HvJ EU, 21-03-2019, nr. C-590/17

Volgens EDF kan een persoon alleen binnen een specifiek met zijn terrein van professionele deskundigheid overeenkomend werkterrein als ‘verkoper’ worden beschouwd. Het werkterrein van EDF is de productie en levering van energie. Daarom kan zij op het gebied van kredietverlening niet als een professional worden beschouwd. In dat verband heeft EDF opgemerkt dat het feit dat een onderneming een kantine heeft voor haar werknemers haar nog geen ‘verkoper’ in de restaurantbranche maakt.

Die benadering van de uitlegging van het begrip ‘verkoper’ lijkt nogal beperkt te zijn. Zij zou feitelijk betekenen dat de huidige formulering van artikel 2, onder c), van richtlijn 93/13, namelijk ‘handelt in het kader van zijn […] beroepsactiviteit’, wordt vervangen door iets met de strekking van ‘handelt uitsluitend binnen zijn professionele deskundigheid’. Ik vind voor een dergelijke uitleg weinig steun in de tekst, de context en het doel van de richtlijn en ook niet in de bestaande rechtspraak van dit Hof.

Om met die rechtspraak te beginnen, zij erop gewezen dat dit Hof reeds heeft geoordeeld dat bijkomstige diensten of nevenactiviteiten die de hoofdactiviteiten ondersteunen of bevorderen ook kunnen vallen onder het begrip ‘in het kader van een beroepsactiviteit verrichte handelingen’. In de zaak Karel de Grote is bevestigd dat activiteiten in aanvulling op en ondergeschikt aan een hoofdactiviteit zelf ook kunnen worden beschouwd als onderdeel van de ‘beroepsactiviteit’, aan de hand waarvan de status van ‘verkoper’ is gedefinieerd. In die uitspraak oordeelde het Hof dat een onderwijsinstelling handelt als een ‘verkoper’ in de zin van richtlijn 93/13 wanneer deze kredietdiensten verleent aan studenten, zelfs indien die diensten duidelijk niet de belangrijkste (onderwijs)activiteit zijn.18.

Analoog aan de huidige zaak waren de activiteiten op het gebied van betalingsfaciliteiten dus de aanleiding voor de bescherming van de richtlijn, ondanks het feit dat de onderwijsinstelling geen bank of financiële instelling was. Ik moet toegeven dat kan worden opgeworpen dat de in het geding zijnde betalingsfaciliteiten in de zaak Karel de Grote ter rechtstreekse financiering van de hoofdactiviteit van de onderwijsinstelling werden aangeboden (ze werden verstrekt voor de financiering van studiereizen). Er kan dus een aangrenzend argument worden gebruikt: waar de onderwijsstelling in de zaak Karel de Grote het geld feitelijk aan een student uitleende zodat die het direct aan die instelling kon terugbetalen, is EDF in onderhavige zaak niet feitelijk bezig met indirecte ‘zelffinanciering’ van zijn eigen hoofdactiviteit. In plaats daarvan leent zij het geld alleen uit opdat een werknemer (en zijn echtgenote) van een derde een woning kan kopen.

Ik denk echter niet dat dat argument een dergelijke hypothecaire lening ‘te incidenteel’ of ‘te veraf’ zou maken waardoor deze buiten de werkingssfeer van de richtlijn komt te vallen. Vergeleken met de situatie in de zaak Karel de Grote is de kredietovereenkomst in de onderhavige zaak nog steeds bijkomstig bij de belangrijkste beroepsactiviteiten van EDF, maar op een andere manier. De kredietovereenkomst in kwestie vormt ontegenzeggelijk deel van haar sociaal beleid als werkgever, zoals bevestigd door EDF. Maar hoe nobel en prijzenswaardig een dergelijk beleid ook is, er kan misschien ook wel worden aangenomen dat het voeren van een dergelijk beleid voor iedere rationeel werkende onderneming niet uitsluitend een kwestie van liefdadigheid is. Samen met andere mogelijke secundaire arbeidsvoorwaarden draagt het bij aan het werven en behouden van gekwalificeerd en vaardig personeel. Tegen die achtergrond zijn dergelijke kredietovereenkomsten inderdaad bijkomstig en bevorderlijk voor een succesvolle bedrijfsvoering.

Bovendien zou, afgezien van deze reeds in de rechtspraak bestaande redenering, kunnen worden aangevuld dat artikel 2, onder c), van richtlijn 93/13 aangeeft dat de Uniewetgever het begrip ‘verkoper’ een brede draagwijdte heeft willen geven.19.

