HR, 15-02-2013, nr. 12/00825

Partijen hebben van 2004 tot halverwege 2008 een affectieve relatie met elkaar gehad. Uit deze relatie is het navolgende, thans nog minderjarige en door de man erkende kind geboren:

De minderjarigen verblijven bij de vrouw. De man is getrouwd met zijn nieuwe partner en woont samen met haar en haar drie kinderen2..

Bij verzoekschrift van 21 juli 2010, op 23 juli 2010 ingekomen ter griffie, heeft de vrouw de rechtbank 's-Gravenhage verzocht de kinderalimentatie met ingang van 1 mei 2009 te bepalen op € 449,- per maand per kind, telkens voor de eerste van de maand bij vooruitbetaling te voldoen. De man heeft verweer gevoerd. Bij beschikking van 2 februari 2011 heeft de rechtbank - uitvoerbaar bij voorraad - de door de man met ingang van 23 juli 2010 te betalen bijdrage in de kosten van verzorging en opvoeding van de minderjarigen [de kinderen] bepaald op € 449,- per maand per kind, vanaf de datum van de beschikking telkens bij vooruitbetaling voor de eerste van de maand aan de vrouw te voldoen.

De man is bij verzoekschrift van 19 april 2011, op 20 april 2011 ingekomen ter griffie van het hof 's-Gravenhage, van de beschikking van de rechtbank in hoger beroep gekomen en heeft het hof verzocht de bestreden beschikking, voor zover mogelijk uitvoerbaar bij voorraad, te vernietigen en, opnieuw beschikkende, de kinderalimentatie met ingang 23 juli 2010 vast te stellen op € 224,- per kind per maand en met ingang van 25 maart 2011 op € 180,- (ten tijde van de beschikking van het hof: € 182,50) per maand per kind, dan wel op een door het hof in goede justitie vast te stellen bedrag met ingang van een door het hof in goede justitie vast te stellen datum. De vrouw heeft het hoger beroep bestreden en heeft het hof verzocht de bestreden beschikking te bekrachtigen.

Bij beschikking van 9 november 2011 heeft het hof de bestreden beschikking vernietigd en de door de man aan de vrouw te betalen kinderalimentatie met ingang van 23 juli 2010 tot 25 maart 2011 op € 224,- per maand per kind bepaald, wat de na de dag van de beschikking te verschijnen termijnen betreft bij vooruitbetaling te voldoen, en de door de man aan de vrouw te betalen kinderalimentatie met ingang van 25 maart 2011 vastgesteld op € 182,50 per maand per kind, wat de na de dag van de beschikking te verschijnen termijnen betreft bij vooruitbetaling te voldoen.

Bij verzoekschrift van 8 februari 2011, op 9 februari 2011 per telefax ter griffie van de Hoge Raad ingekomen, heeft de vrouw tijdig cassatieberoep tegen de beschikking van het hof ingesteld. De man heeft in cassatie geen verweer gevoerd.

De vrouw heeft één middel van cassatie voorgesteld. Dat middel omvat (naast een inleiding onder I.i-v) een drietal onderdelen (I.1-I.4; onderdeel I.3 ontbreekt), waarvan de onderdelen I.1 en I.2 in subonderdelen zijn verdeeld. Het cassatiemiddel is in het bijzonder gericht tegen de rov. 12-13, waarin het hof als volgt heeft overwogen:

Alvorens de klachten te bespreken, wijs ik erop dat de Hoge Raad over de verdeling van de draagkracht van een onderhoudsplichtige over zijn tot onderhoud gerechtigde kinderen uit verschillende relaties onlangs als volgt heeft geoordeeld3.:

