HvJ EU, 28-01-2021, nr. C-466/19 P

Met het eerste tot en met derde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening betogen rekwirantes dat het Gerecht met zijn oordeel dat ten eerste het litigieuze besluit de omvang van het onderzoek niet had gewijzigd, dat ten tweede de Commissie wettelijk bevoegd was om inlichtingen te vragen aangaande perioden die vielen buiten het kader van het onderzoek dat in de mededeling van punten van bezwaar was bepaald, en dat ten derde de bij dat besluit gevraagde inlichtingen noodzakelijk waren, blijk heeft gegeven van een onjuiste opvatting, feitelijk en rechtens, de desbetreffende bewijselementen onjuist heeft opgevat en zijn oordeel gebrekkig heeft gemotiveerd.

Met het eerste onderdeel stellen rekwirantes dat het Gerecht in de punten 81, 82 en 91 van het bestreden arrest ten onrechte heeft geoordeeld dat het litigieuze besluit de reikwijdte van het onderzoek niet had gewijzigd. Om te beginnen heeft het Gerecht namelijk geen rekening gehouden met de briefwisseling tussen rekwirantes en de Commissie waarin zij deze instelling verzochten de reikwijdte van het ingestelde onderzoek te bevestigen zodat zij de omvang ervan konden begrijpen. Vervolgens heeft het Gerecht niet opgemerkt dat de Commissie met het litigieuze besluit het onderzoek had verruimd door de duur ervan te verdubbelen en talrijke inlichtingen te vragen over zeven onderdelen van chipsets in plaats van drie chipsets, zonder dat dit noodzakelijk was om de Commissie in staat te stellen de door rekwirantes aangevoerde argumenten te onderzoeken. Ten slotte heeft het Gerecht niet opgemerkt dat de uitbreiding van dit onderzoek werd bevestigd door de aanvullende mededeling van punten van bezwaar die berustte op gegevens die dankzij het litigieuze besluit waren verkregen, en deel uitmaakte van een volledig nieuw ten laste van rekwirantes samengesteld dossier dat met name was gebaseerd op een nieuwe methode voor de vergelijking van de prijzen en de kosten, ‘waarbij uitsluitend de ‘schil’ van het in de mededeling van de punten van bezwaar opgenomen dossier is behouden’.

Aldus heeft het Gerecht in punt 62 van het bestreden arrest en in de punten 69 en volgende daarvan vaste rechtspraak geschonden op grond waarvan het dossier moet worden beoordeeld in het licht van alle feiten en de context ervan, en met name in het licht van het feit dat het litigieuze besluit in een zeer vergevorderd stadium van een uiterst lange administratieve procedure en twee jaar na de mededeling van punten van bezwaar is vastgesteld. Door te wijzen op de ruime onderzoeksbevoegdheid van de Commissie heeft het Gerecht zich volgens rekwirantes daarentegen bij het standpunt van deze instelling aangesloten, zonder na te gaan of zij de weging en de beoordeling van de in aanmerking genomen factoren had toegelicht.

In dit verband heeft het Gerecht eveneens, in punt 73 van dat arrest, blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door zich naar analogie te baseren op de rechtspraak die voortvloeit uit zijn arrest van 30 september 2003, Atlantic Container Line e.a./Commissie, (T-191/98 en T-212/98–T-214/98, EU:T:2003:245), voor zijn oordeel dat artikel 18, leden 2 en 3, van verordening nr. 1/2003 de Commissie geen enkele verplichting oplegt wat betreft de datum waarop zij verzoeken om inlichtingen kan verzenden, hetgeen er in feite op neerkomt dat de Commissie de vrijheid krijgt om ondernemingen naar eigen goeddunken en zolang als zij wenst te onderzoeken, in strijd met de beginselen van noodzakelijkheid, evenredigheid en behoorlijk bestuur, met de letter of de geest van overweging 23 en artikel 18 van die verordening en met het arrest van 10 maart 2016, HeidelbergCement/Commissie (C-247/14 P, EU:C:2016:149).

Met het tweede onderdeel betogen rekwirantes dat het Gerecht in de punten 85, 88 en 127 van het bestreden arrest de bewijsmiddelen onjuist heeft opgevat door een onjuiste uitlegging te geven aan het soort gegevens die in hun interne boekhoudsysteem waren opgenomen en de gegevens waarop de Commissie zich voor de analyse van de ‘prijs-kostenverhouding’ in de mededeling van punten van bezwaar had gebaseerd, alsook aan de kritiek op de in deze mededeling van punten van bezwaar gehanteerde methode.

Daarenboven uiten rekwirantes kritiek op de overwegingen van het Gerecht wat betreft de noodzaak voor de Commissie om inlichtingen te vragen over perioden vóór en na de inbreukperiode. In dit verband verwijten rekwirantes het Gerecht dat het in punt 86 van het bestreden arrest het recht verkeerd heeft opgevat door zijn arrest van 22 maart 2012, Slovak Telekom/Commissie (T-458/09 en T-171/10, EU:T:2012:145, punt 51), naar analogie op de onderhavige zaak toe te passen, om te erkennen dat het voor de Commissie noodzakelijk is, inlichtingen over een periode vóór de inbreukperiode te vragen teneinde de context waarin een gedraging zich in laatstgenoemde periode heeft voorgedaan, nader te kunnen bepalen. Volgens rekwirantes verschilden de feiten die aan de orde waren in genoemd arrest en in de aldaar aangehaalde rechtspraak, die betrekking hadden op besluiten die vóór de mededeling van punten van bezwaar waren vastgesteld met de bedoeling om de context van het inbreukmakende gedrag te bepalen, namelijk van de in casu aan de orde zijnde feiten.

