HvJ EU, 18-06-2020, nr. C-639/18

Richtlijn 2002/65 maakt deel uit van een alomvattend beleid van de Uniewetgever dat ertoe strekt een geïntegreerde markt voor financiële instrumenten en verkoop op afstand daarvan tot stand te brengen. Deze richtlijn vormt met name een aanvulling op richtlijn 97/7 betreffende de bescherming van de consument bij op afstand gesloten overeenkomsten in verband met het verrichten van financiële diensten.

Het begrip ‘financiële diensten’ is niet omschreven in richtlijn 97/7.19. Het is wel omschreven in artikel 2, onder b), van richtlijn 2002/65, namelijk als ‘diensten van bancaire aard of op het gebied van kredietverstrekking, verzekering, individuele pensioenen, beleggingen en betalingen’.

Die omschrijving is ruim en dekt vele soorten producten.20. Uit de toelichting bij het gewijzigde voorstel blijkt dat dit de bedoeling van de Uniewetgever was: in het voorstel wordt gepreciseerd dat ‘[d]e definitie van financiële diensten […] in vergelijking met het oorspronkelijke voorstel [is] vereenvoudigd: elke verwijzing naar bestaande richtlijnen is verwijderd teneinde enerzijds te garanderen dat elke financiële dienst die aan een consument kan worden aangeboden onder het toepassingsgebied valt en anderzijds leemten te vermijden, hetgeen met de vorige definitie het geval was’.21. Ook uit de bewoordingen zelf van artikel 2, onder b), van richtlijn 2002/65 volgt dat diensten op het gebied van ‘kredietverstrekking’, zoals leningen, financiële diensten zijn.22. Derhalve zijn dergelijke diensten uitgesloten van de werkingssfeer van richtlijn 97/7. KH kan bijgevolg niet op goede gronden stellen dat richtlijn 97/7 in casu van toepassing kan zijn.

Thans zal ik de gestelde vragen onderzoeken. Ik meen dat het logischer is ze in omgekeerde volgorde te behandelen.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of onder het begrip ‘overeenkomst inzake financiële diensten’ in de zin van artikel 2, onder a), van richtlijn 2002/65 ook een overeenkomst valt waarbij een bestaande leningovereenkomst wordt gewijzigd met betrekking tot het rentetarief, zonder dat de looptijd van de lening wordt verlengd of de hypotheeksom wordt verhoogd.

Zoals de verwijzende rechter in zijn verwijzingsbeslissing uiteenzet, rijst die vraag in essentie omdat in artikel 1, lid 2, van richtlijn 2002/65 is bepaald dat wanneer een overeenkomst betreffende financiële diensten een initieel akkoord over diensten omvat, gevolgd door opeenvolgende verrichtingen of een reeks in de tijd gespreide aparte verrichtingen van dezelfde aard, de richtlijn alleen van toepassing op het initiële akkoord.

Heeft het sluiten van een latere overeenkomst met betrekking tot het rentetarief tot gevolg dat de aanbieder (de kredietverstrekker) de verplichtingen van richtlijn 2002/65 moet naleven? Of is hij daarvan, op grond van artikel 1, lid 2, ervan, vrijgesteld?

Sparkasse Südholstein en de Duitse regering betogen dat de bepalingen van richtlijn 2002/65 niet van toepassing zijn op een latere overeenkomst met betrekking tot het rentetarief. Een dergelijke overeenkomst heeft uitsluitend betrekking op de hoofdverbintenis van de consument uit hoofde van een leningovereenkomst en niet op de andere aspecten van de overeenkomst. Een overeenkomst met betrekking tot het rentetarief kan dan ook niet als een zelfstandige overeenkomst worden beschouwd.

De Commissie en KH betogen dat de latere overeenkomst met betrekking tot het rentetarief een ‘overeenkomst inzake financiële diensten’ is waarop richtlijn 2002/65 van toepassing is.

De volledige harmonisatie van de nationale bepalingen die richtlijn 2002/65 beoogt, impliceert dat de bewoordingen ervan in alle lidstaten op dezelfde wijze worden uitgelegd.23. Volgens vaste rechtspraak van het Hof vereist de uniforme toepassing van het Unierecht dat, wanneer een bepaling van Unierecht voor een bepaald begrip niet naar het recht van de lidstaten verwijst, dat begrip in de gehele Europese Unie autonoom en uniform wordt uitgelegd, rekening houdend met de context van de bepaling en het doel van de betrokken regeling.24.