Ten eerste definieert die bepaling zelf ‘verkoper’ als ‘iedere natuurlijke persoon of rechtspersoon die bij onder deze richtlijn vallende overeenkomsten handelt in het kader van zijn publiekrechtelijke of privaatrechtelijke beroepsactiviteit’.20. Bij een louter letterlijke lezing is het moeilijk vol te houden dat EDF in deze specifieke overeenkomst niet heeft gehandeld in het kader van haar beroepsactiviteit in de hierboven geschetste zin. De in andere taalversies gebruikte terminologie (waar soms de term ‘met betrekking tot’ wordt gebruikt in plaats van ‘in het kader van’)is net zo ruim.21. Bovendien is er niets in die tekst dat er op duidt dat het begrip ‘beroepsactiviteit’ alleen die activiteiten beslaat die worden verricht op een terrein waar een persoon of entiteit over een bepaalde professionele deskundigheid beschikt.

Ten tweede is het feit dat de formulering van artikel 2, onder c), een brede definitie van het begrip ‘verkoper’ biedt niet onbedoeld.22. De Uniewetgever heeft doelbewust een brede definitie gezocht die aansluit op het overkoepelende oogmerk van richtlijn 93/13 om consumenten als de zwakkere partij te beschermen. Dat een bepaalde overeenkomst binnen het ‘terrein van professionele deskundigheid’ dient te vallen, zou een ongeschreven vereiste aan artikel 2, onder c), toevoegen en zou de door de richtlijn geboden bescherming beperken.

Ten derde zou, zelfs indien de rechter een dergelijk vereiste (dat een overeenkomst binnen het terrein van professionele deskundigheid van een economische speler moet vallen om deze als ‘verkoper’ te beschouwen) in artikel 2, onder c), van de richtlijn zou lezen, wat niet zo is, het resultaat nogal twijfelachtig zijn wat de voorspelbaarheid voor de consument betreft.

Aan de ene kant zou de (tamelijk intuïtieve) benadering die EDF lijkt te verkondigen, betekenen dat ‘professionele deskundigheid’ aan het wezen of het gebruikelijke terrein van door een professional aangestuurde activiteiten wordt gekoppeld.Die benadering zou de werkingssfeer van richtlijn 93/13 echter afhankelijk maken van de eigen verklaring (of zelfs eigen waarneming) van het bedrijfs- of beroepsdoel van één der partijen bij een overeenkomst. Daarmee ontstaat uiteindelijk het risico dat de bescherming van de richtlijn een functie wordt van wat verkopers zeggen dat ze doen in plaats van wat ze daadwerkelijk doen.23.

Een objectievere benadering voor de afbakening van het terrein van professionele deskundigheid door bijvoorbeeld af te gaan op de geregistreerde bedrijfsactiviteiten van een onderneming, past aan de andere kant ook niet goed bij de doelstellingen van de richtlijn. Indien de werkingssfeer van richtlijn 93/13 gekoppeld was aan de draagwijdte van de naar nationaal recht afgegeven vergunning of de registratie van beroepswerkzaamheden, zouden consumenten bij aankoop van een product in ieder concreet geval moeten nagaan of de wederpartij de overeenkomst aangaat in het kader van zijn activiteit naar nationaal recht.24.Dit zou voor gereglementeerde en ongereglementeerde beroepen uiteenlopende benaderingen vergen. Mogelijk zou dit in de verschillende lidstaten ook leiden tot behoorlijk uiteenlopende resultaten, aangezien er op nationaal niveau nogal wat verschil lijkt te zijn in de verplichting uitdrukkelijk te vermelden, en met welke mate van nauwkeurigheid, wat de bedrijfsactiviteit van een geregistreerde onderneming precies is. Bovendien, en misschien wel vooral, zie ik geen goede reden waarom het feit dat een marktdeelnemer (al dan niet onregelmatig) buiten de draagwijdte van zijn geregistreerde activiteiten overeenkomsten afsluit, aan consumenten de bescherming op grond van de richtlijn zou moeten ontnemen.

Kortom, het feit dat een overeenkomst op een terrein is afgesloten dat niet binnen het terrein van professionele deskundigheid van een rechtspersoon valt, staat, indien iemand bij het sluiten van een dergelijke overeenkomst handelde in het kader van zijn beroepsactiviteit, zijn status van ‘verkoper’ niet in de weg.