Voorts betwisten rekwirantes de vaststellingen van het Gerecht in de punten 87 en 90 van het bestreden arrest dat de Commissie het recht had om gegevens over 2008 en hun boekjaar 2013 op te vragen. Daartoe stellen zij dat het bestreden arrest wat deze vaststellingen betreft ontoereikend is gemotiveerd, aangezien het Gerecht niet heeft aangetoond waarom deze gegevens relevant zijn voor de beoordeling van de vermeende inbreuk.

Met het derde onderdeel verwijten rekwirantes het Gerecht allereerst dat het in de punten 99 tot en met 111 van het bestreden arrest niet rechtens genoegzaam heeft gemotiveerd in welke zin de bij het litigieuze besluit gevraagde inlichtingen noodzakelijk waren om de Commissie in staat te stellen de in de mededeling van punten van bezwaar geformuleerde bezwaren vast te stellen.

Vervolgens zijn rekwirantes van mening dat het Gerecht met name in de punten 98, 99 en 188 van het bestreden arrest de feiten en de bewijsmiddelen onjuist heeft opgevat door te oordelen dat de Commissie om aanvullende gegevens verzocht teneinde de daadwerkelijk door hun klanten betaalde prijzen te reconstrueren om te reageren op de kritiek die zij hadden geformuleerd in hun antwoord op de mededeling van de punten van bezwaar. Gelet op de uitleg die rekwirantes in dit antwoord hadden verstrekt, zouden deze gegevens daartoe namelijk noodzakelijk noch nuttig zijn geweest.

Ten slotte betwisten rekwirantes de feitelijke vaststellingen van het Gerecht in de punten 105 tot en met 107 van het bestreden arrest, volgens welke de verwijzing in het litigieuze besluit naar een bijlage bij het antwoord op een eerder verzoek om inlichtingen moest worden opgevat als een verzoek tot overlegging van soortgelijke gegevens, door opnieuw te stellen dat de Commissie hun met deze verwijzing had verzocht de boekhoudkundige werkzaamheden te herhalen teneinde hun boekhouding opnieuw te controleren. Het Gerecht heeft dus ook blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door te oordelen dat de gevraagde informatie verband hield met de gestelde inbreuk, hetgeen overigens wordt bevestigd door de aanvullende mededeling van punten van bezwaar.

De Commissie is van mening dat het eerste tot en met het derde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening niet-ontvankelijk moet worden verklaard. Rekwirantes hebben namelijk niet voldoende nauwkeurig aangegeven welke elementen onjuist zijn opgevat, noch aangetoond welke beoordelingsfouten tot die onjuiste opvatting hebben geleid, en evenmin hun stelling onderbouwd dat het bestreden arrest ontoereikend is gemotiveerd. Integendeel, zij hebben enkel de argumenten herhaald die zij voor het Gerecht hadden aangevoerd om die argumenten opnieuw te laten onderzoeken. De Commissie betoogt trouwens dat deze onderdelen hoe dan ook ongegrond zijn.

In repliek herhalen rekwirantes in wezen de argumenten die zij in hun hogere voorziening hebben aangevoerd en betogen te hebben aangetoond in welk opzicht het Gerecht hun argumenten in eerste aanleg dan wel de feiten van het onderhavige geval onjuist heeft beoordeeld.

Met het eerste tot en met het derde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening, die samen moeten worden onderzocht, beogen rekwirantes aan te tonen dat het Gerecht blijk heeft gegeven van een onjuiste opvatting van het recht en van de feiten, de desbetreffende bewijzen onjuist heeft opgevat, en het bestreden arrest ontoereikend heeft gemotiveerd door ten eerste vast te stellen dat het litigieuze besluit de in de mededeling van punten van bezwaar afgebakende omvang van het ingestelde onderzoek niet had gewijzigd, dat de Commissie ten tweede wettelijk bevoegd was om inlichtingen te vragen aangaande perioden die de reikwijdte van het onderzoek te buiten gingen, en dat de in dat besluit gevraagde informatie ten derde noodzakelijk was.

Wat in de eerste plaats de gestelde onjuiste opvatting van de feiten en de bewijsmiddelen door het Gerecht betreft, die in de punten 51, 54, 58 en 59 van het onderhavige arrest in herinnering zijn gebracht, dient te worden opgemerkt dat rekwirantes deze vermeendelijk door het Gerecht onjuist opgevatte feiten en bewijsmiddelen enkel opnoemen en daarbij in wezen hun argumentatie daaromtrent in eerste instantie herhalen, zonder evenwel enig bewijs aan te dragen waaruit kennelijk blijkt welke fouten in de analyse tot die onjuiste opvatting in de beoordeling van het Gerecht hebben geleid, en zonder aan te tonen dat het Gerecht de grenzen van een redelijke beoordeling van dit bewijsmateriaal kennelijk heeft overschreden.

Bijgevolg moeten deze onderdelen, overeenkomstig de in de punten 42 tot en met 45 van dit arrest in herinnering gebrachte rechtspraak, voor zover het eerste tot en met het derde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening beogen aan te tonen dat het Gerecht de feiten en de desbetreffende bewijsmiddelen onjuist heeft opgevat, kennelijk niet-ontvankelijk worden verklaard.

Aangaande in de tweede plaats de vraag of het ontvankelijke deel van deze onderdelen ook gegrond is, moet worden opgemerkt dat rekwirantes met dat deel in wezen de beoordeling door het Gerecht van de noodzakelijkheid van de bij het litigieuze besluit gevraagde inlichtingen ter discussie willen stellen vanuit het oogpunt van de materiële en temporele reikwijdte ervan, door het Gerecht te verwijten dat het het recht op meerdere punten onjuist heeft opgevat en het bestreden arrest ontoereikend heeft gemotiveerd.