Met een uniforme uitlegging in de context van de verkoop op afstand van financiële diensten kunnen verschillen tussen de lidstaten worden vermeden. Dat is met name van belang in een sector die intrinsiek grensoverschrijdend van aard is. De maatregelen die worden genomen om de interne markt te versterken mogen de consumentenbescherming evenwel niet ondermijnen; integendeel, zij moeten — zoals in overweging 1 van richtlijn 2002/65 is vermeld — ertoe bijdragen een hoog niveau van bescherming van consumenten die op de markt handelen, te bereiken. Die gemeenschappelijke regels wegen het vereiste om de interne markt te versterken af tegen het vereiste om een hoog niveau van consumentenbescherming te bieden en strekken zo tot een groter vertrouwen van de consument, die eerder tot verkoop op afstand bereid zal zijn.25. Richtlijn 2002/65 beoogt consumenten een ruime bescherming te bieden door hun een aantal rechten inzake overeenkomsten op afstand toe te kennen, aangezien het gebruik van technieken voor communicatie op afstand er niet toe mag leiden dat de consument minder informatie ontvangt.26.

Artikel 2, onder a), omschrijft het begrip ‘overeenkomst op afstand’ als ‘elke overeenkomst inzake financiële diensten tussen een aanbieder en een consument die wordt gesloten in het kader van een door de aanbieder georganiseerd systeem voor verkoop of dienstverrichting op afstand’. In overweging 14 wordt verklaard dat de richtlijn ‘alle financiële diensten’ bestrijkt die op afstand kunnen worden verricht.

Op basis van die teksten kan ervan worden uitgegaan dat het begrip ‘overeenkomst op afstand’, waarop de bepalingen van richtlijn 2002/65 van toepassing zijn, ruim moet worden opgevat, aangezien artikel 2, onder a), verwijst naar ‘elke overeenkomst’ en overweging 14 naar ‘alle financiële diensten’. Die zienswijze is ook in overeenstemming met de beschermingsdoelstelling van de richtlijn, namelijk het waarborgen van een hoog niveau van consumentenbescherming.

In overweging 16 wordt voorts gepreciseerd dat de Uniewetgever zich er bij de redactie van richtlijn 2002/65 van bewust was dat eenzelfde overeenkomst bestaande uit opeenvolgende verrichtingen of een reeks in de tijd gespreide, aparte verrichtingen van dezelfde aard in de verschillende lidstaten uiteenlopende juridische kwalificaties kon krijgen. De overwegingen van de richtlijn geven enkele aanwijzingen over de uitlegging van die begrippen.

Zo staat in de overwegingen te lezen dat de richtlijn van toepassing is op ‘de eerste van een reeks opeenvolgende verrichtingen of de eerste van een reeks in de tijd gespreide, aparte verrichtingen die geacht kunnen worden een geheel te vormen, zulks ongeacht de vraag of die verrichting of reeks verrichtingen in slechts één overeenkomst dan wel in opeenvolgende aparte overeenkomsten is of zijn geregeld’.27. Het begrip ‘initieel akkoord over diensten’ wordt gepreciseerd aan de hand van enkele voorbeelden, zoals ‘het openen van een bankrekening, het aanschaffen van een kredietkaart’ of ‘het afsluiten van een portefeuillebeheerscontract’, terwijl ‘geld op een bankrekening deponeren of ervan opnemen, betalen met een kredietkaart’ en ‘transacties verrichten in het kader van een portefeuillebeheerscontract’ als ‘verrichtingen’ worden aangemerkt. Evenwel ‘[vormt] [h]et toevoegen van nieuwe elementen aan een initieel akkoord over diensten, zoals de mogelijkheid om een instrument voor elektronisch betalen te gebruiken in combinatie met een bestaande bankrekening, […] geen ‘verrichting’, maar een aanvullende overeenkomst, waarop deze richtlijn van toepassing is’.28.

