HvJ EU, 13-06-2019, nr. C-646/17

Artikel 48, lid 2, van het Handvest bepaalt: ‘Aan eenieder tegen wie een vervolging is ingesteld, wordt de eerbiediging van de rechten van de verdediging gegarandeerd.’

Volgens overweging 3 van richtlijn 2012/13 ‘[veronderstelt] [d]e toepassing van het beginsel van wederzijdse erkenning van strafrechtelijke beslissingen […] wederzijds vertrouwen van de lidstaten in elkaars strafrechtstelsels. De omvang van die wederzijdse erkenning hangt nauw samen met het bestaan en de inhoud van bepaalde parameters, waaronder regelingen voor de bescherming van de rechten van verdachten of beklaagden en gemeenschappelijke minimumnormen, die noodzakelijk zijn om de toepassing van het beginsel van wederzijdse erkenning te vergemakkelijken.’

Volgens overweging 8 ‘[vereist] [v]ersterking van wederzijds vertrouwen […] gedetailleerde regels inzake de bescherming van de procedurele rechten en waarborgen die voortvloeien uit het Handvest en het [Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden; hierna: ‘EVRM’]’.

Overeenkomstig overweging 10 ‘[dienen] [g]emeenschappelijke minimumvoorschriften […] te leiden tot meer vertrouwen in de strafrechtstelsels van alle lidstaten, dat op zijn beurt zou moeten leiden tot efficiëntere justitiële samenwerking in een klimaat van wederzijds vertrouwen. Dergelijke gemeenschappelijke minimumvoorschriften dienen ook op het gebied van informatie in strafprocedures te worden vastgelegd.’

Overweging 29 luidt: ‘Wanneer in de loop van de strafprocedure de details van de beschuldiging zodanig veranderen dat de positie van verdachten of beklaagden hierdoor wezenlijk is veranderd, dient dit hun, indien dit noodzakelijk is om een eerlijk verloop van de procedure te waarborgen, te worden meegedeeld en voldoende tijdig zodat de rechten van de verdediging daadwerkelijk kunnen worden uitgeoefend.’

Volgens artikel 1 van richtlijn 2012/13 legt deze richtlijn ‘voorschriften vast met betrekking tot het recht op informatie van verdachten of beklaagden over hun rechten in strafprocedures en over de tegen hen ingebrachte beschuldiging. De richtlijn legt ook voorschriften vast met betrekking tot het recht op informatie van personen tegen wie een Europees aanhoudingsbevel is uitgevaardigd ten aanzien van hun rechten.’

Volgens artikel 2, lid 1, van richtlijn 2012/13 geldt deze richtlijn ‘voor personen, vanaf het ogenblik waarop de bevoegde autoriteiten van een lidstaat hen ervan in kennis stellen dat zij ervan worden verdacht of beschuldigd een strafbaar feit te hebben begaan, tot de beëindiging van de procedure, dat wil zeggen, tot de definitieve vaststelling dat zij het strafbare feit al dan niet hebben begaan, met inbegrip van, indien van toepassing, de strafoplegging en de uitkomst in een eventuele beroepsprocedure’.

Artikel 3 van richtlijn 2012/13, met als opschrift ‘Recht op informatie over rechten’, bepaalt:

Artikel 6 van richtlijn 2012/13, met als opschrift ‘Recht op informatie over de beschuldiging’, bepaalt:

Op grond van artikel 444 van de codice di procedura penale (wetboek van strafvordering; hierna: ‘c.p.p.’), met het opschrift ‘Oplegging van een overeengekomen straf’ (de zogenoemde ‘patteggiamento’), kunnen de beklaagde en het openbaar ministerie de rechter verzoeken om oplegging van een vervangende straf (van passende aard en duur), een geldboete waarbij de normale sanctie met maximaal een derde wordt verminderd, of een gevangenisstraf die, gelet op de omstandigheden en met maximaal een derde van de normale straf verminderd, niet meer dan vijf jaar bedraagt, al dan niet samen met een geldboete.

Op grond van artikel 552 c.p.p. dient de dagvaarding op straffe van nietigheid bepaalde gegevens te vermelden, met name ‘het feit, in duidelijke en nauwkeurige bewoordingen, de verzwarende omstandigheden en de omstandigheden die tot een preventieve maatregel kunnen leiden, met aanduiding van de desbetreffende wetsartikelen’. Deze dagvaarding wordt ten minste 60 dagen vóór de eerste zitting betekend aan de beklaagde, diens raadsman en het slachtoffer van het strafbare feit.