Dienaangaande zij er om te beginnen aan herinnerd dat de mededeling van de punten van bezwaar volgens de rechtspraak van het Hof een procedureel, voorbereidend document is dat, teneinde een doeltreffende uitoefening van de rechten van de verdediging te waarborgen, het voorwerp van de door de Commissie ingeleide administratieve procedure afbakent en deze aldus belet, in haar besluit waarmee de procedure wordt afgesloten andere bezwaren in aanmerking te nemen. Dit impliceert dat deze mededeling voorlopig is en door de Commissie bij haar latere beoordeling op basis van de door de partijen in hun antwoorden gemaakte opmerkingen en andere feitelijke vaststellingen kan worden gewijzigd. De Commissie moet immers rekening houden met het resultaat van de volledige administratieve procedure, hetzij door bezwaren die ongegrond blijken te zijn te laten vallen, hetzij door argumenten ter ondersteuning van de door haar gehandhaafde bezwaren zowel feitelijk als rechtens aan te passen of aan te vullen (arrest van 24 september 2009, Erste Group Bank e.a./Commissie, C-125/07 P, C-133/07 P en C-137/07 P, EU:C:2009:576, punten 310 en 311).

Hieruit volgt dat de Commissie niet gebonden is aan de feitelijke of juridische beoordelingen in de mededeling van punten van bezwaar. Integendeel, zij dient haar eindbesluit te motiveren met haar definitieve beoordelingen op basis van de resultaten van haar volledige onderzoek op het moment van de afsluiting van de formele procedure en is niet gehouden eventuele verschillen met haar voorlopige beoordelingen in de mededeling van punten van bezwaar te verklaren (zie in die zin beschikking van 18 juni 1986, British American Tobacco en Reynolds Industries/Commissie, 142/84, niet gepubliceerd, EU:C:1986:250, punt 15, en arrest van 17 november 1987, British American Tobacco en Reynolds Industries/Commissie, 142/84 en 156/84, EU:C:1987:490, punt 70).

Verder heeft het Hof verduidelijkt dat de Commissie alleen die inlichtingen kan opvragen die voor haar van nut kunnen zijn bij de verificatie van de vermoedens van inbreuk die het onderzoek rechtvaardigen en die in het verzoek om inlichtingen zijn genoemd (arrest van 10 maart 2016, HeidelbergCement/Commissie, C-247/14 P, EU:C:2016:149, punt 23).

Gezien de ruime onderzoeksbevoegdheden die bij verordening nr. 1/2003 aan de Commissie zijn toegekend, staat het aan deze instelling om te beoordelen of een inlichting noodzakelijk is om een inbreuk op de mededingingsregels te kunnen opsporen. Zelfs indien zij reeds over aanwijzingen of zelfs bewijzen voor het bestaan van een inbreuk beschikt, kan de Commissie het zeer wel noodzakelijk achten aanvullende inlichtingen te vragen om zich een nauwkeuriger idee te vormen van de omvang van de inbreuk en de duur daarvan of van de ondernemingen die erbij betrokken zijn (zie in die zin arresten van 18 oktober 1989, Orkem/Commissie, 374/87, EU:C:1989:387, punt 15, en 22 oktober 2002, Roquette Frères, C-94/00, EU:C:2002:603, punt 78).

Aangaande de toetsing door de Unierechter van de beoordeling door de Commissie of de gevraagde inlichtingen noodzakelijk zijn, heeft het Hof geoordeeld dat deze vraag moet worden getoetst aan het in het verzoek om inlichtingen vermelde doel, namelijk de vermoede inbreuken waarnaar de Commissie een onderzoek wenst in te stellen (zie in die zin arrest van 10 maart 2016, HeidelbergCement/Commissie, C-247/14 P, EU:C:2016:149, punten 24 en 25). Aan het vereiste dat er een verband bestaat tussen een verzoek om inlichtingen en de vermoede inbreuk is voldaan indien de Commissie op de datum van het verzoek redelijkerwijs mag aannemen dat deze inlichtingen haar kunnen helpen om het bestaan van die inbreuk aan te tonen (zie in die zin arrest van 19 mei 1994, SEP/Commissie, C-36/92 P, EU:C:1994:205, punt 21).

In casu moet om te beginnen worden opgemerkt dat het Gerecht in punt 62 van het bestreden arrest geenszins blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door vooraf de in de punten 69 en 70 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak van het Hof in herinnering te brengen.

Vervolgens heeft het Gerecht geenszins blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door in de punten 69 tot en met 76 van het bestreden arrest in wezen te oordelen dat deze bepaling, voor zover de gevraagde inlichtingen noodzakelijk zijn en het verzoek om inlichtingen de in artikel 18, leden 2 en 3, van verordening nr. 1/2003 omschreven wezenlijke elementen vermeldt, geen beperking inhoudt van de bevoegdheid van de Commissie om verzoeken om inlichtingen te verzenden na de verzending van de mededeling van punten van bezwaar. De Commissie heeft namelijk het recht om haar onderzoek voort te zetten nadat deze is vastgesteld, met name om alle nodige opheldering te krijgen over de argumenten en over de bewijsmiddelen die de betrokken ondernemingen in hun antwoord op die mededeling naar voren hebben gebracht, zonder dat die verzoeken daardoor onrechtmatig worden of de noodzakelijkheid van de opgevraagde informatie daarmee op zich ter discussie wordt gesteld.

Uit de in de punten 66, 67 en 69 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak blijkt immers dat de Commissie, aangezien de mededeling van punten van bezwaar een voorlopige en voor wijziging vatbare handeling is, niet gebonden is aan de daarin gegeven feitelijke beoordelingen. Integendeel, zij dient deze beoordelingen te onderzoeken op basis van de gegevens die uit haar volledige onderzoek en in het bijzonder uit de opmerkingen van partijen naar voren komen, om haar argumenten ter ondersteuning van de door haar gehandhaafde bezwaren aan te passen en aan te vullen. De Commissie heeft dus het recht om daartoe aanvullende inlichtingen te vragen, met name om zich een nauwkeuriger idee te vormen van de omvang van de inbreuk, voor zover deze inlichtingen noodzakelijk zijn in de zin van de in de punten 68 tot en met 70 van het onderhavige arrest genoemde rechtspraak.

