HvJ EU, 13-03-2014, nr. C-464/12

Artikel 13, B, sub d, van de Zesde richtlijn luidt:

Artikel 1, lid 2, van richtlijn 85/611/EEG van de Raad van 20 december 1985 tot coördinatie van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen betreffende bepaalde instellingen voor collectieve belegging in effecten (icbe's) (PB L 375, blz. 3), zoals gewijzigd bij richtlijnen 2001/107/EG en 2001/108/EG van het Europees Parlement en de Raad van 21 januari 2002 (PB L 41, blz. 20 respectievelijk blz. 35; hierna: ‘richtlijn 85/611’), definieert deze instellingen als volgt:

Overeenkomstig artikel 5, lid 2, tweede alinea, van richtlijn 85/611 ‘[omvat] [v]oor de toepassing van deze richtlijn […] het beheer van unit trust/beleggingsfondsen en beleggingsmaatschappijen de in bijlage II genoemde taken. Deze lijst van taken is niet limitatief.’

Deze bijlage II vermeldt de volgende punten als ‘[t]aken die deel uitmaken van het beheer van collectieve beleggingsportefeuilles’:

Ingevolge artikel 5 octies, lid 1, van richtlijn 85/611 hebben de lidstaten de mogelijkheid ‘[toe te staan] dat een beheermaatschappij met het oog op een efficiëntere bedrijfsvoering het voor haar rekening vervullen van één of meer van haar taken aan derden delegeert’ op voorwaarde dat voor dit mandaat is voldaan aan de voorwaarden sub a tot en met i van dat artikel 5 octies, lid 1.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat pensioenfondsen als die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, met de in deze vraag omschreven kenmerken, onder het begrip ‘gemeenschappelijke beleggingsfonds, als omschreven door de lidstaten’ in de zin van deze bepaling vallen.

Van meet af aan zij eraan herinnerd dat volgens vaste rechtspraak de vrijstellingen die met name in artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn zijn neergelegd, weliswaar autonome begrippen van het Unierecht zijn, die in beginsel een gemeenschappelijke definitie moeten krijgen om te voorkomen dat het btw-stelsel door de lidstaten uiteenlopend wordt toegepast, zodat de lidstaten de inhoud van deze vrijstellingen niet kunnen wijzigen, maar dat hiervan evenwel geen sprake is wanneer de wetgever de omschrijving van bepaalde termen van een vrijstelling aan de lidstaten heeft overgelaten (zie in die zin arrest van 4 mei 2006, Abbey National, C-169/04, Jurispr. blz. I-4027, punten 38 en 39; arrest JP Morgan Fleming, punten 19 en 20, en arrest van 7 maart 2013, Wheels Common Investment Fund Trustees e.a., C-424/11, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie; hierna: ‘arrest Wheels’, punt 16). Artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn laat de definitie van het begrip ‘gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ over aan de lidstaten (zie arrest Wheels, punt 16).

Deze aldus aan de lidstaten toegekende bevoegdheid wordt evenwel ingeperkt door de verplichting om de door de Uniewetgever voor de vrijstelling gebruikte termen te eerbiedigen (zie in die zin arresten JP Morgan Fleming, punt 21, en Wheels, punt 17). Een lidstaat kan met name niet de beleggingsfondsen selecteren die onder de vrijstelling vallen en die welke niet onder de vrijstelling vallen, zonder elke betekenis aan het begrip ‘gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ zelf te ontnemen. Deze bepaling kent de lidstaten dus enkel de bevoegdheid toe om in hun nationale recht de fondsen te definiëren die onder het begrip ‘gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ vallen (zie in die zin arresten JP Morgan Fleming, punten 41–43, en Wheels, punt 17).

Tevens dienen de lidstaten bij de uitoefening van deze bevoegdheid om het begrip ‘gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ te omschrijven, rekening te houden met de doelstellingen die de Zesde richtlijn nastreeft, alsook met het aan het gemeenschappelijke btw-stelsel inherente beginsel van fiscale neutraliteit (zie in die zin arresten JP Morgan Fleming, punten 22 en 43, en Wheels, punt 18).