Artikel 555 c.p.p., met het opschrift ‘Terechtzitting na rechtstreekse dagvaarding’, bepaalt dat de beklaagde of het openbaar ministerie het in artikel 444 c.p.p. bedoelde verzoek vóór de opening van de behandeling ter terechtzitting kan indienen.

Artikel 516 c.p.p., met het opschrift ‘Wijziging van de beschuldiging’, bepaalt: ‘Indien tijdens de mondelinge behandeling blijkt dat het feit afwijkt van de beschrijving in de dagvaarding, en dit feit niet onder de bevoegdheid van een hogere rechter valt, wijzigt het openbaar ministerie de beschuldiging en gaat het over tot vervolging dienovereenkomstig […]’.

Volgens de verwijzingsbeslissing heeft de Corte costituzionale (grondwettelijk hof, Italië) artikel 516 c.p.p. ongrondwettig verklaard voor zover de beklaagde niet het recht had om tijdens de behandeling ter terechtzitting om oplegging van een met het openbaar ministerie overeengekomen straf te verzoeken indien in wezen feitelijke aspecten van de tenlastelegging waren gewijzigd. Deze verklaring van de Corte costituzionale had dus geen betrekking op de situatie waarin de wettelijke kwalificatie van het feit is gewijzigd.3.

Ten slotte heeft de rechter op grond van artikel 521 c.p.p. de mogelijkheid om het feit een andere wettelijke kwalificatie te geven dan die welke in de tenlastelegging is opgenomen. Indien het feit echter verschilt van het beschreven feit, of in geval van een nieuwe strafrechtelijke procedure, beschikt de rechter dat de stukken aan het openbaar ministerie worden geretourneerd.

De Italiaanse en de Poolse regering hebben twee bezwaren opgeworpen tegen de bevoegdheid van het Hof in de onderhavige zaak.

Enerzijds stelt de Poolse regering dat de vraag van de verwijzende rechter niet ziet op de omstandigheid of beklaagde onverwijld in kennis is gesteld van een wijziging van de beschuldiging. De kwestie in het hoofdgeding betreft veeleer het ontbreken van de mogelijkheid om in het betrokken stadium van de procedure een verzoek om toepassing van een met het openbaar ministerie overeengekomen straf in te dienen. Aangezien het Unierecht geen voorwaarden verbindt aan de toepassing van een dergelijke procedure, valt die kwestie echter buiten de werkingssfeer van het Unierecht en is het Hof derhalve niet bevoegd.

Uiteraard ben ik het met de Poolse regering eens dat richtlijn 2012/13 geen bepaling bevat met het opschrift ‘Voorwaarden voor toegang tot een procedure voor een met het openbaar ministerie overeengekomen straf’. Gelet op de duidelijke formulering van artikel 1 en artikel 2, lid 1, van richtlijn 2012/13 lijdt het echter weinig twijfel dat deze richtlijn ratione materiae in algemene zin van toepassing is op de onderhavige situatie. Wat wordt betwist, is of deze richtlijn de lidstaten op grond van artikel 6 specifieke verplichtingen oplegt en, in de specifieke context van het hoofdgeding, voorziet in het recht op informatie over de beschuldiging en over daarin aangebrachte wijzigingen. Maar deze discussie betreft de zaak ten gronde, die hierna in deel B aan de orde komt.

Anderzijds maakt de Italiaanse regering bezwaar tegen de bevoegdheid van het Hof omdat zij van mening is dat er in de situatie in het hoofdgeding geen sprake is van een grensoverschrijdend element. Alle relevante feiten blijken uitsluitend met Italië verband te houden. Om die reden voert de Italiaanse regering aan dat het Hof in deze kwestie niet bevoegd is, omdat de werkingssfeer van richtlijn 2012/13 (en daarmee de daaraan gerelateerde uitleggingsbevoegdheid van het Hof) beperkt is tot kwesties met een grensoverschrijdende dimensie.

Dit argument is gebaseerd op artikel 82, lid 2, VWEU, de rechtsgrondslag van richtlijn 2012/13. Die bepaling luidt dat ‘[v]oor zover nodig ter bevordering van de wederzijdse erkenning van vonnissen en rechterlijke beslissingen en van de politiële en justitiële samenwerking in strafzaken met een grensoverschrijdende dimensie, […] het Europees Parlement en de Raad […] bij richtlijnen minimumvoorschriften [kunnen] vaststellen. […]’ Verder bepaalt dit artikel dat die minimumvoorschriften ‘betrekking [hebben] op a) de wederzijdse toelaatbaarheid van bewijs tussen de lidstaten; b) de rechten van personen in de strafvordering; c) de rechten van slachtoffers van misdrijven; d) andere specifieke elementen van de strafvordering, die door de Raad vooraf bij besluit worden bepaald. […]’5.