Wat ten slotte de noodzaak van de bij het litigieuze besluit gevraagde inlichtingen betreft, moet worden opgemerkt dat de noodzakelijkheid van deze inlichtingen voortvloeit uit twee reeksen feitelijke vaststellingen van het Gerecht in de punten 85, 88 tot en met 90, 98 en 99 van het bestreden arrest, die rekwirantes, zoals in de punten 63 en 64 van het onderhavige arrest is geoordeeld, niet op losse schroeven hebben weten te zetten.

Het Gerecht heeft ten eerste opgemerkt dat de Commissie, met name naar aanleiding van de opmerkingen van rekwirantes over de mededeling van punten van bezwaar, van mening was dat de gegevens waarop zij zich in deze mededeling van punten van bezwaar had gebaseerd om de methode voor de vergelijking van de prijzen en de kosten vast te stellen, geen correct beeld gaven van de prijzen die de klanten van rekwirantes gedurende de inbreukperiode daadwerkelijk hadden betaald, vanwege de door rekwirantes gehanteerde boekhoudkundige principes voor de verwerking van hun inkomsten — zoals die door hen in genoemde opmerkingen in herinnering is gebracht — en het feit dat de betrokken chipsets in verschillende configuraties zijn verkocht. Ten tweede heeft het Gerecht geoordeeld dat de gevraagde inlichtingen, met inbegrip van de inlichtingen aangaande perioden die voorafgingen aan of volgden op de inbreukperiode, juist bedoeld waren om een dergelijke discrepantie te verhelpen door gegevens te verkrijgen die de situatie in die periode getrouw weergeven, om een passende methode voor de vergelijking van de prijzen en de kosten vast te stellen, daar deze methode bepalend was om het vermoeden van het bestaan van een inbreuk door rekwirantes te verifiëren.

Gelet op wat voorafgaat kan het Gerecht niet worden verweten dat het blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting of dat het zijn motiveringsplicht niet is nagekomen door in de punten 86, 87, 91, 100 en 103 van het bestreden arrest te oordelen dat de Commissie op basis van de gevraagde inlichtingen weliswaar had getracht haar methodologie te wijzigen of aan te passen in het licht van met name de opmerkingen van rekwirantes, maar dat deze inlichtingen noodzakelijk waren in de zin van de in de punten 68 tot en met 70 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak, in die zin dat de Commissie redelijkerwijs mocht aannemen dat deze inlichtingen haar zouden helpen om het bestaan van de gestelde inbreuk aan te tonen.

Gelet op een en ander moet het eerste tot en met het derde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening ten dele kennelijk niet-ontvankelijk en ten dele ongegrond worden verklaard.

Met het vierde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening verwijten rekwirantes het Gerecht blijk te hebben gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en een kennelijke beoordelingsfout te hebben gemaakt door in de punten 108 en 109 van het bestreden arrest, met name op grond van zijn arrest van 22 maart 2012, Slovak Telekom/Commissie (T-458/09 en T-171/10, EU:T:2012:145), hun argument dat de na het litigieuze besluit vastgestelde aanvullende mededeling van punten van bezwaar heeft bevestigd dat dit besluit niet noodzakelijk was, als niet ter zake dienend te verwerpen.

Anders dan de verzoeken om inlichtingen die in dat arrest aan de orde waren, vormt deze mededeling van punten van bezwaar namelijk slechts een bevestiging en een verdere uitwerking van de argumenten die zij in hun verzoekschrift hadden aangevoerd. Deze mededeling van punten van bezwaar was dus aanvullend bewijs dat het litigieuze besluit niet noodzakelijk was, welk besluit het Gerecht tot een ander oordeel zou hebben gebracht indien het Gerecht hiermee rekening had gehouden.

De Commissie betwist deze argumenten.

Met het vierde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening wordt gesteld dat het Gerecht in de punten 108 en 109 van het bestreden arrest blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en een kennelijke beoordelingsfout heeft begaan door het als niet ter zake dienend van de hand wijzen van het argument van rekwirantes dat de aanvullende mededeling van punten van bezwaar bewijst dat het litigieuze besluit niet beperkt bleef tot hetgeen noodzakelijk was om het gestelde doel ervan na te streven, omdat deze mededeling na het litigieuze besluit was vastgesteld.

In dit verband kan wat de gestelde kennelijke beoordelingsfout betreft, worden volstaan met vast te stellen dat rekwirantes deze fout enkel vermelden zonder deze op enigerlei wijze aan te tonen. Wat vervolgens de gestelde onjuiste rechtsopvatting betreft, zij eraan herinnerd dat de rechtmatigheid van een handeling van de Unie volgens vaste rechtspraak dient te worden beoordeeld aan de hand van de feiten en de juridische situatie op de datum waarop die handeling werd vastgesteld, zodat aan de geldigheid van een besluit geen afbreuk kan worden gedaan door later vastgestelde handelingen (arrest van 17 oktober 2019, Alcogroup en Alcodis/Commissie, C-403/18 P, EU:C:2019:870, punt 45 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bijgevolg moet worden geoordeeld dat het Gerecht geen blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door in punt 109 van het bestreden arrest het argument waarmee rekwirantes de rechtmatigheid van het litigieuze besluit betwisten op grond van een later vastgestelde handeling, zoals de aanvullende mededeling van punten van bezwaar, als niet ter zake dienend af te wijzen.

Het vierde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening moet derhalve ongegrond worden verklaard.