In dit verband moet worden opgemerkt dat de vrijstelling voor verrichtingen in verband met het beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen met name tot doel heeft, beleggen in effecten via beleggingsinstellingen voor beleggers te vergemakkelijken door de btw-kosten uit te sluiten en er aldus voor te zorgen dat het gemeenschappelijke btw-stelsel fiscaal neutraal is wat de keuze tussen rechtstreeks beleggen in effecten en beleggen via gemeenschappelijke beleggingsfondsen betreft (zie in die zin arresten Abbey National, reeds aangehaald, punt 63; JP Morgan Fleming, punt 45; Wheels, punt 19, en arrest van 7 maart 2013, GfBk, C-275/11, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 30).

Het beginsel van fiscale neutraliteit verzet zich in het bijzonder ertegen dat ondernemers die dezelfde handelingen verrichten, verschillend worden behandeld ter zake van de btw-heffing (zie in die zin arresten Abbey National, reeds aangehaald, punt 56; JP Morgan Fleming, punt 29, en Wheels, punt 20).

Bijgevolg dient met het oog op de toepassing van de Zesde richtlijn te worden nagegaan of pensioenfondsen als die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, ‘gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ in de zin van artikel 13, B, sub d, punt 6, van deze richtlijn vormen.

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat de fondsen die instellingen voor collectieve belegging in effecten in de zin van richtlijn 85/611 vormen, gemeenschappelijke beleggingsfondsen zijn (zie in die zin met name arrest van 19 juli 2012, Deutsche Bank, C-44/11, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punten 31 en 32, en arrest Wheels, punt 23).

Bovendien moeten ook fondsen die geen instellingen voor collectieve belegging in de zin van richtlijn 85/611 zijn, maar dezelfde kenmerken als deze instellingen vertonen en dus dezelfde handelingen verrichten of op zijn minst zodanig vergelijkbaar zijn met deze instellingen dat zij ermee concurreren, als gemeenschappelijke beleggingsfondsen worden aangemerkt (zie in die zin arresten Abbey National, punten 53–56; JP Morgan Fleming, punten 48–51, en Wheels, punt 24).

Zoals de advocaat-generaal in punt 51 van zijn conclusie heeft aangegeven, staat vast dat bedrijfspensioenfondsen als die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, niet onder richtlijn 85/611 vallen. Toch is van belang na te gaan of dergelijke fondsen vergelijkbaar zijn met instellingen die onder deze richtlijn vallen en met deze instellingen concurreren.

Uit artikel 1, lid 2, van richtlijn 85/611 blijkt dat deze richtlijn ziet op instellingen waarvan het uitsluitende doel is de collectieve belegging in effecten en/of in bepaalde andere liquide financiële activa van uit het publiek aangetrokken kapitaal, met toepassing van het beginsel van risicospreiding, en waarvan de rechten van deelneming op verzoek van de houders ten laste van de activa van deze instellingen direct of indirect worden ingekocht of terugbetaald.

Het gaat om instellingen waarin een groot aantal beleggingen is samengevoegd en gespreid over verschillende waardepapieren, die doeltreffend kunnen worden beheerd met het oog op een optimaal resultaat en waarin de individueel belegde bedragen betrekkelijk klein kunnen zijn. Deze fondsen beheren hun beleggingen in eigen naam en voor eigen rekening, terwijl elke belegger een deelneming in het fonds, maar niet de beleggingsproducten zelf van het fonds bezit (arrest Deutsche Bank, reeds aangehaald, punt 33).

Het essentiële criterium waaraan moet zijn voldaan opdat sprake is van een gemeenschappelijk beleggingsfonds, is dat de activa van verschillende begunstigden worden samengevoegd, waardoor het risico van deze begunstigden kan worden gespreid over een aantal effecten. Volgens de aanwijzingen van de verwijzende rechter blijkt dat het geval te zijn in het hoofdgeding, aangezien de tweede en de derde pijler van het Deense rustpensioenstelsel worden gefinancierd door de ontvangers van de uitgekeerde pensioenen. Overigens preciseert het Østre Landsret sub c van zijn eerste vraag dat de betrokken bedragen worden geïnvesteerd met risicospreiding en sub a van deze vraag dat het investeringsrisico wordt gedragen door de leden van het pensioenfonds.

