hof slechts in zeer specifieke omstandigheden van deze mogelijkheid gebruik gemaakt, namelijk wanneer er gevaar bestond voor ernstige economische gevolgen, inzonderheid gezien het grote aantal op basis van de geldig geachte wettelijke regeling te goeder trouw tot stand gekomen rechtsbetrekkingen, en wanneer bleek dat particulieren en de nationale autoriteiten tot met het recht van de Unie strijdig gedrag waren gebracht op grond van een objectieve, grote onzekerheid over de strekking van bepalingen of beginselen van het recht van de Unie (zie arrest Emerging Markets Series of DFA Investment Trust Company, C-190/12, EU:C:2014:249, punt 110 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Wat het gevaar voor ernstige verstoringen betreft, moet erop worden gewezen dat TWS en SA in hun schriftelijke opmerkingen stellig hebben verwezen naar het statistisch verslag van het Bundesnetzagentur voor 2012 waarin het aantal afnemers is aangegeven die overeenkomsten hebben gesloten die onder de algemene verplichtingen betreffende de universele levering en de veiligheid vallen, met inbegrip van de voorzieningszekerheid, de regelmaat, de kwaliteit en de prijzen van de levering van de elektriciteit en van gas, welke overeenkomsten aan de in het hoofdgeding aan de orde zijnde nationale regeling onderworpen zijn.

Niettemin is niet aangetoond dat het weer in geding brengen van rechtsbetrekkingen die hun gevolgen in het verleden reeds hebben uitgewerkt, de volledige elektriciteits- en gassector in Duitsland retroactief zou verstoren.

Bovendien heeft de Duitse regering in haar schriftelijke opmerkingen erkend dat zij niet in staat is om de gevolgen van het te wijzen arrest voor de ondernemingen die actief zijn in de sector van de levering van elektriciteit en gas te beoordelen.

Derhalve dient te worden vastgesteld dat niet is aangetoond dat er sprake is van gevaar voor ernstige verstoringen, in de zin van de in punt 57 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak, dat een beperking van de werking in de tijd van het onderhavige arrest kan rechtvaardigen.

Aangezien niet is voldaan aan het tweede criterium bedoeld in punt 57 van het onderhavige arrest, hoeft niet te worden onderzocht of het criterium inzake de goede trouw van de belanghebbende kringen is vervuld.

Uit een en ander volgt dat de werking van het onderhavige arrest niet in de tijd hoeft te worden beperkt.

Ten aanzien van de partijen in het hoofdgeding is de procedure als een aldaar gerezen incident te beschouwen, zodat de nationale rechterlijke instantie over de kosten heeft te beslissen. De door anderen wegens indiening van hun opmerkingen bij het Hof gemaakte kosten komen niet voor vergoeding in aanmerking.

Het Hof (Vierde kamer) verklaart voor recht:

Artikel 3, lid 5, van richtlijn 2003/54/EG van het Europees Parlement en de Raad van 26 juni 2003 betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor elektriciteit en houdende intrekking van richtlijn 96/92/EG, gelezen in samenhang met bijlage A bij deze richtlijn, en artikel 3, lid 3, van richtlijn 2003/55/EG van het Europees Parlement en de Raad van 26 juni 2003 betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor aardgas en houdende intrekking van richtlijn 98/30/EG, gelezen in samenhang met bijlage A bij deze richtlijn, moeten aldus worden uitgelegd dat zij zich verzetten tegen een nationale regeling, zoals die welke aan de orde is in het hoofdgeding, die de inhoud bepaalt van de overeenkomsten voor de levering van elektriciteit en gas aan consumenten die onder de universeledienstverplichting vallen en die toestaat dat de tarieven van deze levering worden gewijzigd, maar niet waarborgt dat de consumenten tijdig — vóór de inwerkingtreding van deze wijziging — op de hoogte worden gebracht van de reden, de voorwaarden en de omvang ervan.

ondertekeningen