Met het vijfde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening betogen rekwirantes dat het Gerecht geen rekening heeft gehouden met alle relevante bewijsmiddelen omdat het heeft geweigerd hun antwoord op de aanvullende mededeling van punten van bezwaar in het dossier op te nemen.

Rekwirantes verwijten het Gerecht met name dat het blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door te oordelen dat dergelijk aanvullend bewijs was overgelegd nadat de mondelinge behandeling was gesloten en door het volgen van een ‘kennelijk onjuiste en ongeschikte redenering’ om dit bewijs buiten beschouwing te laten. Rekwirantes betogen namelijk dat zij hun antwoord op de aanvullende mededeling van punten van bezwaar hebben meegedeeld zodra dit aan de Commissie was voorgelegd en dat het Gerecht zijn weigering om deze mondelinge behandeling te heropenen niet heeft gemotiveerd.

De Commissie betwist deze argumenten.

Met het vijfde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening stellen rekwirantes dat het Gerecht blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en zijn arrest ontoereikend heeft gemotiveerd door zijn weigering om het antwoord van rekwirantes op de aanvullende mededeling van punten van bezwaar als bewijsmiddel aan het dossier toe te voegen.

Dienaangaande moet erop worden gewezen dat het Gerecht geen blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en zijn weigering om het antwoord van rekwirantes op de aanvullende mededeling van punten van bezwaar als bewijsmiddel aan het dossier toe te voegen naar behoren heeft gemotiveerd. Het Gerecht heeft in punt 24 van het bestreden arrest namelijk terecht opgemerkt dat dit antwoord na de sluiting van de mondelinge behandeling was ingediend en is vervolgens tot het oordeel gekomen — zonder dat rekwirantes deze beoordeling voor het Hof betwisten — dat aan geen van de in zijn Reglement voor de procesvoering vastgestelde voorwaarden voor de heropening van de mondelinge behandeling was voldaan.

Derhalve dient het vijfde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening en bijgevolg het derde middel van de hogere voorziening in zijn geheel ongegrond te worden verklaard.

Met het eerste tot en met derde onderdeel van het vierde middel van de hogere voorziening betwisten rekwirantes de beoordeling door het Gerecht of de in het litigieuze besluit gevraagde inlichtingen evenredig zijn.

Met het eerste onderdeel verwijten rekwirantes het Gerecht bepaalde essentiële feiten van de zaak niet te hebben begrepen of zelfs te hebben miskend en de desbetreffende bewijsmiddelen onjuist te hebben opgevat. Ten eerste heeft het Gerecht in de punten 85 en 127 van het bestreden arrest niet opgemerkt dat de Commissie in geen enkele fase van het onderzoek dat tot de mededeling van de punten van bezwaar heeft geleid, had verzocht om de boekhoudkundige gegevens voor elk van de onderdelen van de drie chipsets waarop dat onderzoek betrekking had, ook al had het Gerecht in punt 85 van dat arrest nog wel erkend dat de Commissie die gegevens te allen tijde had kunnen verkrijgen.

Ten tweede is het Gerecht eraan voorbijgegaan dat rekwirantes, om de opgevraagde gegevens terug te vinden, verplicht waren circa 25 000 bladzijden aan in externe opslagplaatsen opgeslagen documenten aan te wijzen, terug te vinden en te analyseren, en dat zij geen bewaarplicht hadden.

Met het tweede onderdeel betwisten rekwirantes de conclusie van het Gerecht dat het door de Commissie voorgestelde format voor de beantwoording van bepaalde vragen niet bindend was. Dienaangaande verwijten zij het Gerecht allereerst dat het in punt 131 van het bestreden arrest blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting bij de uitlegging van de rechtspraak over het begrip ‘inlichtingen’. Uit de conclusie van advocaat-generaal Wahl in de zaak HeidelbergCement/Commissie (C-247/14 P, EU:C:2015:694, punten 106 en 107), komt namelijk naar voren dat aan de onderneming enkel de verplichting kan worden opgelegd om inlichtingen te verstrekken, en niet om taken te vervullen waarvoor de Commissie bevoegd is bij de voorbereiding van een zaak, en dat de Commissie in beginsel niet van de adressaat van een besluit waarbij om inlichtingen wordt verzocht, kan eisen dat hij — onder alle omstandigheden — deze inlichtingen in een specifiek format aanlevert.

Rekwirantes voeren bovendien aan dat het Gerecht in casu de bewijsmiddelen onjuist heeft opgevat door de van hen verlangde inlichtingen te kwalificeren als feiten of documenten, terwijl deze inlichtingen veeleer bestonden in berekeningen, details, codes en hypothetische prijzen voor producten — waarbij het niet ging om bijzondere, met de klant overeengekomen financiële stimulansen — en in analyses en interpretaties van veronderstellingen die meerdere jaren voordien door voormalige werknemers waren gedaan.

Vervolgens betwisten rekwirantes de vaststellingen van het Gerecht in respectievelijk de punten 132 en 133 van het bestreden arrest dat de door het litigieuze besluit voorgestelde formats om bepaalde vragen te beantwoorden, niet bindend waren en hun taak moesten verlichten. Wat in het bijzonder de eerste vaststelling betreft, stellen zij dat zij verplicht waren om een rekenblad in te vullen dat als bijlage bij dat besluit was gevoegd en dat bij hun normale gang van zaken niet werd opgesteld, hetgeen hun moeilijkheden opleverde die met de Commissie zijn besproken.

Ten slotte betogen rekwirantes dat het Gerecht in punt 135 van het bestreden arrest ten onrechte heeft geoordeeld dat het feit dat de Commissie richtsnoeren heeft moeten verstrekken over de wijze waarop het litigieuze besluit moest worden beantwoord, niet kon aantonen dat de werklast die hun aldus werd opgelegd om de in het litigieuze besluit gestelde vragen te beantwoorden, onevenredig was.