Subonderdeel I.1.2 klaagt (onder het opschrift "Stelplicht") dat het hof bij zijn beoordeling van de resterende behoefte van de stiefkinderen niet (slechts) in aanmerking had mogen nemen hetgeen de andere onderhoudsplichtigen (te weten [betrokkene 1] en [betrokkene 2]) feitelijk in het levensonderhoud van de stiefkinderen bijdragen en/of verdienen, maar bij die beoordeling (tevens) de actuele draagkracht van die andere onderhoudsgerechtigden had moeten betrekken. Volgens het subonderdeel had de man in het kader van zijn draagkrachtverweer ter zake het nodige moeten stellen en met bescheiden moeten staven; nu de man zulks zou hebben nagelaten, had het hof, nog steeds volgens het subonderdeel, daaraan de consequentie moeten verbinden dat de man in staat moet worden geacht de vastgestelde kinderalimentatie (waarmee het subonderdeel kennelijk doelt op de door de rechtbank in eerste aanleg vastgestelde alimentatieplicht) te blijven voldoen. Het subonderdeel betoogt dat het hof, door dit laatste na te laten en door in rov. 13 slechts uit te gaan van de feitelijke bijdrage van [betrokkene 2] en noch in rov. 13, noch elders aandacht aan de verdiencapaciteit van [betrokkene 1] te besteden, van een onjuiste rechtsopvatting blijk heeft gegeven, althans zijn oordeel niet naar behoren heeft gemotiveerd. Voor het geval dat in de bestreden beschikking al besloten mocht liggen dat het hof heeft geoordeeld dat [betrokkene 1] geen nadere verdiencapaciteit heeft, dan nog heeft volgens het subonderdeel te gelden dat het voor rekening en risico van de man komt dat hij geen actuele draagkrachtgegevens van [betrokkene 2] heeft geproduceerd, hetgeen eveneens tot de slotsom moet leiden dat de bestaande alimentatieverplichting moet worden gecontinueerd.

Bij de beoordeling van de klachten van het subonderdeel stel ik voorop dat het hof niet heeft miskend dat, met het oog op de verdeling van de draagkracht van de man over de tijdens de eerste relatie door hem erkende kinderen en zijn stiefkinderen, de resterende behoefte van de stiefkinderen van belang is en dat die resterende behoefte mede wordt bepaald door hetgeen de andere jegens die kinderen onderhoudsplichtigen in staat zijn voor hun rekening te nemen. Zo heeft het hof in rov. 13 overwogen dat [betrokkene 1] "niet in staat is een aandeel in die behoefte voor haar rekening te nemen", welke formulering onmiskenbaar erop wijst dat het hof daarbij het begrip draagkracht (in een ruimere betekenis dan slechts die van feitelijk verworven inkomsten) voor ogen heeft gestaan. Wat het aandeel van [betrokkene 2] betreft, heeft het hof in rov. 13 weliswaar ermee volstaan naar diens (actuele) alimentatieverplichting te verwijzen, maar dat impliceert geenszins dat het hof zou hebben miskend dat het in laatste instantie (mede) op de draagkracht van [betrokkene 2] aankomt. Kennelijk en alleszins begrijpelijk heeft het hof géén aanleiding gezien aan te nemen dat de door [betrokkene 2] betaalde alimentatie zijn actuele draagkracht niet reflecteert, waarbij van belang is dat die alimentatie geringer is dan de behoefte van de stiefkinderen (waarin [betrokkene 1] naar het oordeel van het hof buiten staat is bij te dragen).

Het hof beschikte, wat de draagkracht van [betrokkene 1] betreft, wel degelijk over financiële gegevens. Blijkens rov. 12 is het hof van een inkomen van [betrokkene 1] van circa € 900,- netto per maand uitgegaan ("Ter zitting is het hof gebleken dat [betrokkene 1] ook toen reeds € 900,- netto per maand verdiende."). Weliswaar is denkbaar dat dit inkomen van [betrokkene 1] niet met haar verdiencapaciteit in overeenstemming is, maar kennelijk lag het naar het oordeel van het hof niet op de weg van de man om tegenover de desbetreffende stellingen van de vrouw die mogelijkheid verder uit te sluiten dan met de (ook volgens het subonderdeel) door hem betrokken stelling dat [betrokkene 1] de zorg voor haar kinderen heeft. Dat oordeel getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting en is evenmin onbegrijpelijk, in welk verband mede ware te bedenken dat de alimentatierechter bij het waarderen van de aangedragen gegevens grote vrijheid toekomt en dat uit de stukken blijkt dat tot het gezin van de man en zijn nieuwe partner drie minderjarige kinderen behoren, dat de nieuwe partner van de man reeds parttime werkt4. en dat de man in de huidige situatie5. (anders dan toen hij met de vrouw samenwoonde6.) fulltime werkzaam is.