Voor het bestaan van een ‘overeenkomst’ in de zin van artikel 2, onder a), is het dus essentieel dat er tussen partijen een akkoord bestaat, dat wil zeggen wilsovereenstemming. De richtlijn geeft in overweging 15 aanwijzingen over de bestanddelen van een ‘overeenkomst’, namelijk het aanbod, de onderhandeling en het sluiten ervan. Hoewel de definities van een ‘overeenkomst’ en een ‘akkoord’ naar nationaal recht kunnen verschillen, lijkt het voor de toepassing van richtlijn 2002/65 te zijn vereist dat er sprake is van aanbod en aanvaarding die tot wilsovereenstemming leiden. Een ‘overeenkomst’ die binnen de werkingssfeer van de richtlijn valt, wordt omschreven door deze tegenover een ‘verrichting’ te stellen. Een ‘verrichting’ is een handeling waarbij een bestaande overeenkomst wordt uitgevoerd zonder toevoeging van nieuwe aspecten waarvoor een nieuwe wilsovereenstemming zou zijn vereist. In het kader van een leningovereenkomst zouden individuele transacties zoals betalingen die het totaal verschuldigde bedrag verminderen dus onder ‘verrichting’ vallen.29.

In de context van de leningovereenkomst is de ‘kenmerkende verbintenis’ de kredietverstrekking zelf, terwijl de verbintenis van de kredietnemer tot terugbetaling van dat bedrag het gevolg is van de uitvoering van die prestatie door de kredietverstrekker.30. De kredietverstrekker biedt een geldbedrag aan in de vorm van een lening. Naast het geleende bedrag zijn de andere belangrijke aspecten van de overeenkomst die zijn vereist om tot een overeenkomst te komen de structuur en de duur van de terugbetalingstermijn, en het rentetarief. Voor de potentiële kredietnemer is de essentiële vraag of hij kiest voor een vast of een variabel rentetarief. Een zeer risicomijdende consument zal eerder geneigd zijn te kiezen voor een vast rentetarief, terwijl een minder risicomijdende consument veeleer zal kiezen voor een variabel rentetarief. Wanneer de consument voor een vast rentetarief kiest, wordt soms overeengekomen dat na een bepaalde periode opnieuw over het rentetarief zal worden onderhandeld. Dat is wat in het hoofdgeding is gebeurd. Zoals de verwijzende rechter uiteenzet en Sparkasse Südholstein in haar schriftelijke opmerkingen heeft bevestigd, bevatten de drie leningovereenkomsten een soortgelijk beding, waarin was bepaald dat elke partij zes tot twee weken vóór het verstrijken van de termijn waarvoor het rentetarief was vastgesteld, mocht verzoeken om opnieuw over de rente te onderhandelen. Indien na die periode geen overeenkomst over een wijziging was bereikt, werd op die lening een variabel rentetarief van toepassing, dat door Sparkasse Südholstein voor het betrokken soort lening was vastgesteld.

Het blijkt dat partijen opnieuw over het rentetarief te hebben onderhandeld op basis van een nieuw voorstel van de bank. Hoewel er geen overeenkomst werd bereikt, bleven de initiële contractvoorwaarden niet onveranderd. Zij werden ingrijpend gewijzigd. Meer bepaald veranderde het rentetarief van een vast naar een variabel rentetarief. De nieuwe overeenkomst was dus niet gewoon een ‘verrichting’ waarvan de verschillende aspecten onder de eerdere overeenkomst vielen, maar een nieuwe overeenkomst over de rentetarieven, waarvoor een nieuwe wilsovereenstemming was vereist. Een van de partijen heeft het initiatief genomen om de onderhandelingen te beginnen en er werden mogelijke rentetarieven besproken. De partijen konden een nieuw vast rentetarief overeenkomen of overstappen op een variabel rentetarief. Die tweede mogelijkheid fungeerde als standaardovereenkomst.

Anders dan Sparkasse Südholstein en de Duitse regering stellen, betekent het feit dat andere aspecten van de lening, zoals het geleende bedrag en de duur, in de latere overeenkomst over het rentetarief niet werden gewijzigd, niet dat die overeenkomst een loutere ‘verrichting’ was, waarop de gedetailleerde bepalingen van richtlijn 2002/65 niet van toepassing waren. Een dergelijke uitlegging zou de werkingssfeer van een richtlijn, die zag op ‘elke overeenkomst’ inzake financiële diensten [artikel 2, onder a)], al te zeer beperken. Niets in richtlijn 2002/65 wijst erop dat zij alleen maar van toepassing is op een wijzigingsovereenkomst wanneer die laatste alle of de meeste aspecten van de eerdere overeenkomst wijzigt. Wanneer de geldigheidstermijn van een essentieel aspect van de overeenkomst dat onder de initiële overeenkomst viel, verstrijkt en er opnieuw over wordt onderhandeld, en nieuwe voorwaarden gelden nadat een nieuwe overeenkomst is bereikt (of een standaardovereenkomst van toepassing wordt), moet de consument alle in richtlijn 2002/65 bedoelde informatie hebben gekregen die nodig was om zijn toestemming te geven.