Met het derde onderdeel betwisten rekwirantes de overwegingen van het Gerecht met betrekking tot hun verplichting om de gevraagde gegevens en documenten te bewaren. Om te beginnen verwijten rekwirantes het Gerecht in wezen in de punten 87, 136, 137 en 139 van het bestreden arrest blijk te hebben gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en een kennelijke beoordelingsfout heeft begaan door ten eerste te oordelen dat zij sinds 2008 verplicht waren om nauwkeurige gegevens over prijzen en kosten te bewaren, ten tweede dat hun archieven ‘ongeordend’ waren, en ten derde dat de Commissie slechts had verzocht om informatie waartoe alleen rekwirantes toegang hadden.

Ten eerste wijzen rekwirantes er in dat verband op dat zij juridisch gezien niet verplicht waren om de door het litigieuze besluit vereiste typen gegevens te bewaren en dat zij pas in 2010 kennis hadden genomen van de klacht die aanleiding had gegeven tot opening van het onderzoek, waarvan de gestelde inbreuk een verwaarloosbaar deel uitmaakte. Zij voegen hieraan toe dat de Commissie hun voor het eerst om inlichtingen over prijzen en kosten heeft verzocht in juli 2013 en dat deze instelling hun pas in juli 2014 heeft meegedeeld dat het ingestelde onderzoek voortaan gericht was op de vermeende afbraakprijzen. Ten tweede betogen rekwirantes dat hun archieven niet ‘ongeordend’ waren en dat zij de gevraagde inlichtingen enkel hebben kunnen verstrekken omdat zij documenten bewaarden die zij niet hoefden te bewaren. Ten derde merken rekwirantes in wezen op dat uit de mededeling van punten van bezwaar en uit punt 145 van het bestreden arrest blijkt dat de bij het litigieuze besluit gevraagde gegevens hun door hun klanten zijn meegedeeld, zodat de Commissie deze gegevens bij hun klanten had kunnen opvragen.

Vervolgens zijn rekwirantes van mening dat het Gerecht zelf het evenredigheidsbeginsel heeft geschonden door in punt 136 en volgende van het bestreden arrest te oordelen dat de gevraagde inlichtingen in verhouding stonden tot de werklast die dit voor hen betekende, terwijl de feiten van de zaak overduidelijk het tegendeel bewezen.

Ten slotte betogen rekwirantes dat punt 147 van het bestreden arrest — waarin het Gerecht hun stelling heeft onderzocht dat het moeilijk is om inlichtingen te verstrekken over feiten van meerdere jaren geleden, evenals de weigering om hun antwoord op de aanvullende mededeling van punten van bezwaar in het dossier op te nemen — blijk geeft van een onjuiste opvatting van het recht en van de feiten, hetgeen is onderzocht bij het onderzoek van het eerste middel van de hogere voorziening en het vierde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening.

De Commissie stelt dat het eerste onderdeel, alsmede enkele van de argumenten die onder het tweede en het derde onderdeel zijn aangevoerd en die respectievelijk in de punten 96, 98 en 101 van dit arrest zijn uiteengezet, niet-ontvankelijk moeten worden verklaard. Rekwirantes hebben immers enkel de argumenten herhaald die zij in eerste aanleg hadden aangevoerd en hebben niet aangegeven welke bewijsmiddelen het Gerecht onjuist heeft opgevat, of aangetoond welke onjuistheden het Gerecht heeft begaan. Voor het overige betwist de Commissie de gegrondheid van de argumenten van rekwirantes.

In repliek antwoorden rekwirantes dat zij in de hogere voorziening duidelijk hebben aangetoond welke feiten en bewijsmiddelen door het Gerecht onjuist zijn opgevat, evenals welke invloed zij hebben op de beoordeling of het litigieuze besluit evenredig is.

Met het eerste tot en met het derde onderdeel van het vierde middel van de hogere voorziening, die samen moeten worden onderzocht, trachten rekwirantes aan te tonen dat het Gerecht feiten en het desbetreffende bewijsmateriaal onjuist heeft opgevat en het bestreden arrest ontoereikend heeft gemotiveerd wat betreft de beoordeling of de bij het litigieuze besluit gevraagde inlichtingen evenredig zijn.

Wat in de eerste plaats de ontvankelijkheid van deze onderdelen betreft, moet worden opgemerkt dat deze onderdelen, voor zover rekwirantes het Gerecht daarmee verwijten dat het bepaalde feiten onjuist heeft uitgelegd, kennelijke beoordelingsfouten heeft begaan alsook het recht en de desbetreffende bewijsmiddelen onjuist heeft opgevat, kennelijk niet-ontvankelijk moeten worden verklaard overeenkomstig de in de punten 42 tot en met 45 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte rechtspraak.

Wat de in de punten 93 en 96 van het onderhavige arrest bedoelde beoordelingsfouten en onjuiste opvatting van de bewijsmiddelen betreft, maken rekwirantes alleen melding van deze vermeende onjuiste opvattingen van feiten en bewijsmiddelen zonder deze op enigerlei wijze aan te tonen. Wat voorts de in de punten 98 en 101 van het onderhavige arrest bedoelde beoordelingsfouten en onjuiste rechtsopvattingen betreft, herhalen rekwirantes slechts voor het Gerecht aangevoerde argumenten die zijn gebaseerd op feiten die het Gerecht uitdrukkelijk terzijde heeft gesteld, respectievelijk betwisten zij in wezen de beoordeling door het Gerecht van de feiten van de zaak, zonder evenwel aan te voeren dat deze onjuist zijn opgevat.

