HvJ EU, 11-07-2018, nr. C-88/17

In de zaak Rehder21. is het Hof gevraagd om een beslissing inzake internationale bevoegdheid voor vorderingen die voortvloeien uit verordening (EG) nr. 261/2004 van het Europees Parlement en de Raad inzake de rechten van luchtreizigers.22. De eiser in die zaak diende in verband met een geannuleerde vlucht van München (Duitsland) naar Vilnius (Litouwen) een vordering tot schadevergoeding in bij een Duitse rechter, hoewel de statutaire zetel van de betrokken luchtvaartmaatschappij zich in Riga (Letland) bevond. Het Hof heeft geoordeeld dat de rechters in de lidstaten van zowel de plaats van vertrek als de plaats van aankomst van het vliegtuig, bevoegd zijn. De uiteindelijke keuze tussen deze twee mogelijkheden ligt bij de eiser.

Het Hof heeft geoordeeld dat, gelet op de aard van de betreffende diensten aan passagiers onderweg, elk van deze plaatsen een toereikende band van nabijheid met de feiten van het geding heeft. Tegelijkertijd heeft het Hof geoordeeld dat de plaatsen waar het toestel eventueel een tussenlanding maakt, geen ‘toereikende band met de voornaamste uit [de betrokken] overeenkomst voortvloeiende diensten’ hebben.23.

Bij zijn onderzoek naar de relevantie van de plaats van vertrek en van aankomst van een vlucht heeft het Hof dat geval onderscheiden van het geval van een verkoopovereenkomst met ‘leveringen van roerende lichamelijke zaken op verschillende plaatsen, die met het oog op de bepaling van de hoofdlevering aan de hand van economische criteria, afzonderlijke en kwantificeerbare verrichtingen zijn’. Het Hof heeft erop gewezen dat ‘het bij luchtvervoer […] naar de aard daarvan gaat om diensten die op ondeelbare wijze en als één geheel worden verstrekt vanaf de plaats van vertrek tot op die van aankomst van het vliegtuig, zodat in dergelijke gevallen niet aan de hand van een economisch criterium een afzonderlijk onderdeel van de dienstverrichting kan worden aangewezen dat de op een welbepaalde plaats verstrekte hoofddienst zou vormen’.24.

Het Hof heeft voorts geoordeeld dat zijn oordeel in overeenstemming was met de vereisten van nabijheid, voorspelbaarheid en rechtszekerheid. Het Hof heeft in dat verband opgemerkt dat door de keuzemogelijkheid tussen twee bevoegde rechters beide partijen gemakkelijk konden uitmaken bij welke rechter de vordering kon worden ingesteld, en de desbetreffende risicobeoordeling mogelijk werd gemaakt.

Bovengenoemde uitgangspunten zijn bevestigd in het arrest flightright e.a.25., waarin het Hof drie gevoegde zaken heeft behandeld betreffende vluchten in deeltrajecten, waarbij bovendien elk deeltraject door een andere luchtvaartmaatschappij werd verzorgd.

In de eerste van deze zaken droegen twee passagiers hun rechten in verband met vertraagde vluchten over aan flightright GmbH, en stelde deze laatste bij de Duitse rechter hoger beroep in tegen Air Nostrum. De twee passagiers hadden bij Air Berlin ieder onder één enkel boekingsnummer hun vlucht geboekt van Ibiza (Spanje) naar Düsseldorf (Duitsland) met overstap te Palma de Mallorca (Spanje). De eerste vlucht, die werd uitgevoerd door Air Nostrum, had vertraging en de passagiers misten daardoor de aansluitende vlucht van Palma de Mallorca naar Düsseldorf. De vraag was of de Duitse rechter bij wie flightright GmbH de zaak aanhangig had gemaakt, bevoegd was.