De Italiaanse regering licht toe dat het gebruik van de term ‘grensoverschrijdend’ in artikel 82, lid 2, VWEU betekent dat de werkingssfeer van afgeleide wetgeving die op die bepaling gebaseerd is, beperkt moet blijven tot situaties met een grensoverschrijdende dimensie.

Deze argumentering overtuigt mij niet.

Het Hof heeft richtlijn 2012/13 tot nu toe in drie zaken uitgelegd.6. Met name in de zaak Kolev7. bleek er geen grensoverschrijdend element te zijn. Die zaak heeft betrekking op douanebeambten in Bulgarije die aldaar werden vervolgd wegens deelneming aan een criminele organisatie omdat zij steekpenningen hadden gevraagd van bestuurders van voertuigen die vanuit Turkije de grens overstaken. Tenzij ervan wordt uitgegaan dat het aannemen van steekpenningen aan de (buiten)grens van de EU een grensoverschrijdend element vormt, lijkt die zaak feitelijk geen grensoverschrijdende dimensie te hebben.

Dat gezegd zijnde, moet worden erkend dat de vraag of toepassing van richtlijn 2012/13 afhankelijk moet zijn van de grensoverschrijdende dimensie nog niet rechtstreeks door het Hof is behandeld.

Op het eerste gezicht en op zichzelf bezien kan artikel 82, lid 2, VWEU duidelijk de suggestie wekken dat een op die bepaling gebaseerde handeling uitsluitend van toepassing kan zijn op situaties met een ‘grensoverschrijdende dimensie’. Dat zou het geval zijn indien wordt aangenomen dat de term ‘grensoverschrijdend’ in de eerste helft van de eerste volzin van die bepaling zich uitstrekt tot de volledige bepaling in artikel 82, lid 2, VWEU (dat wil zeggen tot zowel het justitiële aspect als het harmonisatieaspect, dat in de tweede helft van die volzin aan de orde komt).

Verdere bestudering van de formulering van richtlijn 2012/13, maar vooral van de doelstelling en context ervan, leidt echter tot een andere slotsom.

In de eerste plaats is de werkingssfeer van richtlijn 2012/13, gelet op de formulering ervan, algemeen en niet beperkt tot of door grensoverschrijdende situaties.8. Het eerste artikel van richtlijn 2012/13 — waarin het voorwerp ervan wordt beschreven — bestaat uit twee volzinnen. De eerste volzin is algemeen. De tweede voegt toe dat de richtlijn ook van toepassing is op personen tegen wie een Europees aanhoudingsbevel (hierna: ‘EAB’) is uitgevaardigd.9. Met deze aanvullende verduidelijking onderstreept de tweede volzin enkel het (noodzakelijkerwijs algemene) karakter van de eerste volzin van het eerste artikel. Artikel 2, lid 1, waarin de werkingssfeer van de richtlijn wordt beschreven, is even algemeen: het voorziet niet in een beperking in de vorm van de noodzaak van een grensoverschrijdend element.10.

In de tweede plaats volgt uit de overwegingen 3, 8, 10 en 20 wat betreft de doelstelling(en) dat richtlijn 2012/13 gemeenschappelijke minimumnormen bevat die moeten worden toegepast op het verstrekken van informatie over rechten en de aard van de beschuldiging aan personen die van een strafbaar feit worden verdacht of beschuldigd, zulks om het wederzijdse vertrouwen tussen de lidstaten te vergroten.11. Op die manier wordt een klimaat van wederzijds vertrouwen in de strafrechtstelsels van de lidstaten gecreëerd door harmonisatie van de normen die op specifieke aspecten van de strafvordering van toepassing zijn.

Deze harmonisatie draagt dan weer bij aan het beter functioneren van andere Unierechtelijke instrumenten die de doelstelling van ‘concrete’ justitiële samenwerking nastreven: wanneer de noodzaak van samenwerking in strafzaken zich voordoet op grond van bijvoorbeeld het kaderbesluit betreffende het EAB, kan de uitvoerende lidstaat erop vertrouwen dat de procedure in de verzoekende lidstaat aan bepaalde normen heeft voldaan of zal voldoen.12.