Wat in de tweede plaats de gegrondheid van het ontvankelijke deel van het eerste tot en met het derde onderdeel betreft, moet om te beginnen worden geoordeeld dat het eerste onderdeel aldus moet worden begrepen dat daarin ter discussie wordt gesteld dat het Gerecht bij zijn beoordeling of de door het litigieuze besluit gevraagde informatie evenredig was, geen rekening heeft gehouden met de werklast die vereist was om de documenten waaruit deze informatie kon blijken terug te vinden en te analyseren.

Uit punt 122 van het bestreden arrest blijkt evenwel dat het Gerecht uitdrukkelijk heeft erkend dat deze werklast aanzienlijk was. In punt 121 van dat arrest heeft het Gerecht er echter ook aan herinnerd dat volgens de rechtspraak — die door rekwirantes niet wordt betwist — de vraag of een verzoek om inlichtingen evenredig is moet worden beoordeeld in het licht van de behoeften van het onderzoek, zonder dat het feit dat dat verzoek voor de onderneming een aanzienlijke werklast met zich meebrengt, op zich volstaat om aan te tonen dat het verzoek onevenredig is. In dit verband heeft het Gerecht in de punten 124 tot en met 128 van dat arrest opgemerkt dat de gestelde praktijk waarop het onderzoek betrekking had het verstrekken van een groot aantal inlichtingen kon rechtvaardigen, en heeft het eraan herinnerd dat deze inlichtingen noodzakelijk waren in het licht van het doel van dat onderzoek. In punt 123 van dat arrest is het Gerecht dan ook terecht tot het oordeel gekomen dat de werklast die vereist was om de gevraagde inlichtingen te verstrekken, niet onevenredig was gelet op de vereisten van het ingestelde onderzoek in verband met de gestelde vermoede inbreuken, met name wanneer rekening wordt gehouden met de antwoorden van rekwirantes op de mededeling van punten van bezwaar.

Wat vervolgens het tweede onderdeel betreft, waarmee rekwirantes opkomen tegen de beoordeling door het Gerecht dat het door de Commissie voorgestelde format voor de beantwoording van bepaalde vragen in het litigieuze besluit niet bindend was, dient te worden geoordeeld dat rekwirantes, gelet op de bewoordingen van die vragen en de bij dat besluit gevoegde inleidende opmerkingen ter beantwoording van die vragen, er niet in geslaagd zijn aan te tonen dat het Gerecht de grenzen van een redelijke beoordeling van dat besluit kennelijk had overschreden in de zin van de in punt 44 van dit arrest genoemde rechtspraak, door in de punten 132 en 133 van het bestreden arrest ten eerste te oordelen dat uit dat besluit niet bleek dat het door de Commissie voorgestelde format voor de beantwoording van die vragen bindend was en dat rekwirantes het format niet mochten aanpassen indien dat praktischer was, en ten tweede dat dit format de taak van rekwirantes eerder verlichtte.

Aangezien de in punt 110 van dit arrest vermelde vaststellingen van het Gerecht volstonden ter afwijzing van het betoog van rekwirantes dat het feit dat voor de beantwoording van het litigieuze besluit een bindend format werd opgelegd, kon aantonen dat de bij dat besluit gevraagde inlichtingen verder gingen dan noodzakelijk was in het licht van het doel van het onderzoek, zou de onjuiste rechtsopvatting bij de uitlegging van de rechtspraak over het begrip ‘inlichtingen’, waarvan het Gerecht mogelijk blijk heeft gegeven in punt 131 van het bestreden arrest, gesteld al dat die onjuiste rechtsopvatting zou zijn aangetoond, dus hoe dan ook niet kunnen leiden tot de vernietiging van het bestreden arrest. De kritiek van rekwirantes op dit punt is derhalve niet ter zake dienend en moet dus worden verworpen (zie in die zin arresten van 14 juni 2018, Makhlouf/Raad, C-458/17 P, niet gepubliceerd, EU:C:2018:441, punt 96, en aldaar aangehaalde rechtspraak, en 14 maart 2019, Meta Group/Commissie, C-428/17 P, niet gepubliceerd, EU:C:2019:201, punt 44).

Wat ten slotte het derde onderdeel betreft, zij opgemerkt dat de tot staving van dit onderdeel aangevoerde argumenten, voor zover het betrekking heeft op punt 147 van het bestreden arrest, met name overeenkomen met de argumenten die zijn aangevoerd in het vierde onderdeel van het derde middel van de hogere voorziening en dus moeten worden afgewezen om dezelfde redenen als die welke in de punten 82 tot en met 84 van het onderhavige arrest zijn uiteengezet. Voors moet er worden opgemerkt dat het derde onderdeel, voor zover het Gerecht daarmee wordt verweten op meerdere punten blijk te hebben gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en kennelijke beoordelingsfouten te hebben begaan bij de bepaling van de omvang van de op rekwirantes rustende plicht om de bij het litigieuze besluit gevraagde gegevens en documenten te bewaren, alsook van de strekking van de gegevens waarover zij beschikken, is gebaseerd op een onjuiste lezing van het bestreden arrest en derhalve ongegrond moet worden verklaard.

De door rekwirantes aan de kaak gestelde overwegingen van het Gerecht maken namelijk deel uit van de beoordeling in de punten 136 tot en met 141 van het bestreden arrest van de gegrondheid van twee argumenten die zijn aangevoerd om de evenredigheid van de gevraagde inlichtingen in twijfel te trekken. Die argumenten zijn respectievelijk ontleend aan de praktische moeilijkheden die rekwirantes hebben ondervonden om sommige van deze inlichtingen te verzamelen, en aan het feit dat zij gedwongen waren om ten dienste van de Commissie werkzaamheden te verrichten om documenten waarover deze instelling reeds beschikte opnieuw te onderzoeken teneinde onder meer te bepalen welke van die inlichtingen nog niet waren verstrekt.