Het Hof heeft geoordeeld dat artikel 5, punt 1, onder b), tweede streepje, van de Brussel I-verordening26. in die zin moet worden uitgelegd dat in geval van rechtstreeks aansluitende vluchten de ‘plaats van uitvoering’ van deze vluchten in de zin van deze bepaling de plaats van aankomst van de tweede vlucht is. Het Hof is tot deze conclusie gekomen in een context waarin de passagiers met twee rechtstreeks aansluitende vluchten door verschillende luchtvaartmaatschappijen werden vervoerd en het krachtens verordening nr. 261/2004 ingestelde beroep tot compensatie voor de langdurige vertraging van de rechtstreeks aansluitende vluchten berustte op een incident dat had plaatsgevonden bij de eerste vlucht, die werd uitgevoerd door een luchtvaartmaatschappij die geen contractpartij van de betrokken passagiers was (Air Nostrum).27.

Het Hof heeft beklemtoond dat het in het arrest Rehder geformuleerde begrip ‘plaats van uitvoering’, hoewel het betrekking heeft op een rechtstreekse vlucht uitgevoerd door de contractpartij van de betrokken passagier, mutatis mutandis ook geldt voor gevallen als aan de orde in de zaak flightright e.a., waarin, enerzijds, alleen de rechtstreeks aansluitende vlucht aan de orde was en, anderzijds, de luchtvaartmaatschappij die de litigieuze vlucht uitvoert, geen rechtstreeks met de betrokken passagiers gesloten overeenkomst heeft.28.

Aangezien de plaats van aankomst van de tweede vlucht een voldoende nauwe band met de feiten van het geding had en bijgevolg de door de in artikel 5, punt 1, van de Brussel I-verordening neergelegde bijzonderebevoegdheidsregels verlangde nauwe band tussen de luchtvervoerovereenkomst en de bevoegde rechterlijke instantie opleverde, voldeed zij aan het doel van nabijheid.29. Deze oplossing was ook in overeenstemming met het aan deze regels ten grondslag liggende beginsel van voorspelbaarheid, aangezien zij zowel de verzoeker als de verweerder in staat stelde de rechterlijke instantie van de in die luchtvervoerovereenkomst genoemde plaats van aankomst van de tweede vlucht te identificeren als de rechterlijke instantie waarbij een vordering kan worden ingesteld.30.

Wat betreft vertraagde vluchten en de te betalen schadevergoeding bij schending van dit soort vervoerovereenkomsten, oordeelt het Hof samenvattend dat de plaats van vertrek en de plaats van eindbestemming even significant zijn op grond van de overeenkomst en stelt het vast dat er sprake is van een toereikende territoriale band tussen deze plaatsen en een procedure die voortvloeit uit de contractuele situatie.

Het Hof merkt derhalve beide plaatsen aan als ‘plaatsen van uitvoering’ in de zin van artikel 5, punt 1, onder b), tweede streepje, van de Brussel I-verordening, met een voldoende nauwe band met de feiten van het geding inzake verbintenissen uit overeenkomst, zoals de verplichting om een schadevergoeding te betalen.

Het Hof rechtvaardigt deze kwalificatie door te verwijzen naar andere beginselen die zijn neergelegd in vaste rechtspraak over bijzondere bevoegdheid, namelijk de beginselen van voorspelbaarheid en risicobeoordeling.

Naast deze twee voornaamste plaatsen van uitvoering heeft het Hof nog een plaats geïdentificeerd die kan worden geacht ook van belang te zijn voor de uitvoering van een vervoerovereenkomst. Dit is de plaats waar het eerste onderdeel van een uit twee vluchten bestaand vervoer eindigt. Op basis van het arrest van het Hof in de zaak flightright e.a., voldoet deze plaats echter niet aan het doel van nabijheid.

Het feit dat in de onderhavige zaak goederen zijn vervoerd, heeft geen relevante wijzigingen van de situatie met betrekking tot de plaats van vertrek tot gevolg. Deze locatie is nog steeds relevant voor de uitvoering van de overeenkomst en vertoont een voldoende grote graad van nabijheid, ook in vergelijking met de plaatsen die zijn gepasseerd bij het vervoer van de goederen van Finland naar het Verenigd Koninkrijk per vrachtwagen en schip.

Zoals door het Hof is opgemerkt in het arrest Rehder, betreffen de relevante diensten die met betrekking tot een overeenkomst voor personenvervoer door de lucht worden verleend wanneer een passagier het vliegtuig neemt, ‘het inchecken en instappen van de passagiers alsmede hun onthaal aan boord van het vliegtuig op de in de betrokken vervoerovereenkomst overeengekomen plaats van vertrek, het vertrek van het toestel op het voorziene tijdstip, het vervoer van de passagiers en hun bagage van de plaats van vertrek naar de plaats van aankomst [en] de zorg voor de passagiers tijdens de vlucht’. Volgens deze overwegingen vallen de plaatsen waar het toestel eventueel een tussenlanding maakt, niet onder de plaatsen waarvan een gerecht bevoegd kan zijn, vanwege het ontbreken van een ‘toereikende band met de voornaamste uit [de betrokken] overeenkomst voortvloeiende diensten’.31.

Aangezien goederen moeten worden vervoerd door een persoon, of dat nu de verzender of een van zijn vertegenwoordigers is, is de situatie op de plaats van vertrek even doorslaggevend indien de goederen succesvol moeten worden vervoerd.

Derhalve zijn de arresten betreffende luchtvervoer van personen van overeenkomstige toepassing op de onderhavige zaak. In geval van goederenvervoer heeft de verzender er belang bij dat de goederen tijdig en zonder verloren of beschadigd te raken op de plaats van bestemming arriveren. Hiertoe dient de verzender voorzorgsmaatregelen te treffen op de plaats van vertrek, te weten de goederen op de juiste tijd en plaats overhandigen, en ze op de juiste wijze verpakken en borgen, zodat geen schade zal ontstaan tijdens het vervoer. Daarnaast dient de andere partij bij de overeenkomst, de vrachtvervoerder, een belangrijk deel van de overeengekomen dienst op de plaats van verzending te leveren, te weten de goederen in ontvangst nemen en op passende wijze opslaan en beschermen tegen schade.

Bovendien is vermeldenswaard dat het CMR-verdrag, hoewel dit niet relevant is in het hoofdgeding, zoals de Zwitserse regering en de Commissie hebben aangevoerd ook vertrouwt op een voldoende nauwe band tussen het goederenvervoer en een staat die bevoegd kan zijn. Ingevolge artikel 31, lid, onder b), van het CMR-verdrag fungeert zowel de plaats van vertrek als de plaats van aankomst als onafhankelijke verbindende factor32. op grond waarvan internationale bevoegdheid kan worden verleend. Een vergelijkbare bevoegdheidsregel is terug te vinden in artikel 21, lid 1, onder c), van het Verdrag van de Verenigde Naties inzake het vervoer van goederen over zee.33.

De door ALS ingeroepen Rome I-verordening is niet rechtstreeks relevant voor beantwoording van de prejudiciële vraag, aangezien deze verordening de rechtskeuze betreft. De regels van internationaal privaatrecht berusten echter eveneens op het bestaan van een nauwe band. Om te bepalen welk recht toepasselijk is op overeenkomsten betreffende goederenvervoer, gebruikt artikel 5, punt 1, van de Rome I-verordening een combinatie van de gewone verblijfplaats van de vervoerder, de ‘plaats van ontvangst’, de ‘plaats van aflevering’ en de gewone verblijfplaats van de verzender. Daaruit blijkt dat deze plaatsen allemaal relevant zijn voor de beoordeling of er sprake is van een nauwe band in gevallen van goederenvervoer, waarbij een van deze plaatsen de plaats van verzending (‘plaats van ontvangst’) is.

Het arrest van het Hof in de zaak flightright e.a. betreft een kenmerk van multimodaal vervoer, namelijk het feit dat het goederenvervoer uit verschillende deeltrajecten bestaat.

Van dergelijke deeltrajecten was sprake in de zaak flightright, waarin het Hof heeft vastgesteld dat de aard van dergelijk vervoer niet van invloed is op het wezenlijke belang van de plaats van vertrek en de plaats van bestemming, hoewel de luchtvaartmaatschappij en de vrachtvervoerder in de zaak flightright e.a. net als in de onderhavige zaak gebruikmaakten van onderaannemers.