Met betrekking tot de onderhoudsbijdrage van [betrokkene 2] valt naar mijn mening niet in te zien waarom de man zijn stelplicht zou hebben verzaakt door zich slechts op de (actuele) alimentatieverplichting van [betrokkene 2] te beroepen en niet ook op draagkrachtgegevens waaraan die alimentatieverplichting zou kunnen worden getoetst, zonder dat concrete stellingen van de vrouw tot zodanige toetsing noopten. Een zover gaande stelplicht ligt mijns inziens ook niet besloten in de hiervóór (onder 2.2) geciteerde beschikking van de Hoge Raad van 13 juli 2012, die ruimte laat voor rechterlijke schattingen op basis van niet volledige gegevens, zeker in het geval dat de onvolledigheid van die gegevens kan worden gepardonneerd.

Subonderdeel I.1.2 herhaalt (onder het opschrift "Artikel 1:397 BW") de klacht dat het hof noch de actuele draagkracht van [betrokkene 2], noch de verdiencapaciteit van [betrokkene 1] in zijn oordeel heeft betrokken, en voegt daaraan toe dat het hof "daarom" evenmin eraan is toegekomen rekening te houden met de verhouding waarin de man tot de twee door hem erkende kinderen en zijn drie stiefkinderen staat, voor zover het de onderlinge verdeling jegens hen betreft.

Voor zover het subonderdeel klaagt dat het hof noch de actuele draagkracht van [betrokkene 2], noch de verdiencapaciteit van [betrokkene 1] in zijn oordeel heeft betrokken, faalt het op dezelfde gronden als subonderdeel I.1.1.

Voor zover de klacht van het onderdeel over schending van art. 1:397 lid 2 BW voortbouwt op de veronderstelling dat het hof de draagkracht van de jegens de stiefkinderen van de man (mede) onderhoudsplichtige ouders ([betrokkene 1] en [betrokkene 2]) niet naar behoren zou hebben vastgesteld (de eerste twee volzinnen van subonderdeel I.1.2, tweede alinea, luiden: "Het hof heeft alleen rekening gehouden met de feitelijke bijdrage van [betrokkene 2] (...) en met het feitelijke inkomen van [betrokkene 1]. Het hof is daarom evenmin toegekomen aan het rekening houden met de verhouding waarin de man tot zijn twee kinderen en zijn drie stiefkinderen staat voor zover het de onderlinge verdeling jegens hen betreft."; onderstreping toegevoegd; LK), mist het feitelijke grondslag. Het hof heeft de draagkracht van beide onderhoudsplichtige ouders naar behoren in aanmerking genomen en kan niet op grond van een vermeend nalaten daarvan worden verweten art. 1:397 lid 2 BW te hebben geschonden.

Overigens meen ik dat, anders dan het subonderdeel in de hiervóór (onder 2.9) geciteerde passage lijkt te veronderstellen7., art. 1:397 lid 2 BW de verdeling van de draagkracht van de man over de door hem erkende kinderen en zijn stiefkinderen niet rechtstreeks beïnvloedt in die zin, dat tussen de man en de door hem erkende kinderen een nauwere verwantschap bestaat dan tussen hem en zijn stiefkinderen en dat die nauwere verwantschap een naar verhouding grotere claim van de erkende kinderen op de beschikbare draagkracht van de man rechtvaardigt. Uit art. 1:397 lid 2 BW vloeit niet voort dat bij een samenloop van onderhoudsplichten van de man zijn draagkracht moet worden verdeeld, mede met inachtneming van de verhouding waarin hij tot een ieder van de gerechtigden staat, maar dat, in geval van een samenloop van de onderhoudsplicht van de man met die van andere bloed- of aanverwanten jegens dezelfde gerechtigde, bij de bepaling van het deel van de behoefte dat ieder van de onderhoudsplichtigen dient te voldoen, mede rekening wordt gehouden met de verhouding waarin een ieder tot de gerechtigde staat.

Iets anders is dat toepassing van art. 1:397 lid 2 BW het bedrag waarmee de man in de behoefte van zijn stiefkinderen dient bij te dragen kan beïnvloeden, en daarmee ook het deel van zijn draagkracht dat voor de door hem erkende kinderen beschikbaar is. Voor zover het subonderdeel het hof verwijt bij de bepaling van het aandeel van de man in de behoefte van zijn stiefkinderen ten onrechte geen rekening te hebben gehouden met de verhouding waarin de man, respectievelijk [betrokkene 1] en [betrokkene 2] tot de stiefkinderen staan en te zijn voorbijgegaan aan de in beginsel nauwere verwantschap tussen ouder en kind dan tussen stiefouder en kind8., geldt dat, naar uit de geschiedenis van totstandkoming van het huidige art. 1:395 BW blijkt, de alimentatieplicht van een stiefouder niet subsidiair is aan die van de ouder en dat de rechter vrij is van geval tot geval te beoordelen in hoeverre de stiefouder naast de ouders tot bijdragen verplicht is, waarbij hij dan als een der factoren in aanmerking kan nemen dat tussen de minderjarige en zijn ouders een nauwere verwantschap bestaat dan tussen de minderjarige en zijn stiefouders9..