Deze harmonisatie heeft derhalve, los van het bestaan van specifieke situaties van grensoverschrijdende samenwerking tussen de autoriteiten van twee lidstaten, tot doel een gemeenschappelijk speelveld te creëren waarin bepaalde procedurele minimumnormen worden gewaarborgd. Zo zullen de betrokken autoriteiten, wanneer de behoefte aan een specifieke grensoverschrijdende samenwerking zich voordoet, elkaars strafrechtstelsels kunnen vertrouwen wat betreft het bestaan van deze procedurele waarborgen, zodat de justitiële samenwerking effectiever kan zijn.13.

Uit deze overwegingen blijkt derhalve dat het instellen van dergelijke algemene en voorafgaande normen een ander doel heeft en in feite in ruime mate onafhankelijk is van het bestaan van een later en specifiek grensoverschrijdend element in een concreet geval. Metaforisch gesproken is het als het bouwen van bruggen: de eerste aanzet voor het oprichten van een dergelijk bouwwerk kan best het specifieke belang zijn geweest van een bepaalde groep handelaars die tussen twee specifieke steden aan weerszijden van een rivier wilden kunnen reizen. Zodra de brug echter als bouwwerk voor publiek gebruik is geopend, is deze er voor al het verkeer over de rivier, ongeacht wie waarheen reist.

In de derde plaats moet, wat betreft de bredere juridische context van richtlijn 2012/13, worden beklemtoond dat een vergelijkbare vraag, namelijk of de toepasselijkheid van richtlijn 2012/13 afhangt van het bestaan van een grensoverschrijdende dimensie, ook kan worden gesteld ten aanzien van andere richtlijnen die binnen het programma van Stockholm zijn vastgesteld als onderdeel van de zogenoemde routekaart ter versterking van de procedurele rechten van verdachten of beklaagden in strafprocedures14., en dezelfde rechtsgrondslag hebben als richtlijn 2012/13.15. De formulering van die richtlijnen is over het algemeen vergelijkbaar met die van richtlijn 2012/13 en de toepasselijkheid van die instrumenten op interne situaties wordt er noch door bevestigd, noch uitgesloten. In diezelfde geest heeft het Hof een uitlegging gegeven van sommige van deze instrumenten in kwesties die betrekking hadden op zuiver interne situaties.16.

Gelet op deze overwegingen is de uitkomst naar mijn mening al duidelijk: voor de toepasselijkheid van richtlijn 2012/13 is geen grensoverschrijdende dimensie vereist in een concrete zaak voor de nationale rechter.

Niettemin is er nog één (tamelijk gewichtig) argument waaruit blijkt dat aan de toepasselijkheid van een dergelijke richtlijn niet de voorwaarde van een grensoverschrijdende dimensie in een concrete zaak kan worden verbonden, namelijk het (on)logische gevolg van een dergelijke voorwaarde.

Zoals uit de schriftelijke opmerkingen blijkt en verder in de besprekingen ter terechtzitting aan de orde is gekomen, zijn er twee manieren waarop een mogelijk grensoverschrijdend element, dat nodig zou zijn voor de toepasselijkheid van richtlijn 2012/13, kan worden gedefinieerd.

In de eerste plaats kan worden aangevoerd dat de toepasselijkheid van richtlijn 2012/13 beperkt is tot strafprocedures met betrekking tot vormen van criminaliteit waarop rechtsinstrumenten van de Unie van toepassing zijn die zijn vastgesteld op grond van de in artikel 83, lid 1, VWEU opgenomen lijst, eventueel op grond van artikel 83, lid 2, VWEU verder uitgebreid met afzonderlijke instrumenten. De logica daarachter zou zijn dat de Uniewetgever in zekere zin op gezaghebbende wijze heeft bepaald dat deze strafbare feiten een grensoverschrijdende dimensie hebben, omdat die eigenschap eveneens in artikel 83, lid 1, VWEU wordt genoemd.

Een dergelijk argument kan echter niet worden afgeleid uit artikel 82, lid 2, gelezen in samenhang met artikel 83 VWEU. Terwijl de eerste bepaling de rechtsgrondslag vormt voor harmonisatie van de procedurele aspecten van het strafrecht in het kader van en met het oog op wederzijdse erkenning en justitiële samenwerking, is het laatste artikel de rechtsgrondslag voor harmonisatie van de materiële elementen van het strafrecht en strafbare feiten. Beide bepalingen hebben derhalve hun eigen werkingssfeer. Zij hebben simpelweg een verschillend voorwerp.