Ik geef graag toe dat die benadering voor rechtspersonen inderdaad breed is, zeker als het ook zaken betreft die bijkomstig zijn of incidenteel, ter voorbereiding op of ter verbetering van de belangrijkste bedrijfsactiviteit. Niettemin vind ik met name om twee redenen een dergelijke uitkomst niet problematisch. Ten eerste is er de praktische overweging dat een rechtspersoon en zeker een onderneming in de logica en het doel van de bescherming volgens richtlijn 93/13 eenvoudigweg anders zijn dan een natuurlijke persoon. De meeste activiteiten die de eerste uitvoeren hebben op de een of andere manier betrekking op hun bedrijf. Ten tweede moet er nogmaals op worden gewezen dat deze zaak alleen gaat om de status van een van beide partijen bij een consumentenovereenkomst en derhalve de toepasselijkheid van de richtlijn. Maar zelfs wanneer een afzonderlijke voorwaarde of de overeenkomst binnen de werkingssfeer van die richtlijn valt, kan die na beoordeling van de inhoud uiteraard nog steeds als eerlijk worden beschouwd.

Naast het probleem dat het verstrekken van kredietovereenkomsten niet de hoofdactiviteit van EDF is, of dat het een activiteit is die buiten haar terrein van professionele deskundigheid valt, is het zonder meer een feit dat de kredietovereenkomst is afgesloten met een werknemervan EDF. Kan een natuurlijke persoon of rechtspersoon nog steeds worden beschouwd als een ‘verkoper’ in de zin van richtlijn 93/13 wanneer deze aan zijn werknemers diensten verleent of goederen levert?

In dit verband hebben de deelnemers ter terechtzitting de betekenis van overweging 10 van de richtlijn besproken.25. In die overweging staat ten eerste dat de eenvormige voorschriften op het gebied van oneerlijke bedingen die zijn vastgesteld voor het bewerkstelligen van een doeltreffender bescherming van de consument ‘van toepassing moeten zijn op alle overeenkomsten tussen verkopers en consumenten […]’.26. Er staat verder dat ‘bijgevolg met name van deze richtlijn zijn uitgesloten arbeidsovereenkomsten […]’. Die overweging wekt daarom de indruk dat er een (aan het onderwerp gerelateerde) uitzondering op de werkingssfeer van de richtlijn bestaat.27.

Ik denk echter niet dat dat het geval is.

Ten eerste is de stelregel dat een overweging in een handeling van de Europese Unie geen bindende rechtskracht. Deze kan dus geen uitzondering vormen op de feitelijke (geldige en bindende) bepalingen van de wet in kwestie.28. Net als iedere andere overweging kan overweging 10 de uitlegging van een ‘bijpassende’ geldige bepaling van de richtlijn ondersteunen, maar kan zij op zich niet worden gebruikt ter vaststelling van een uitzondering op of beperking van de werkingssfeer van de richtlijn.

Ten tweede ben ik het ten aanzien van de echte betekenis van die overweging met de Commissie eens: het doel van overweging 10 is niet om overeenkomsten die er anders onder zouden vallen uit te sluiten van de werkingssfeer van richtlijn 93/13. Er wordt geen ‘onderwerpenlijst’ met uitzonderingen op de werkingssfeer van de richtlijn geïntroduceerd. Er wordt slechts een illustratie gegeven van het soort overeenkomsten dat al buiten de reikwijdte van consumentenverhoudingen valt, omdat de betrokken partijen niet handelen als ‘consumenten’ of ‘verkopers’ in de zin van de richtlijn. Aldus biedt overweging 10 inderdaad illustratieve voorbeelden van het soort rechtshandelingen dat niet voldoet aan artikel 1, lid 1, juncto artikel 2, onder b) en c), van de richtlijn.29.

Dat geldt ook voor arbeidsovereenkomsten waarbij een persoon, de werknemer, zijn diensten aanbiedt onder leiding van iemand anders, de werkgever, gedurende een bepaalde tijd en in ruil voor een vergoeding. Een dergelijke arbeidsovereenkomst (of zelf een reeks arbeidsovereenkomsten) regelt of wijzigt de rechten en plichten van die verhouding tussen opdrachtgever en agent.

Zoals alle partijen die in onderhavige zaak opmerkingen hebben ingediend hebben aanvaard, is de kredietovereenkomst in deze zaak geen arbeidsovereenkomst.30. De kredietovereenkomst regelt geen arbeidsverhouding en betreft ook geen arbeidsvoorwaarden. Ook maakt deze geen onderdeel uit van aspecten die normaal gesproken betrekking hebben op of noodzakelijkerwijs moeten worden gekoppeld aan een arbeidsverhouding.

EDF heeft toegegeven dat de betrokken overeenkomst geen arbeidsovereenkomst is, maar houdt niettemin vol dat richtlijn 93/13 niet van toepassing is in onderhavige zaak, omdat de betrokken kredietovereenkomst is gesloten in verband met een arbeidsovereenkomst die werknemers gunstige voorwaarden biedt.

Naar mijn idee doet het feit dat toegang tot de betrokken kredietovereenkomst is voorbehouden aan werknemers niets af aan het feit dat EDF bij afsluiting van die overeenkomst handelt als een ‘verkoper’ in de zin van de richtlijn. Nogmaals, het bepalende criterium is de hoedanigheid waarin beide partijen de overeenkomst zijn aangegaan, niet de reden of motivatie om dat te doen. Door het feit dat bepaalde soorten consumentenovereenkomsten zijn voorbehouden aan bepaalde groepen consumenten, wordt die laatste groep evengoed niet de consumentenstatus ontnomen.

Aanvaarding van het door EDF naar voren gebrachte argument zou betekenen dat iedere tussen een werkgever en een werknemer gesloten overeenkomst met een voordeel of voorrecht van de werkingssfeer van richtlijn 93/13 zou worden uitgesloten. Zou de richtlijn dan niet gelden voor een werknemer van een autofabriek wanneer deze een voertuig koopt van zijn werkgever, alleen gebaseerd op het feit dat hij korting op de aankoopprijs krijgt, net als alle andere werknemers van die fabriek? Zelfs EDF gaf op de terechtzitting toe dat dit niet het geval kan zijn. Het verschil met de voorliggende zaak is volgens EDF dat de overeenkomst in dat voorbeeld binnen het terrein van ‘professionele deskundigheid’ van de autoproducent valt. Maar indien het begrip ‘verkoper’ niet afhankelijk is van de vraag of een bepaalde overeenkomst buiten het terrein van de professionele deskundigheid van een persoon valt, zoals in het vorige onderdeel van deze conclusie is opgemerkt, zie ik niet in waarom dat van belang zou zijn als de partijen bij de overeenkomst toevallig een werknemer en een werkgever zijn.

Daar kan mijns inziens aan worden toegevoegd dat de (eventueel gedifferentieerde) fiscale behandeling van het ‘voordeel’ dat de werknemer ontvangt voor toepassing van de richtlijn niet van invloed is op de aard van de contractuele verhouding. Het feit dat het financiële voordeel dat voortkomt uit de door bepaalde werknemersregelingen aangeboden voordelige voorwaarden, op grond van sommige nationale systemen zou kunnen worden beschouwd als inkomen voor de doelstellingen van belastingheffing (voor belastingdoelstellingen maakt het deel uit van het werknemerspakket), maakt van een hypothecaire kredietovereenkomst nog geen arbeidsovereenkomst die geacht wordt buiten de werkingssfeer van de richtlijn te vallen.

Ten slotte zouden consument-werknemers in een behoorlijk onzekere positie worden gebracht indien het enkele feit dat de dienstverlener de werkgever van de consument is, een bepaalde overeenkomst van de werkingssfeer van de richtlijn zou uitsluiten. Zij zouden met voordelige voorwaarden worden aangetrokken om door hun werkgever aangeboden diensten af te nemen of goederen te kopen op terreinen waarvoor ze normaal gesproken naar andere dienstverleners op de markt zouden gaan. Maar de ‘verborgen kosten’ zouden per saldo zijn dat ze afstand doen van consumentenbescherming. De reikwijdte van consumentenbescherming zou dan afhangen van de vraag of de werkgever die diensten al dan niet intern aanbiedt of via andere dienstverleners.

Bijgevolg heeft het feit dat tussen een werkgever en een werknemer een overeenkomst is gesloten, die geenarbeidsovereenkomst is, geen invloed op de kwalificatie van de bij de overeenkomst betrokken partijen als ‘consument’ of als ‘verkoper’.

Ten slotte heeft EDF ook betoogd dat de betrokken kredietovereenkomst deel uitmaakt van het sociale beleid van de onderneming. Door dergelijke leningen te verstrekken streeft EDF niet naar eigen winst, maar biedt haar werknemers slechts voordelige voorwaarden om de toegang tot de eigen-huizenmarkt te vergemakkelijken.

Naar mijn mening is ook dit aspect niet relevant voor het aanmerken van een partij bij een overeenkomst als een ‘verkoper’ in de zin van de richtlijn.

Zoals de appellanten terecht hebben gesteld, is de publieke of particuliere aard van de activiteit, het feit dat er een doelstelling van openbaar belang mee wordt nagestreefd of dat deze niet op een winstgevende basis of tegen vergoeding wordt uitgevoerd niet doorslaggevend.