In dit verband heeft het Gerecht in de punten 136 en 137 van het bestreden arrest niet beoordeeld of rekwirantes al dan niet verplicht waren om gegevens of documenten te bewaren. Het Gerecht heeft juist erkend dat ondernemingen in beginsel niet kunnen worden verplicht om de Commissie documenten te verstrekken die niet meer in hun bezit zijn en die zij wettelijk gezien niet langer hoeven te bewaren, maar heeft daarbij wel geoordeeld dat het niettemin aan rekwirantes stond om, althans vanaf de eerste verzoeken om inlichtingen van de Commissie in juni 2010, zorgvuldiger te handelen en alle passende maatregelen te nemen ter bescherming van het bewijsmateriaal waarover zij redelijkerwijs konden beschikken. Verder heeft het Gerecht niet geoordeeld dat de archieven van rekwirantes — zonder dat dit door hen wordt betwist — ‘ongeordend’ waren, maar dat de wijze waarop zij die bewaarden niet relevant was voor de beoordeling van de evenredigheid van het litigieuze besluit.

Tevens moet de vaststelling van het Gerecht in punt 139 van het bestreden arrest, dat uit dat besluit niet blijkt dat de Commissie andere informatie verlangt dan die waartoe alleen rekwirantes toegang hebben, aldus worden begrepen dat het Gerecht hiermee niet beweert dat de gevraagde informatie niet door de klanten van rekwirantes kon worden verstrekt, maar wel dat het uitgesloten is dat die informatie volledig in het bezit van de Commissie was, met als gevolg dat zij niet in staat was om die analyse zelf uit te voeren.

Gelet op een en ander moet het eerste tot en met het derde onderdeel van het vierde middel van de hogere voorziening ten dele kennelijk niet-ontvankelijk, ten dele niet ter zake dienend en ten dele ongegrond worden verklaard.

Met het vierde onderdeel van het vierde middel van de hogere voorziening verwijten rekwirantes het Gerecht dat het in de punten 150 tot en met 159 van het bestreden arrest blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door te concluderen dat het bedrag van de in artikel 2 van het litigieuze besluit vastgestelde dwangsom evenredig was.

Rekwirantes betogen dat zij in feite verplicht waren om op dit besluit te antwoorden omdat zij anders een extreem hoge dwangsom moesten betalen, en dat er in het licht van de moeilijkheden die zij ondervonden om te voldoen aan de aanzienlijke verzoeken in dat besluit, een concreet risico bestond dat die dreiging werkelijkheid zou worden, zodat hun vordering tot nietigverklaring van deze bepaling wegens schending van het evenredigheidsbeginsel niet voorbarig was.

De Commissie betwist deze argumenten.

Met het vierde onderdeel van het vierde middel van de hogere voorziening betogen rekwirantes dat het Gerecht blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door het betoog inzake de onevenredig hoge dagelijkse dwangsom uit artikel 2 van het litigieuze besluit niet-ontvankelijk te verklaren.

Overeenkomstig de rechtspraak van het Hof worden dwangsommen krachtens artikel 24 van verordening nr. 1/2003 noodzakelijkerwijs vastgesteld in twee fasen. Bij een eerste besluit, vastgesteld op grond van artikel 24, lid 1, van die verordening, legt de Commissie een dwangsom op. Dit besluit is niet voor tenuitvoerlegging vatbaar, daar hierin niet de totale dwangsom wordt vermeld. Dat bedrag kan pas definitief worden vastgelegd in een nader besluit dat later op basis van artikel 24, lid 2, van die verordening wordt vastgesteld (zie in die zin arrest van 21 september 1989, Hoechst/Commissie, 46/87 en 227/88, EU:C:1989:337, punt 55).

Het Gerecht heeft dus geen blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door om te beginnen in de punten 155 en 156 van het bestreden arrest te oordelen dat het in artikel 24, lid 1, van verordening nr. 1/2003 bedoelde besluit, daar het slechts een fase is van de procedure na afloop waarvan de Commissie in voorkomend geval een besluit vaststelt waarbij het totale bedrag van de dwangsom definitief wordt vastgesteld en dat dus kan worden uitgevoerd, in die procedure een voorlopig karakter heeft en dus geen bindende rechtsgevolgen teweegbrengt. Vervolgens heeft het Gerecht erop gewezen dat het litigieuze besluit een als in die bepaling bedoeld besluit inzake oplegging van een dwangsom betrof — hetgeen rekwirantes overigens niet betwisten — en is het in de punten 157 en 158 van dat arrest terecht tot de conclusie gekomen dat artikel 2 van dat besluit geen bindende rechtsgevolgen sorteerde.

Het Gerecht is in punt 159 van dat arrest dan ook terecht tot de slotsom gekomen dat het betoog van rekwirantes dat het bedrag van de dwangsom waarin dat artikel voorzag onevenredig was, geen betrekking had op een voor beroep vatbare handeling en derhalve niet-ontvankelijk was. Uit vaste rechtspraak van het Hof komt immers naar voren dat in beginsel aanvechtbare handelingen zijn, de maatregelen die het standpunt van een instelling, een orgaan of een instantie van de Unie definitief vastleggen na afloop van een administratieve procedure en die beogen bindende rechtsgevolgen in het leven te roepen die de verzoeker in zijn belangen raken, met uitsluiting van inzonderheid tussentijdse maatregelen die de voorbereiding van het eindbesluit tot doel hebben en die dergelijke gevolgen niet hebben (arrest van 25 juni 2020, Satcen/KF, C-14/19 P, EU:C:2020:492, punt 70 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Gelet hierop moet het vierde onderdeel van het vierde middel van de hogere voorziening ongegrond worden verklaard, zodat het vierde middel van de hogere voorziening in zijn geheel moet worden afgewezen.