In de tweede plaats kan worden aangevoerd dat de toepasselijkheid van richtlijn 2012/13 moet worden beperkt tot strafprocedures die betrekking hebben op criminaliteit die weliswaar op nationaal niveau is gedefinieerd maar bepaalde grensoverschrijdende elementen bevat.

Dat leidt dan weer tot de vraag hoe een dergelijk grensoverschrijdend aspect van een strafbaar feit kan worden gedefinieerd. Wanneer kan iets als ‘Eurodiefstal’ of ‘Euromoord’ worden gekwalificeerd? Volstaat het dat de objectieve bestanddelen van het strafbare feit een grensoverschrijdende dimensie hebben? Met andere woorden, moet ofwel het slachtoffer ofwel de dader (of zelfs een andere betrokkene) zijn gewone verblijfplaats in een andere lidstaat hebben? Maakt het uit waar het moordwapen vandaan komt? Als we ons laten inspireren door de logica achter de rechtspraak betreffende het vrije verkeer, is er dan sprake van een grensoverschrijdend strafbaar feit indien zowel het slachtoffer als de dader in dezelfde lidstaat verblijft, maar het dodelijke wapen in een andere lidstaat is geproduceerd?

En als we ervan uitgaan dat het mogelijk is tot overeenstemming te komen over het juiste criterium om dit begrip te definiëren (wat naargelang van het strafbare feit op verschillende manieren zou moeten worden gedaan, rekening houdend met de specifieke kenmerken van de bestanddelen van het strafbare feit), betekent dit dan dat een lidstaat over twee sets procedureregels kan beschikken en dat een van beide wordt ingezet, afhankelijk van de vraag of het betrokken strafbare feit ‘enkel nationaal’ is dan wel ‘grensoverschrijdend’? En wat gebeurt er als het grensoverschrijdende element pas wordt geïdentificeerd in een later stadium van de strafprocedure waarin ‘enkel nationale’ strafrechtelijke bepalingen in overweging zijn genomen? Moet de hele procedure dan worden overgedaan aan de hand van de ‘andere’ set procedureregels?

Logischerwijs kan er slechts één set strafrechtelijke regels zijn die, gelet op de context en de doelstelling die de Uniewetgever wenste te realiseren door het betreffende gedeelte van het programma van Stockholm aan te nemen17., van toepassing moet zijn op elke nationale strafprocedure, los van het bestaan van grensoverschrijdende elementen in een concreet geval. Ook uit de (inderdaad) tamelijk dubieuze gevolgen van dit voorstel — volgens hetwelk een strafprocedure op grond van de nauwelijks voorspelbare aanwezigheid van een grensoverschrijdend element op willekeurige momenten in de procedure (of zelfs erna) al dan niet aan de vereisten van het Unierecht moet voldoen — blijkt overduidelijk dat dit voorstel onhoudbaar is.

Ten slotte kan ook aan de hand van andere bepalingen van het Verdrag worden aangetoond waarom een in het primaire recht genoemde algemene grensoverschrijdende doelstelling over het algemeen niet mag worden gebruikt om de toepasselijkheid te beperken van instrumenten van afgeleid recht die op die rechtsgrondslag zijn vastgesteld, mits in die instrumenten van afgeleid recht zelf niet uitdrukkelijk anders is bepaald. Een ander voorbeeld is te vinden in de harmonisatiemaatregelen die zijn vastgesteld op grond van artikel 114 VWEU. Die maatregelen dienen de doeleinden van artikel 26 VWEU te verwezenlijken. In lid 2 van dit laatste artikel wordt bepaald dat dit artikel de totstandbrenging tot doel heeft van de interne markt ‘zonder binnengrenzen waarin het vrije verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal is gewaarborgd […]’. Maar het is duidelijk dat het feit dat primair recht hier als rechtsgrondslag dient, niet simpelweg betekent dat de op grond van artikel 114 VWEU vastgestelde wetgeving enkel op grensoverschrijdende situaties van toepassing is. Tot de harmoniserende wetgevingsinstrumenten die op die grondslag (of de voorganger ervan) zijn vastgesteld, behoren bijvoorbeeld richtlijn 93/13/EEG betreffende oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten18., richtlijn 2009/48/EG betreffende de veiligheid van speelgoed19. en richtlijn 2011/7/EG betreffende bestrijding van betalingsachterstand bij handelstransacties20.. Deze instrumenten zijn duidelijk van toepassing op zuiver binnenlandse rechtssituaties en nooit is serieus gesuggereerd dat dit anders zou moeten zijn21., bijvoorbeeld dat de bescherming tegen oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten enkel van toepassing zou moeten zijn als er in het concrete geval sprake is van een grensoverschrijdend element (of van vrij verkeer).