Sparkasse Südholstein en de Duitse regering voeren ook aan dat, in het kader van een contractuele relatie, de initiële leningovereenkomst en de latere aanpassingen waarbij het rentetarief wordt gewijzigd als één geheel moeten worden beschouwd en één overeenkomst vormen. Sparkasse Südholstein verwijst in dat verband naar een beschikking van het Bundesgerichtshof (hoogste federale rechter in burgerlijke en strafzaken, Duitsland) van 15 januari 2019 waarin werd geoordeeld dat in gevallen van Unechte Abschnittsfinanzierung31. een overeenkomst over een rentetarief geen afzonderlijke overeenkomst, maar een onderdeel van de leningovereenkomst is. Derhalve heeft de consument alleen een herroepingsrecht voor de initiële leningovereenkomst en niet voor de latere overeenkomsten over het rentetarief.

Die uitspraak was mijns inziens uitsluitend gebaseerd op overwegingen van nationaal recht. Zoals ik hierboven (in punt 45) heb uitgelegd, impliceert de volledige harmonisatie van de nationale bepalingen waartoe richtlijn 2002/65 is overgegaan, dat de bewoordingen ervan in alle lidstaten op dezelfde wijze worden uitgelegd.32. Het feit dat een bepaald nationaal rechtssysteem een latere overeenkomst met betrekking tot het rentetarief als onderdeel van de initiële leningovereenkomst beschouwt, heeft dus geen gevolgen voor de uitlegging van het begrip ‘overeenkomst op afstand’ in de zin van artikel 2, onder a), van richtlijn 2002/65 en de ‘verrichtingen’ waarop de bepalingen van de richtlijn op grond van artikel 1, lid 2, daarvan niet van toepassing zijn. Op grond van de richtlijn geldt zij alleen niet voor bepaalde ‘verrichtingen’, en een overeenkomst over een rentetarief die wordt gesloten bij het verstrijken van het initiële akkoord over het rentetarief is, om de door mij vermelde redenen33., een nieuwe ‘overeenkomst inzake financiële diensten’.

Derhalve kom ik tot de slotsom dat het begrip ‘overeenkomst inzake financiële diensten’ in de zin van artikel 2, onder a), van richtlijn 2002/65 aldus moet worden uitgelegd dat daaronder ook een latere overeenkomst over het rentetarief valt waarbij de looptijd van de lening niet wordt verlengd, noch de hypotheeksom wordt verhoogd. Een dergelijke overeenkomst is geen ‘verrichting’ in de zin van artikel 1, lid 2, van richtlijn 2002/65 en dus zijn de bepalingen van die richtlijn erop van toepassing.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in essentie te vernemen of er sprake is van een ‘door de aanbieder georganiseerd systeem voor verkoop of dienstverrichting op afstand’ in de zin van artikel 2, onder a), van richtlijn 2002/65, wanneer een bank bepaalde soorten leningovereenkomsten alleen binnen haar verkoopruimten sluit, terwijl zij soms later overeenkomsten sluit tot wijziging van bestaande leningovereenkomsten onder uitsluitende gebruikmaking van technieken voor communicatie op afstand.

De definitie van ‘overeenkomst op afstand’ in artikel 2, onder a), van richtlijn 2002/65 is gebaseerd op die in artikel 2, onder a), van richtlijn 97/7.34. Zij heeft twee kenmerkende aspecten. Het eerste aspect is dat de twee contractanten — de aanbieder en de consument — bij de voorbereiding en de sluiting van de overeenkomst op afstand niet tegelijkertijd fysiek aanwezig zijn. Het tweede aspect is dat die verrichtingen plaatsvinden in het kader van een door de aanbieder georganiseerd systeem voor verkoop of dienstverrichting op afstand waarbij uitsluitend wordt gebruikgemaakt van technieken voor communicatie op afstand.35.