Het criterium van de verhouding waarin ieder van de onderhoudsplichtigen tot de gerechtigde staat (in welk verband onder meer de duur van de opvoeding binnen het gezin van de stiefouder en het lange tijd ontbreken van contacten met de ouder relevant kunnen zijn), zal (ook) overigens niet steeds ertoe leiden dat de onderhoudsplicht van de ouder zwaarder dan die van de stiefouder weegt10.. In de praktijk wordt het voor het kind te betalen bedrag regelmatig naar evenredigheid van de draagkracht van de vader en de moeder (samen met de stiefvader) over beiden verdeeld11..

Wat verder van dit alles zij, een verdeling als bedoeld in art. 1:397 lid 2 BW vooronderstelt bij tenminste twee van de betrokken onderhoudsplichtigen voldoende draagkracht12.. Volgens de vaststellingen van het hof is [betrokkene 1] buiten staat bij te dragen in de op € 260,- per maand per kind berekende behoefte van de stiefkinderen en draagt [betrokkene 2], kennelijk overeenkomstig diens draagkracht, slechts met een alimentatie van € 60,- per maand per kind in die behoefte bij. Bij die stand van zaken is aannemelijk dat bij [betrokkene 1] en [betrokkene 2] überhaupt draagkracht ontbreekt om in de relatie tussen de man en zijn stiefkinderen een verlaging van diens door het hof op € 182,50 per kind berekende bijdrage mogelijk te maken. Ook om die reden kan het subonderdeel niet tot cassatie leiden.

Subonderdeel I.2.1 is (onder het opschrift "Gelijkstelling") gericht tegen rov. 13, voor zover het hof daarin heeft geoordeeld dat de berekende (resterende) behoefte van de stiefkinderen ad € 200,- per maand "nagenoeg gelijk te stellen is aan de (resterende, op € 224,- per maand per kind berekende; LK) behoefte van de minderjarigen" en de draagkracht van de man op die grond gelijkelijk over de door de man erkende kinderen en zijn stiefkinderen heeft verdeeld. Onder verwijzing naar HR 11 september 2009, LJN: BI3437, NJ 2009, 420, en HR 18 november 1994, LJN: ZC1546, NJ 1995, 117, betoogt het subonderdeel dat sprake is van een verschil van € 24,- (11%) per kind, welk verschil niet als gering kan worden aangemerkt. Het op één lijn te stellen van de resterende behoefte van de kinderen en die van de stiefkinderen en de verdeling van de draagkracht, gelijkelijk over de vijf kinderen, leidt ertoe dat de man meer bijdraagt in de behoefte van de stiefkinderen (91%) dan in die van de kinderen (81%).

Bij de beoordeling van het subonderdeel stel ik voorop, dat dit niet een duidelijke rechts- of motiveringsklacht omvat. Een dergelijke klacht lees ik ook niet in de eerste volzin op p. 9 van het cassatierekest, volgens welke uit de door het subonderdeel genoemde jurisprudentie "geen ander gevolgtrekking (kan) worden gemaakt dan dat de rechter geringe bedragen niet, althans niet zonder meer, als irrelevant mag beschouwen". Zou het subonderdeel met de geciteerde passage een rechts- of motiveringsklacht beogen, dan mist die klacht naar mijn mening in die zin feitelijke grondslag, dat het hof niet heeft geoordeeld dat een gering (alimentatie)bedrag als irrelevant mag worden beschouwd, maar dat een gering verschil in de berekende (resterende) behoefte van de jegens de man alimentatiegerechtigde kinderen niet aan een gelijke verdeling van diens draagkracht over die kinderen in de weg staat. Overigens acht ik dat oordeel althans in het onderhavige geval rechtens juist, nu de draagkracht van de man onvoldoende is om volledig in de resterende behoefte van elk van zijn onderhoudsgerechtigde kinderen te voorzien. Bij die stand van zaken is een gelijke verdeling van de draagkracht van de man over de kinderen hoe dan ook aangewezen, kennelijk ook in de visie van de Hoge Raad, die in zijn hiervóór (onder 2.2) geciteerde beschikking overwoog