Samengevat is de toepasselijkheid van richtlijn 2012/13, anders dan de Italiaanse regering aanvoert, niet beperkt tot zaken met een ‘grensoverschrijdende’ dimensie.

In zijn verwijzingsbeslissing en de voorgelegde vraag noemt de verwijzende rechter specifiek artikel 2, lid 1, artikel 3, lid 1, onder c), en artikel 6, leden 1 tot en met 3, van richtlijn 2012/13 als relevante bepalingen voor de beoordeling van de verenigbaarheid van de nationale bepalingen met het Unierecht.

In hun opmerkingen hebben de civiele partij in het hoofdgeding, de in punt 25 hierboven genoemde regeringen en de Commissie in wezen het standpunt ingenomen dat noch die bepalingen, noch andere bepalingen van richtlijn 2012/13 werkelijk van toepassing zijn op de situatie in het hoofdgeding.

De Nederlandse regering, en subsidiair ook de Poolse regering, zijn van mening dat het betrokken probleem niet binnen de werkingssfeer van richtlijn 2012/13 valt. Het Unierecht staat derhalve niet aan de betrokken wetgeving in de weg.

De Hongaarse regering stelt dat de voorwaarden waaronder om oplegging van een met het openbaar ministerie overeengekomen straf kan worden verzocht niet door het Unierecht zijn geharmoniseerd. Deze kwestie moet worden onderscheiden van de vraag of de beklaagde de noodzakelijke informatie heeft ontvangen over de herkwalificatie van de feiten waarvan hij wordt beschuldigd, waarop artikel 6, lid 4, van richtlijn 2012/13 ziet. Die bepaling sluit echter een verschil in rechtsgevolgen, zoals het aan de orde zijnde, niet uit.

Evenzo merkt de Commissie op dat artikel 6, lid 4, van richtlijn 2012/13 geen indicaties geeft over de manier waarop de informatie over een wijziging van de beschuldiging aan de beklaagden moet worden verstrekt. Deze bepaling is niet van toepassing op de rechtsgevolgen die voortvloeien uit het verstrekken van informatie over de wijziging van de wettelijke kwalificatie van de beschuldiging.

Ik deel deze opvatting. Hoewel de in richtlijn 2012/13 omschreven verplichtingen in elke strafprocedure in aanmerking moeten worden genomen, lijkt geen van de door de verwijzende rechter genoemde bepalingen rechtstreeks relevant te zijn voor de situatie in het hoofdgeding. Geen van die bepalingen legt de lidstaten een verplichting op die in de weg staat aan de reeks gebeurtenissen zoals die zich op nationaal niveau hebben voltrokken.

Het is juist dat artikel 6, lid 4, gelezen in samenhang met artikel 6, lid 1, en in het licht van overweging 29 van richtlijn 2012/13, betrekking heeft op de verplichting van de lidstaat verdachten of beklaagden onverwijld informatie te verstrekken over wijzigingen van de beschuldiging, om het eerlijke verloop van de procedure en de daadwerkelijke uitoefening van de rechten van de verdediging te waarborgen. Het is eveneens juist dat de situatie in de onderhavige zaak een wijziging van de beschuldiging betreft die zich heeft voorgedaan toen beklaagde ervan in kennis werd gesteld dat de wettelijke kwalificatie van de feiten waarvan hij werd beschuldigd als gevolg van zijn bekentenis eventueel zou kunnen worden gewijzigd.

Blijkens de verwijzingsbeslissing is echter niet gesteld dat die informatie niet of niet onverwijld is verstrekt. Opgekomen wordt tegen de onmogelijkheid om in het betrokken stadium van de procedure een verzoek om toepassing van een met het openbaar ministerie overeengekomen straf in te dienen. In feite lijkt er een verband te worden gesuggereerd tussen de ‘mogelijkheid om in een bepaald stadium van de procedure om toepassing van een met het openbaar ministerie overeengekomen straf te verzoeken’ en het ‘(volle) recht op verdediging’. Of, beter gezegd, er lijkt al te zeer rekening te worden gehouden met alle mogelijke gevolgen die zich verderop in de strafprocedure voordoen als gevolg van het feit dat de beschuldiging is gewijzigd, waarbij deze gevolgen in feite gezamenlijk onder het begrip recht op verdediging worden gebracht.