Wat het eerste aspect betreft, moet worden opgemerkt dat volgens de definitie van ‘overeenkomst op afstand’ alleen is vereist dat voor de overeenkomst uitsluitend wordt gebruikgemaakt van een techniek voor communicatie op afstand. ‘Techniek voor communicatie op afstand’ wordt in artikel 2, onder e), van richtlijn 2002/65 omschreven als ‘ieder middel dat, zonder gelijktijdige fysieke aanwezigheid van aanbieder en consument, kan worden gebruikt voor de verkoop op afstand van een dienst tussen die partijen’. Die omschrijving is ruim en omvat alle communicatiemiddelen zonder gelijktijdige fysieke aanwezigheid van de twee partijen, zoals telefoon, e-mail, post, fax enz. In alle fasen die noodzakelijk zijn voor het sluiten van de overeenkomst mag uitsluitend zijn gebruikgemaakt van een techniek voor communicatie op afstand.36. Ik ben het eens met de opvatting in de rechtsleer dat het feit dat er vóór het sluiten van de overeenkomst face-to-facecontact is geweest tussen de aanbieder en de consument om andere redenen dan met het oog op het aanbod, de onderhandeling en het sluiten van de overeenkomst, op zich niet verhindert dat de overeenkomst een ‘overeenkomst op afstand’ is.37.

De verwijzende rechter geeft aan dat bij de sluiting van de overeenkomsten inzake het rentetarief waarbij de in het hoofdgeding aan de orde zijnde initiële overeenkomsten zijn gewijzigd, uitsluitend is gebruikgemaakt van technieken voor communicatie op afstand. Op dat punt lijkt er tussen partijen geen betwisting te bestaan.

Wat ter discussie staat is of Sparkasse Südholstein haar activiteiten verrichtte in het kader van een ‘georganiseerd systeem voor verkoop of dienstverrichting op afstand’. Die uitdrukking wordt in de richtlijn niet verder omschreven. In overweging 18 wordt een aanwijzing gegeven, namelijk dat het doel van dat vereiste is om ‘het strikt incidenteel verrichten van diensten buiten een commerciële structuur die erop gericht is overeenkomsten op afstand te sluiten’ van de werkingssfeer van de richtlijn uit te sluiten.38.

Het staat aan de verwijzende rechter om feitelijk vast te stellen van welke methode Sparkasse Südholstein precies heeft gebruikgemaakt teneinde overeenkomsten tot wijziging van het rentetarief te sluiten. Het Hof is evenwel bevoegd om aanwijzingen te geven over de uitlegging van een ‘door de aanbieder georganiseerd systeem voor verkoop of dienstverrichting op afstand’ in de zin van richtlijn 2002/65.

Uit de bewoordingen zelf van artikel 2, onder a), vloeit voort dat een dergelijk systeem aan bepaalde criteria moet voldoen. Ten eerste moet het ‘georganiseerd’ zijn. Dat betekent dat de aanbieder, wat zijn commerciële structuur betreft, met inbegrip van personeel en middelen, in staat moet zijn om overeenkomsten te sluiten zonder gelijktijdige fysieke aanwezigheid van aanbieder en consument. Ten tweede moet het ‘door’ de aanbieder zijn georganiseerd. Het is de aanbieder die het kader vaststelt waarbinnen aan de consument wordt voorgesteld overeenkomsten op afstand te sluiten. Ten derde moet voor de betrokken overeenkomst ‘tot en met de sluiting ervan’ ‘uitsluitend’ van dat systeem worden gebruikgemaakt. Derhalve moet het alle in richtlijn 2002/65 bedoelde fasen van de overeenkomst bestrijken, namelijk het aanbod, de onderhandeling en de sluiting van de overeenkomst. Ten vierde mag het geen ‘strikt incidenteel’ systeem zijn. De sluiting van een overeenkomst voor financiële diensten zonder gelijktijdige fysieke aanwezigheid van de partijen mag niet ‘bij uitzondering’, ‘zelden’ of ‘onregelmatig’ plaatsvinden. Het moet veeleer gaan om een relatief normale mogelijkheid of optie bij het sluiten van de overeenkomsten. In overweging 18 wordt dat vierde aspect aan het eerste aspect van dit punt gekoppeld, namelijk het bestaan van een ‘georganiseerd systeem’ wat commerciële structuur, personeel en middelen betreft. Het is moeilijk voorstelbaar dat wanneer een aanbieder de moeite heeft genomen om een systeem op te zetten dat het mogelijk maakt overeenkomsten op afstand te sluiten, hij daarvan slechts ‘strikt incidenteel’ zal gebruikmaken.