Eerst en vooral heeft het Hof al bevestigd dat artikel 2, onder c), van richtlijn 93/13 zonder winstoogmerk uitgevoerde taken omvat: in de zaak Karel de Grote werden renteloze betalingsfaciliteiten door het Hof geacht binnen de werkingssfeer van de richtlijn te vallen.31.

Ten tweede kan ‘het publieke of private karakter van de werkzaamheden van de verkoper of diens specifieke taak’ in het algemeen niet bepalend zijn voor de al dan niet toepasselijkheid van de richtlijn.32. In dit verband heeft het Hof geoordeeld dat het begrip ‘handelaar’ in richtlijn 2005/29, dat een vergelijkbare definitie heeft als het begrip ‘verkoper’ in richtlijn 93/13, een publiekrechtelijke instelling omvat die is belast met een taak van algemeen belang, zoals het beheer van een verplichte ziekteverzekering33., waarvan het ook niet waarschijnlijk is dat deze met winstoogmerk wordt uitgevoerd.

Ten derde moet in elk geval niet worden vergeten dat de kredietovereenkomst hier in kwestie niet renteloos was. Het was duidelijk dat aan EDF op grond van de overeenkomst rente moest worden betaald, zelfs indien de rentevoet misschien voordeliger was dan de rentevoet die op dat moment op de markt beschikbaar was.

Kortom, het feit dat de kredietovereenkomst hier in het geding onderdeel is van het sociale beleid van een onderneming ten voordele van zijn werknemers in de vorm van een regeling ter bevordering van het eigenwoningbezit, is in deze zaak niet relevant.

Dat gezegd hebbende en zoals reeds hierboven in punt 19 van deze conclusie is opgemerkt, kan slechts worden onderstreept dat de voor dit Hof dienende zaak geen betrekking heeft op de beoordeling van de (on)eerlijkheid van het beding in kwestie. Die beoordeling moet door de nationale rechterlijke instantie worden verricht. Daarbij moet rekening worden gehouden met de aard van de dienstverlening waarop de overeenkomst betrekking heeft en worden afgegaan op alle omstandigheden die destijds tot sluiting van de overeenkomst hebben geleid.34. Alhoewel gemaakte sociale afwegingen en/of winst (die er misschien niet is) nauwelijks relevant zijn voor de beoordeling van de hoedanigheid van de partijen bij een overeenkomst, is het dus voorstelbaar dat ze relevant zouden kunnen zijn voor de beoordeling van het algehele evenwicht in de uit die overeenkomst voortkomende rechten en verplichtingen van de partijen.

EDF is een rechtspersoon die het produceren en leveren van elektriciteit als bedrijfsdoel heeft. Bij de uitoefening van haar belangrijkste economische activiteiten of werkzaamheden voert zij een personeelsbeleid waarbij zij poogt werknemers aan te trekken en te behouden door hun bepaalde voordelen en secundaire arbeidsvoorwaarden te bieden. Eén daarvan betreft de regeling voor toegang tot huisvesting in het kader waarvan EDF met werknemers contractuele verhoudingen aangaat voor het verstrekken van krediet zodat ze in staat zijn een huis te kopen. Om in eerdere onderdelen van dit stuk vermelde redenen handelt EDF bij het sluiten van een kredietovereenkomst met een werknemer in het kader van haar beroepsactiviteit en moet daarom als een ‘verkoper’ in de zin van artikel 2, onder c), van richtlijn 93/13 worden beschouwd.

In dit geval zijn er meer elementen die deze conclusie bevestigen35.: EDF lijkt een gespecialiseerde organisatiestructuur te hebben. Zijn voert een speciale afdeling gericht op het verstrekken van krediet aan werknemers. EDF lijkt deze kredietovereenkomsten met werknemers ook regelmatig aan te gaan. Deze activiteit van EDF bij het verstrekken van krediet viel kennelijk onder nationale wetgeving betreffende de verstrekking van informatie en bescherming36., die op grond van nationale wetgeving blijkbaar een voorloper voor consumentenbescherming was. Bovendien waren de kredietovereenkomsten niet renteloos.

Het feit dat de kredietovereenkomst niet valt binnen het gebruikelijke terrein van bedrijfsbekwaamheid van EDF, het feit dat de overeenkomst is gesloten tussen EDF en een van haar werknemers en het feit dat deze onderdeel uitmaakt van het sociale beleid van de onderneming, hebben naar mijn mening geen gevolgen voor de beoordeling van de hoedanigheid van ‘verkoper’ in de zin van de richtlijn.