Ik ben van mening dat noch lid 4, noch de andere leden van artikel 6 van richtlijn 2012/13 op deze manier moeten worden uitgelegd. Als dat wel het geval was, zou letterlijk alles wat zich in een strafprocedure voordoet na een wijziging van de beschuldiging onder artikel 6, lid 4, van richtlijn 2012/13 vallen en daarmee mogelijk verhinderd worden, hetgeen duidelijk niet juist is. Hoewel er zeker een bepaalde overlap is van enkele ‘sleutelwoorden’ (‘wijziging van de beschuldiging’, ‘eerlijk verloop van de procedure’) tussen artikel 6, lid 4, en de situatie voor de nationale rechter, blijft het derhalve een feit dat de situatie in het hoofdgeding simpelweg niet een situatie is waarvoor deze richtlijn is bedoeld.

Dan rijst uiteraard de vraag waarop artikel 6, lid 4, wél wordt geacht van toepassing te zijn. Met andere woorden: wat moet worden verstaan onder de daarin vervatte begrippen ‘informatie’ en een ‘eerlijk verloop van de procedure’?

In de eerste plaats verwijst het begrip informatie in deze bepaling naar de mededeling van een wijziging van de beschuldiging, zodat de verdachte of beklaagde dienovereenkomstig kan reageren om zijn of haar standpunt te verdedigen. De informatie moet worden verstrekt op een wijze die de betrokkene in staat stelt doeltreffend te reageren op elke wijziging van de beschrijving van hetgeen waarvan hij of zij wordt beschuldigd en de wettelijke kwalificatie daarvan.

Ik denk niet dat artikel 6, lid 4, van richtlijn 2012/13 aldus moet worden uitgelegd dat het de rechters van de lidstaten verplicht de betrokken personen informatie te verstrekken over letterlijk alle gevolgen die een wijziging van de beschuldiging kan teweegbrengen in de gehele strafprocedure22., en nog minder dat het hen verplicht die personen de macht te geven dergelijke gevolgen te voorkomen. Het recht op informatie kan niet worden opgevat als een substituut voor juridisch advies of als een toegangspoort tot de toetsing van letterlijk elk element van de strafprocedure na de mededeling van informatie — elk element dat zich binnen een bepaalde strafprocedure voordoet, gaat immers waarschijnlijk gepaard met enige vorm van informatie.

De juiste werkingssfeer van artikel 6, lid 4, moet worden beoordeeld aan de hand van de algehele opzet van richtlijn 2012/13. Richtlijn 2012/13 begint met het definiëren van haar voorwerp en werkingssfeer. In de artikelen 1 en 2 wordt uiteengezet dat de richtlijn betrekking heeft op ‘het recht op informatie van verdachten of beklaagden over hun rechten in strafprocedures en over de tegen hen ingebrachte beschuldiging’ en dat deze ‘geldt voor personen, vanaf het ogenblik waarop de bevoegde autoriteiten van een lidstaat hen ervan in kennis stellen dat zij ervan worden verdacht of beschuldigd een strafbaar feit te hebben begaan, tot de beëindiging van de procedure […]’. Vervolgens legt artikel 3 van richtlijn 2012/13 de lidstaten de verplichting op de betrokken personen informatie te verstrekken over ten minste hun in de richtlijn opgesomde rechten. Het in die opsomming genoemde recht op informatie over de beschuldiging (en alleen dit recht) wordt daarna in artikel 6 beschreven. Artikel 4 heeft betrekking op de verplichting om aan personen die zijn aangehouden of gedetineerd informatie te verstrekken over nog eens vier categorieën rechten. Van deze aanvullende lijst is het recht op toegang tot het dossier van de zaak (en alleen dit recht) verder uitgewerkt in artikel 7 van richtlijn 2012/13.

Het is derhalve duidelijk dat de in artikel 6, lid 4, van richtlijn 2012/13 opgelegde informatieverplichting simpelweg niet bedoeld is voor alle mogelijke aspecten van de strafprocedure. Dit begrip moet in deze context worden opgevat als verwijzend naar (en beperkt tot) de beschuldiging (en wijzigingen daarvan), dat wil zeggen details over de feiten die de beklaagde ‘ten laste worden gelegd en waarop de beschuldiging is gebaseerd, [en] over de juridische kwalificatie’.23. Die informatie moet op zo'n wijze worden verstrekt dat de beklaagde in staat is deze te begrijpen, erop te reageren en deze desgewenst te betwisten.