In dit verband moet een onderscheid worden gemaakt tussen het in het hoofdgeding aan de orde zijnde beleggingsfonds en dat waarover het ging in het arrest Wheels. In laatstbedoelde zaak droegen de leden van de pensioenregeling met name niet het risico dat verbonden is aan het beheer van het beleggingsfonds waarin de activa van de rustpensioenregeling waren samengebracht, want het pensioen was vooraf vastgesteld naargelang het aantal dienstjaren bij de werkgever en het bedrag van het loon, en de bijdragen die de werkgever aan de pensioenregeling betaalde, waren voor hem een middel om zijn wettelijke verplichtingen jegens zijn werknemers na te komen (zie arrest Wheels, punten 27–29). Zoals in punt 51 van het onderhavige arrest is uiteengezet, worden de in het hoofdgeding aan de orde zijnde regelingen gefinancierd door de pensioenontvangers en dragen zij het investeringsrisico.

Voor het antwoord op de vraag of een instelling een gemeenschappelijk beleggingsfonds vormt, is het feit dat de bijdragen worden betaald door de werkgever, van geen belang. Het is immers mogelijk dat hij verplicht is, de bedragen die overeenstemmen met de bijdragen van de werknemers, aan het pensioenfonds over te maken. Een dergelijke materiële interventie doet niet af aan het feit dat de bijdragen voor rekening van de pensioenspaarders worden betaald uit gelden waarop zij uit hoofde van hun arbeid recht hebben, noch aan het feit dat de pensioenspaarders het risico van aldus gedane investeringen dragen. Het Østre Landsret preciseert in dit verband sub b van zijn eerste vraag dat de werkgever niet verplicht is aanvullende bijdragen te betalen om de pensioenspaarders een bepaalde opbrengst te waarborgen.

Evenmin is relevant de omstandigheid dat het bedrag van de aan het pensioenfonds gestorte bijdragen is vastgelegd in collectieve overeenkomsten tussen werkgeversorganisaties en vakbonden. Dat gegeven doet immers niet af aan het feit dat de bijdragen door de werknemer wordt betaald, of althans in zijn naam en voor zijn rekening, en dat hij de opbrengst van zijn investeringen zal ontvangen, ook al draagt hij tevens de risico's. Evenmin is van groot belang dat de werknemers de mogelijkheid hebben, aanvullende bijdragen te storten of andere personen zich via een individueel pensioenspaarplan bij het pensioenfonds kunnen aansluiten.

De wijze waarop de opbrengst van het spaargeld aan de pensioenontvangers wordt uitgekeerd na de pensioenleeftijd, in de vorm van een kapitaal dan wel een rente, heeft evenmin een weerslag op de essentiële kenmerken van het bij pensioenfondsen belegde spaargeld. Het gaat immers om een verschil tussen de methode voor de financiële berekening van deze opbrengst en zoals de advocaat-generaal in punt 59 van zijn conclusie heeft opgemerkt, kan door middel van een eenvoudige financiële transactie van de ene naar de andere optie worden overgestapt.

Anders dan de Deense regering aanvoert, kan het feit dat de bijdragen in de inkomstenbelasting van het belastbaar inkomen aftrekbaar zijn, evenmin een rol spelen bij de vraag of de activiteiten van pensioenfondsen voor een btw-vrijstelling in aanmerking komen. Een nationale inkomstenbelastingregeling kan immers niet afdoen aan de uniformiteit van de vrijstellingen waarin de Unieregels inzake de btw voorzien.

Ten slotte ondergaan de essentiële kenmerken van de bijdragen aan een pensioenfonds geen wijziging doordat een verzekeringselement wordt toegevoegd wanneer dit element ondergeschikt is.

Het Hof heeft in dit verband immers geoordeeld dat met name sprake is van één enkele prestatie wanneer een element moet worden geacht de hoofddienst te vormen terwijl een ander element moeten worden beschouwd als een ondergeschikte dienst die het fiscale lot van de hoofddienst deelt (arrest Deutsche Bank, reeds aangehaald, punt 19 en aldaar aangehaalde rechtspraak). Dat is tevens het geval wanneer twee of meer elementen of handelingen die de belastingplichtige levert of verricht, zo nauw met elkaar verbonden zijn dat zij objectief gezien één enkele ondeelbare economische prestatie vormen en het kunstmatig zou zijn deze te splitsen (zie arrest Deutsche Bank, reeds aangehaald, punt 21 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Gelet op al het voorgaande dient op de eerste vraag te worden geantwoord dat artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat pensioenfondsen als die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, onder deze bepaling kunnen vallen wanneer zij worden gefinancierd door de pensioenontvangers, het spaargeld wordt belegd volgens het beginsel van risicospreiding en het beleggingsrisico wordt gedragen door de leden van het pensioenfonds. In dit opzicht is van weinig belang dat de bijdragen door de werkgever worden gestort, het bedrag ervan is vastgelegd in collectieve overeenkomsten tussen de werkgeversorganisaties en de vakbonden, het spaargeld op diverse financiële wijzen kan worden terugbetaald, de bijdragen volgens de regels inzake de inkomstenbelasting aftrekbaar zijn of een ondergeschikt verzekeringselement eraan kan worden toegevoegd.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat het begrip ‘beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ in de zin van deze bepaling diensten als die in het hoofdgeding omvatten.