Zowel bij multimodaal goederenvervoer als bij vluchten in deeltrajecten zijn de twee belangrijkste plaatsen waar diensten worden verricht met elkaar verbonden door de instapkaart in geval van luchtvervoer en de overeenkomst tussen verzender en vrachtvervoerder in geval van multimodaal vervoer. Het onderliggende doel van een dergelijke overeenkomst, te weten een voorwerp verplaatsen van de ene welbepaalde locatie naar een andere welbepaalde locatie, ofwel het vervoeren van A naar B, maakt deze twee plaatsen tot twee uiteinden van één spectrum, ook al is er sprake van afstand en tijd tussen beide. Het doel van de overeenkomst is gewoon om deze afstand te overbruggen. Beide plaatsen, van vertrek en van bestemming, zijn fundamenteel voor de overeenkomst voor goederenvervoer en alleen samen vormen zij de wezenlijke en kenmerkende aspecten van deze overeenkomst.

In de onderhavige zaak, waarin de voor het vervoer van de goederen gebruikte middelen veranderen naarmate het vervoer vordert, met name in havens, is ook het feit dat het goederenvervoer uit verschillende deeltrajecten bestaat, een onafscheidelijk kenmerk van dergelijk vervoer. Zelfs het feit dat een zwaar en volumineus goed zoals de breker in kwestie moest worden gelost en op eigen kracht moest worden verplaatst over land, met de risico's in termen van verlies of schade die inherent zijn aan een dergelijke procedure (met inbegrip van eventuele diefstal), resulteert naar mijn mening echter niet in een zodanige wijziging van de situatie dat het belang van de plaatsen van herlading of overlading gelijk is aan dat van de plaats van verzending. De erkenning van de plaats van verzending, naast de plaats van bestemming, als een van de twee ‘plaatsen van uitvoering’ verhoogt het aantal beschikbare fora derhalve niet zodanig dat er reden is tot ongerustheid over forum shopping.

Bovendien is het in overeenkomsten zoals die in het hoofdgeding gebruikelijk de plaatsen van herlading of verscheping niet te noemen.34. Het aspect van voorspelbaarheid, dat het Hof in de arresten Rehder en flightright e.a. heeft benadrukt, en de verplichting om forumshopping te beperken, betekent dat plaatsen van herlading niet onder het begrip ‘plaats van uitvoering’ in de zin van artikel 5, punt 1, onder b), van de Brussel I-verordening vallen. Volgens de rechtspraak van het Hof moet de plaats van uitvoering zo veel mogelijk uit de bepalingen van de overeenkomst zelf worden afgeleid.35.

De prominente rol van de overeenkomst bij de bepaling van de rechtsbevoegdheid betekent dat minder belang wordt gehecht aan het feit dat de breker in het Verenigd Koninkrijk en niet in Finland verloren is gegaan. Op het tijdstip waarop partijen de overeenkomst hebben gesloten, was het niet voorspelbaar waar zich een probleem in de uitvoering van de overeenkomst zou kunnen voordoen. Hoewel het gemak van de bewijsvoering ook een doelstelling is van artikel 5, punt 1, onder b), van de Brussel I-verordening, wordt dit derhalve overvleugeld door voorspelbaarheid, een aspect dat een van de pijlers is36. van de gemeenschappelijke regels inzake rechterlijke bevoegdheid.

Ik ben derhalve van mening dat de verschillen tussen de hier vergeleken situaties, te weten luchtvervoer van personen enerzijds en multimodaal goederenvervoer anderzijds, niet voldoende significant zijn om te rechtvaardigen dat in het hoofdgeding een andere benadering wordt toegepast dan die in de zaken Rehder en flightright. In die zaken verklaarde het Hof de rechters van de ‘plaatsen waar de diensten hoofdzakelijk worden verstrekt’37. bevoegd, omdat deze plaatsen een voldoende nauwe band met de feiten van het geding hebben.38. Wat vervoer over de weg en per schip betreft, is deze nauwe band bevestigd door andere wettelijke regelingen zoals het CMR-verdrag en de Hamburg Rules.

De plaats van verzending en de plaats van bestemming zijn dus beide ‘plaatsen waar de diensten […] hoofdzakelijk worden verstrekt’ in de zin van artikel 5, punt 1, onder b), tweede streepje, van de Brussel I-verordening, terwijl de laadplaatsen dit in het algemeen niet zijn.