Het begrip eerlijk verloop van de procedure, in de tweede plaats, is daarentegen wel breed. Zoals het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: ‘EHRM’) in principe uitlegt, betreft dit begrip het onderzoek van de strafprocedure in haar geheel, in het licht van de specifieke aspecten en omstandigheden van de zaak.24. Derhalve brengen niet alle incidenten in een strafprocedure schending van het eerlijke verloop van de procedure mee, maar sommige kunnen daar wel toe leiden, afhankelijk van het belang ervan binnen de betrokken procedure.25.

In de onderhavige zaak en in het licht van de door de verwijzende rechter voorgelegde vraag is de beoordeling van het eerlijke verloop van de procedure echter noodzakelijkerwijs gekoppeld aan de rechten die expliciet door richtlijn 2012/13 worden geregeld. Met andere woorden, eerlijkheid moet worden beoordeeld in het licht van die rechten en niet in het algemeen, los van de door de richtlijn gewaarborgde rechten. Er moet sprake zijn van een normatief verband tussen de materiële werkingssfeer van richtlijn 2012/13 en het begrip eerlijk verloop van de procedure, anders wordt elk aspect van nationale strafprocedures plotseling vatbaar voor toetsing uit het oogpunt van het eerlijke verloop van de procedure en/of de eerbiediging van de rechten van de verdediging.

Met andere woorden, de specifieke in richtlijn 2012/13 omschreven verplichtingen vormen een specifieke uitdrukking van de manier waarop het eerlijke verloop van de procedure moet worden gewaarborgd wat de informatieverstrekking aan verdachten en beklaagden betreft. Natuurlijk zijn er andere aspecten van de strafprocedure om die eerlijkheid te waarborgen, zoals het recht op toegang tot een advocaat, rechtsbijstand, het recht op vertolking en vertaling, procedurele waarborgen voor kinderen of het vermoeden van onschuld. Al die aspecten kunnen in specifieke richtlijnen zijn geregeld.26. Maar op andere aspecten, die niet onder die richtlijnen of richtlijn 2012/13 vallen, zoals de voorwaarden voor de toepasselijkheid van een met het openbaar ministerie overeengekomen straf, blijft duidelijk het nationale strafrecht van toepassing.

Het feit dat dit, naast andere kwesties, relevant kan zijn voor het globale eerlijke verloop van de procedure kan niet worden gebruikt om artikel 6, lid 4, of de overige bepalingen van de richtlijn zo ruim uit te leggen dat zij de toetsing van elk aspect van de strafprocedure toestaan, ongeacht hoe ver het afstaat van de specifieke in richtlijn 2012/13 zelf bedoelde verplichting. Werd richtlijn 2012/13 op deze manier gebruikt, dan zou deze geen instrument meer zijn van minimale harmonisatie van specifieke elementen van de rechten van de verdediging waarin de richtlijn uitdrukkelijk voorziet, maar een instrument worden dat de deur opent voor toetsing van elk element van de nationale strafprocedure. Dit kan naar mijn mening niet de bedoeling van de Uniewetgever zijn geweest. Het mag zeker niet de benadering van het Hof zijn bij de uitlegging van richtlijn 2012/13 en andere richtlijnen die aan het programma van Stockholm zijn ontsproten.

Gelet op een en ander is mijn voorlopige conclusie dat richtlijn 2012/13 aldus moet worden uitgelegd dat deze niet in de weg staat aan procedureregels zoals aan de orde in het hoofdgeding, volgens welke de beklaagde na het begin van de behandeling ter terechtzitting enkel om oplegging van een met het openbaar ministerie overeengekomen straf kan verzoeken als de beschuldiging in feitelijk opzicht is gewijzigd, en niet als de wijziging van juridische aard is.

Met zijn prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter van het Hof tevens te vernemen wat de gevolgen van artikel 48 van het Handvest voor de onderhavige zaak zijn. Aangezien lid 1 van dit artikel het vermoeden van onschuld betreft, lijkt enkel lid 2 in casu relevant te zijn. Dit laatste bepaalt dat ‘[a]an eenieder tegen wie een vervolging is ingesteld, […] de eerbiediging van de rechten van de verdediging [wordt] gegarandeerd’.

De rol van het Handvest bij de uitlegging en toepassing van in wezen procedurele rechtsinstrumenten, die de bepalingen van het Handvest tot uitdrukking brengen en verder invulling geven, kan aanleiding geven tot enige verwarring (2). Maar voordat ik daarop inga, moet eerst de vraag worden opgehelderd of de onderhavige zaak binnen de werkingssfeer van het Unierecht valt en het Handvest derhalve van toepassing is (1).