Aangezien artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn geen definitie van het begrip ‘beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ geeft, dient deze bepaling tegen de achtergrond van de context ervan en van de doelstellingen en de algemene opzet van deze richtlijn te worden uitgelegd, waarbij in het bijzonder rekening moet worden gehouden met de ratio legis van de vrijstelling waarin zij voorziet (zie arrest Abbey National, reeds aangehaald, punt 59).

Dienaangaande zij opgemerkt, in de eerste plaats, dat zoals in punt 43 van het onderhavige arrest in herinnering is gebracht, de vrijstelling voor handelingen in verband met het beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen met name tot doel heeft, beleggen in effecten via beleggingsinstellingen voor beleggers te vergemakkelijken.

In de tweede plaats sluit de formulering van artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn in beginsel niet uit dat het beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen bestaat uit verschillende afzonderlijke diensten die dan onder het begrip ‘beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ in de zin van deze bepaling kunnen vallen en in aanmerking kunnen komen voor de vrijstelling waarin die bepaling voorziet, ook al worden zij door een derde beheerder verricht (zie reeds aangehaalde arresten Abbey National, punt 67, en GfBk, punt 28).

In de derde plaats volgt uit het beginsel van fiscale neutraliteit dat de marktdeelnemers het organisatiemodel moeten kunnen kiezen dat hun uit strikt economisch oogpunt het beste uitkomt, zonder het risico te lopen dat hun activiteiten worden uitgesloten van de vrijstelling van artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn (zie reeds aangehaalde arresten Abbey National, punt 68, en GfBk, punt 31).

In de vierde plaats heeft het Hof gepreciseerd dat de handelingen waarvoor deze vrijstelling geldt, de handelingen zijn die specifiek zijn voor de activiteit van gemeenschappelijke beleggingsfondsen (zie arrest Abbey National, reeds aangehaald, punt 63). Met betrekking tot inzonderheid de door een derde beheerder verstrekte beheersdiensten heeft het Hof geoordeeld dat deze handelingen over het geheel genomen een afzonderlijk geheel moeten vormen en onderdelen moeten vormen die specifiek en essentieel zijn voor het beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen (zie in die zin reeds aangehaalde arresten Abbey National, punten 70–72, en GfBk, punt 21).

Naast de taken van portefeuillebeheer, vormen taken van administratie van gemeenschappelijke beleggingsfondsen zelf, zoals genoemd in bijlage II bij richtlijn 85/611, onder de rubriek ‘Administratie’, taken die specifiek zijn voor gemeenschappelijke beleggingsfondsen (zie reeds aangehaalde arresten Abbey National, punt 64, en GfBk, punt 22).

Dat diensten niet zijn vermeld in bijlage II bij richtlijn 85/611, belet niet dat zij vallen onder de categorie specifieke diensten die deel uitmaken van het ‘beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ in de zin van artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn, want in artikel 5, lid 2, zelf van richtlijn 85/611 wordt benadrukt dat de lijst van deze bijlage ‘niet limitatief’ is (arrest GfBk, reeds aangehaald, punt 25).

Het Hof heeft aldus geoordeeld dat de berekening van het bedrag aan inkomsten en de prijs van de deelnemingen of aandelen in het fonds, de waardering van de activa, de verslaglegging, de voorbereiding van declaraties voor de verdeling van de inkomsten, de verstrekking van informatie en documentatie voor de periodieke rekeningen en de belastingaangiften, voor het opmaken van statistieken en voor de btw-aangiften alsmede de opstelling van de rendementsprognoses, onder het begrip ‘beheer’ van een gemeenschappelijk beleggingsfonds in de zin van artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn vallen (zie arrest GfBk, reeds aangehaald, punt 27).

De omstandigheid dat de door een derde verrichte diensten geen wijziging inhouden van de rechtspositie of de financiële situatie van het fonds, belet evenmin dat zij vallen onder het begrip ‘beheer’ van een gemeenschappelijk beleggingsfonds in de zin van deze bepaling (arrest GfBk, reeds aangehaald, punt 26).

De diensten waarvoor de vrijstelling in het hoofdgeding wordt betwist, zijn omschreven in punt 35 van het onderhavige arrest. Op het eerste gezicht blijkt een aantal van deze diensten niet louter technisch te zijn, maar zij materialiseren de rechten van de leden jegens de pensioenfondsen doordat een account in het systeem van de pensioenfondsen wordt aangemaakt en de gestorte bijdragen op deze account worden geboekt. Als gevolg van deze boekingen op de accounts van de leden blijkt dat de schuldvordering van de werknemer jegens zijn werkgever wordt omgezet in een schuldvordering jegens het pensioenfonds.

In deze omstandigheden zijn dergelijke boekingen essentieel voor het beheer van een gemeenschappelijk beleggingsfonds.

Deze conclusie vindt steun in het beginsel van fiscale neutraliteit. Wanneer deze diensten aan de btw worden onderworpen wanneer zij door een derde worden verricht, zou dit in het voordeel zijn van pensioenfondsen die ervoor kiezen zelf de bijdragen van hun leden te boeken, in vergelijking met pensioenfondsen die op derden een beroep doen, ook al kan uitbesteding van deze diensten voor pensioenfondsen en dus voor hun leden efficiëntievoordelen bieden (zie in die zin arrest GfBk, reeds aangehaald, punt 31).

Voor de overige diensten die in punt 35 van het onderhavige arrest zijn beschreven, blijkt dat het voornamelijk gaat om diensten in verband met de boekhouding en de verstrekking van informatie over de rekeningen, die worden bedoeld in bijlage II bij richtlijn 85/611.

Voor de in het hoofdgeding aan de orde zijnde diensten blijkt het op het eerste gezicht voor wie de accounts van de leden bijhoudt, essentieel dat de noodzakelijke door de werkgevers verstrekte informatie wordt verwerkt en wordt bepaald of de bijdragen ontoereikend zijn. Overigens lijkt degene die de accounts bijhoudt, het best in staat te zijn te bepalen welke bedragen nog aan de pensioenfondsen door de werkgevers moeten worden gestort, of de rekeninguittreksels te versturen.

Het is echter de taak van de verwijzende rechter, die over alle gegevens beschikt op basis waarvan hij elke van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde handelingen kan analyseren, om te beoordelen of deze diensten onder het begrip ‘beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ vallen in de zin van artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn zoals uitgelegd in het onderhavige arrest.

Gelet op een en ander dient op de tweede vraag te worden geantwoord dat artikel 13, B, sub d, punt 6, van de Zesde richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat het begrip ‘beheer van gemeenschappelijke beleggingsfondsen’ in de zin van deze bepaling diensten omvat waarmee een instelling de rechten van de leden van pensioenfondsen materialiseert door accounts aan te maken en de gestorte bijdragen op hun account in het systeem van de pensioenregelingen te boeken. Dit begrip ziet mede op diensten in verband met de boekhouding en de verstrekking van informatie over de rekeningen, die worden bedoeld in bijlage II bij richtlijn 85/611.

Met zijn derde en vierde vraag, die samen dienen te worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter te vernemen of artikel 13, B, sub d, punt 3, van de Zesde richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat de btw-vrijstelling van deze bepaling voor handelingen betreffende betalingen of overmakingen geldt voor een dienstverrichting als die in het hoofdgeding, betreffende bijdragen aan een pensioenfonds en of deze dienstverrichting moet worden beschouwd als één enkele dienst dan wel als een geheel van verschillende afzonderlijke diensten die los van elkaar dienen te worden beoordeeld.

De krachtens artikel 13 B, sub d, punt 3, van de Zesde richtlijn vrijgestelde handelingen worden gedefinieerd op basis van de aard van de verrichte diensten en niet op basis van de verrichter of de ontvanger van de dienst (zie arrest SDC, reeds aangehaald, punten 32 en 56, en arrest van 28 oktober 2010, Axa UK, C-175/09, Jurispr. blz. I-10701, punt 26). De vrijstelling is dus niet afhankelijk van de voorwaarde dat de handelingen worden verricht door een bepaald type van instelling of rechtspersoon, mits de betrokken handelingen financiële handelingen zijn (zie in die zin reeds aangehaalde arresten SDC, punt 38, en Axa UK, punt 26).

Het Hof heeft geoordeeld dat de overmaking een handeling is die bestaat in de uitvoering van een opdracht tot overboeking van een geldsom van de ene bankrekening naar de andere. Kenmerkend voor deze verrichting is met name dat zij een wijziging brengt in de rechtsbetrekking en de financiële relatie die bestaan tussen de opdrachtgever en de ontvanger enerzijds, en tussen hen en hun respectieve bank en eventueel tussen de banken anderzijds. Voorts bestaat de handeling die deze wijziging meebrengt, uitsluitend in de overboeking van geld van de ene naar de andere rekening, onafhankelijk van de oorzaak van deze overboeking (zie in die zin arrest SDC, reeds aangehaald, punt 53, en arrest van 28 juli 2011, Nordea Pankki Suomi, C-350/10, Jurispr. blz. I-7359, punt 25).

Deze uitlegging houdt nog geen oordeel in over de wijze waarop overmakingen worden uitgevoerd, aangezien overmakingen via boekingen kunnen gebeuren. Dat is het geval voor overmakingen tussen klanten van eenzelfde bank of tussen rekeningen van eenzelfde houder, waarbij deze persoon zowel opdrachtgever als begunstigde is. Ter terechtzitting heeft ATP verklaard dat hoewel met de overmaking van een geldbedrag van een rekening-courant naar een spaarrekening van dezelfde houder noch de schuldeiser, noch het bedrag van de schuldvordering wordt gewijzigd, de voorwaarden van de schuldvordering jegens de bank daarentegen wel worden gewijzigd. Deze overmaking tussen twee rekeningen van dezelfde houder gebeurt via boekingen in de rekeningen, en met deze boekingen gelden nieuwe voorwaarden voor de schuldvordering.

Dergelijke handelingen vormen krachtens artikel 13, B, sub d, punt 3, van de Zesde richtlijn vrijgestelde diensten, ongeacht of zij via een overmaking met overdracht van een geldbedrag dan wel via boekingen in rekeningen gebeuren.

Zoals in punt 70 van het onderhavige arrest is opgemerkt, blijken sommige diensten waarvoor de vrijstelling in het hoofdgeding wordt betwist, zoals boekingen van geldbedragen op de account van de leden van het pensioenfonds, geen zuiver technische verrichtingen te zijn, maar zij materialiseren de rechten van de leden jegens de pensioenfondsen doordat de schuldvordering van de werknemer jegens zijn werkgever wordt omgezet in een schuldvordering jegens het pensioenfonds waaronder hij valt.

Het is evenwel de taak van de verwijzende rechter, die over alle elementen beschikt teneinde de betrokken handelingen te analyseren, om te oordelen of deze verrichtingen diensten zijn die onder de vrijstelling vallen van artikel 13, B, sub d, punt 3, van de Zesde richtlijn zoals uitgelegd in het onderhavige arrest.

Het is voorts zijn taak om te oordelen of volgens de in punt 58 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak de overige door ATP verrichte diensten zo nauw met elkaar verbonden zijn dat zij objectief gezien één enkele ondeelbare economische prestatie vormen en het kunstmatig zou zijn deze te splitsen.

Gelet op een en ander dient op de derde en de vierde vraag te worden geantwoord dat artikel 13, B, sub d, punt 3, van de Zesde richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat de in deze bepaling voorziene btw-vrijstelling voor handelingen betreffende betalingen en overmakingen van toepassing is op diensten waarmee een instelling de rechten van de leden van een pensioenfonds materialiseert doordat voor deze leden een account in het systeem van de pensionregelingen wordt aangemaakt en de bijdragen van deze leden op hun account worden geboekt, alsmede op handelingen die aan deze diensten ondergeschikt zijn of samen met deze diensten één enkele economische prestatie vormen.

Gelet op het antwoord op de derde en de vierde vraag behoeft de vijfde vraag niet te worden beantwoord.