Wanneer het systeem aldus is opgezet dat alles op afstand kan plaatsvinden, bestaat er mijns inziens een georganiseerd systeem voor dienstverrichting op afstand.39. Het zou onjuist zijn om te eisen dat het sluiten van overeenkomsten op afstand ‘frequent’ of ‘systematisch’ is, of dat het de algemene regel is voor de meeste overeenkomsten, of voor overeenkomsten van een bepaalde soort die door de aanbieder worden gesloten. Een dergelijke uitlegging strookt niet met de bewoordingen van richtlijn 2002/65, die niet verwijst naar een bepaalde ‘frequentie’, maar naar gedrag dat niet ‘strikt incidenteel’ (cursivering van mij) is. Zij zou ook ingaan tegen de beschermingsdoelstelling van de richtlijn, aangezien zij de werkingssfeer van de richtlijn verder zou beperken dan uitdrukkelijk in de bewoordingen van de richtlijn is bepaald. Om dezelfde redenen ben ik het niet eens met het argument van Sparkasse Südholstein dat de aanbieder ‘de indruk moet geven’, bijvoorbeeld via zijn website, dat hij gebruikmaakt van een algemeen systeem van verkoop op afstand. Het door de Duitse regering voorgestelde criterium van een ‘strategische keuze’ van de aanbieder om een structuur te creëren voor het sluiten van overeenkomsten op afstand, is mijns inziens ook irrelevant. Richtlijn 2002/65 gaat niet uit van het subjectieve standpunt van de aanbieder, maar van de objectieve realiteit: maakt de aanbieder de facto gebruik van een ‘georganiseerd systeem voor verkoop of dienstverrichting op afstand’?

Het staat aan de verwijzende rechter om op basis van die criteria de feiten te beoordelen en vast te stellen of er in casu sprake was van een ‘georganiseerd systeem voor verkoop of dienstverrichting op afstand’. Uit de door de verwijzende rechter verstrekte informatie blijkt dat Sparkasse Südholstein, wat personeel en middelen betreft, was uitgerust om regelmatig op afstand wijzigings- en aanvullende overeenkomsten met bestaande klanten te sluiten. Zoals Sparkasse Südholstein ter terechtzitting zelf heeft uitgelegd, is het, wanneer de klant niet in de nabijheid van de bank is gevestigd, voor de klant eenvoudiger om een overeenkomst op afstand te sluiten. Dat betekent dat telkens wanneer een latere overeenkomst over het rentetarief wordt overwogen, de mogelijkheid bestaat om dergelijke overeenkomsten op afstand te sluiten. Of er in werkelijkheid een overeenkomst op afstand wordt gesloten, kan afhangen van praktische overwegingen. Het is mijns inziens dan ook aannemelijk dat Sparkasse Südholstein voor het sluiten van latere overeenkomsten met betrekking tot het rentetarief gebruikmaakt van een georganiseerd systeem voor dienstverrichting op afstand.

De omstandigheid dat Sparkasse Südholstein bepaalde soorten leningovereenkomsten uitsluitend in haar verkoopruimten sluit of dat de initiële leningovereenkomsten met KH zijn gesloten met gelijktijdige fysieke aanwezigheid van partijen, doet niet aan die vaststelling af. Richtlijn 2002/65 vereist niet dat, wanneer er een globale commerciële relatie tussen de aanbieder en de consument bestaat, die gehele relatie op afstand wordt uitgevoerd. Wanneer er een opeenvolging van verschillende ‘overeenkomsten’ bestaat, zoals in casu de initiële leningovereenkomsten en de latere overeenkomsten inzake het rentetarief, blijkt uit de bewoordingen van artikel 2, onder a) [volgens welke de aanbieder ‘voor deze overeenkomst’ (cursivering van mij) uitsluitend mag gebruikmaken van technieken voor communicatie op afstand], dat het voor de toepasselijkheid van de bepalingen van richtlijn 2002/65 is vereist dat de betrokken specifieke overeenkomst op ‘afstand’ wordt gesloten.

Ik kom dan ook tot de slotsom dat er sprake is van een ‘door de aanbieder georganiseerd systeem voor verkoop of dienstverrichting op afstand’ in de zin van artikel 2, onder a), van richtlijn 2002/65, wanneer een aanbieder voor het sluiten van een latere overeenkomst over het rentetarief uitsluitend gebruikmaakt van technieken voor communicatie op afstand en het gebruik van die technieken exclusief en niet strikt incidenteel is, maar plaatsvindt binnen een door die aanbieder opgezet kader, wat de commerciële structuur betreft, met inbegrip van personeel en middelen, waarbinnen overeenkomsten zonder gelijktijdige fysieke aanwezigheid van partijen kunnen worden gesloten. Het staat aan de nationale rechter, als enige rechter die over de feiten oordeelt, om na te gaan of die aspecten in een concreet geval aanwezig zijn.