Ten overvloede teken ik nog aan dat de in het subonderdeel berekende percentages van 91% en 81% de bijdrage van de man als percentage van de resterende behoefte van de stiefkinderen respectievelijk de eigen kinderen betreffen. Wordt niet slechts uitgegaan van de bijdrage van de man maar van het totaal van de per kind beschikbare bijdragen en niet van de resterende maar van de totale behoefte van de kinderen, dan geldt dat het totaal van de bijdragen (met inbegrip van de door het hof vastgestelde bijdrage van de man) respectievelijk 93,3% en 90,5% van de totale behoefte van de stiefkinderen respectievelijk de erkende kinderen dekt. Wordt niet een voor alle kinderen gelijke, maar een naar rato van de resterende behoefte gedifferentieerde bijdrage van de man berekend, dan zou (uitgaande van een beschikbare draagkracht van € 912,50) de bijdrage voor de kinderen uit de eerste relatie € 195,04 en die voor de stiefkinderen € 174,14 per kind bedragen. Ook met een dergelijke gedifferentieerde bijdrage zou, tezamen met de andere bijdrage(n), niet gelijkelijk in de totale behoefte van de stiefkinderen respectievelijk de erkende kinderen worden voorzien, maar voor 90,1% respectievelijk 93,3%.

Subonderdeel I.2.2 klaagt dat het hof in rov. 13 heeft geoordeeld dat [betrokkene 2] € 60,- per kind per maand betaalt. Het subonderdeel voert aan dat de man bij pleidooi in appel heeft gesteld dat [betrokkene 2] € 200,- voor de drie stiefkinderen van de man betaalt en dat zulks ook blijkt uit door de man geproduceerde bescheiden. Volgens het subonderdeel is de bestreden overweging onbegrijpelijk, nu een bedrag van € 200,- voor de drie kinderen resulteert in een bedrag van meer dan € 66,- per kind. Subonderdeel 1.2.3 voegt daaraan toe dat, uitgaande van een bijdrage van [betrokkene 2] van € 66,- per kind per maand, de resterende behoefte van de stiefkinderen € 194,- en die van de erkende kinderen € 224,- bedraagt, en dat althans bij die stand van zaken het oordeel van het hof dat de behoefte van de erkende kinderen en die van de stiefkinderen op één lijn mogen worden gesteld, geen stand houdt.

Ook bij het door subonderdeel I.2.2 bedoelde verschil in resterende behoefte van de stiefkinderen en de erkende kinderen houdt het oordeel in rov. 13 stand op de bij de bespreking van subonderdeel I.2.1 reeds uiteengezette gronden. Om die reden kan subonderdeel I.2.3 niet tot cassatie leiden en mist de vrouw belang bij de klacht van subonderdeel I.2.2.

Volledigheidshalve voeg ik daaraan nog toe dat de door subonderdeel I.2.2 bedoelde bijdrage van [betrokkene 2] van (ruim) € 66,- in plaats van € 60,- per maand per kind uiteraard wel tot andere percentages leidt. Bij de door subonderdeel I.2.3 genoemde percentages teken ik aan dat, als niet slechts wordt uitgegaan van de bijdrage van de man maar van het totaal van de per kind beschikbare bijdragen en niet van de resterende maar van de totale behoefte van de kinderen, de gecorrigeerde, door het totaal van de bijdragen gedekte percentages van de totale behoefte van de stiefkinderen en de erkende kinderen respectievelijk 95,6% en 90,5% bedragen. Wordt niet een voor alle kinderen gelijke, maar een naar rato van de resterende behoefte gedifferentieerde bijdrage van de man berekend, dan zou (uitgaande van een resterende behoefte van de stiefkinderen van € 194,- per kind) de bijdrage voor de erkende kinderen € 197,30 en die voor de stiefkinderen € 172,64 per kind bedragen. Ook met een dergelijke gedifferentieerde bijdrage zou, tezamen met de andere bijdragen, niet gelijkelijk in de totale behoefte van de stiefkinderen respectievelijk de erkende kinderen worden voorzien, maar voor 91,8% respectievelijk 93,8%.

Onderdeel 1.4 betreft de doorwerking van de gegrondbevinding van een of meer van de voorgaande klachten in rov. 14 en het dictum. Nu geen van de voorgaande klachten slaagt, doet de bedoelde doorwerking zich niet voor.

De conclusie strekt tot verwerping.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal