HvJ EU, 08-09-2011, nr. C-78/08, nr. C-79/08, nr. C-80/08

Op 10 december 1998 heeft de Commissie van de Europese Gemeenschappen een mededeling over de toepassing van de regels betreffende steunmaatregelen van de staten op maatregelen op het gebied van de directe belastingen op ondernemingen (PB C 384, blz. 3; hierna: ‘mededeling inzake directe belastingen op ondernemingen’) bekendgemaakt, waarin zij bepaalde aspecten op het gebied van staatssteun in de vorm van fiscale maatregelen wil verduidelijken.

Na de vaststelling van verordening (EG) nr. 1435/2003 van de Raad van 22 juli 2003 betreffende het statuut voor een Europese Coöperatieve Vennootschap (SCE) (PB L 207, blz. 1, met rectificatie in PB 2007, L49, blz. 35), heeft de Commissie in haar mededeling van 23 februari 2004 aan de Raad, het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's over de bevordering van coöperatieve vennootschappen in Europa [COM(2004) 18 def.; hierna: ‘mededeling over de bevordering van coöperatieve vennootschappen in Europa’], de specifieke kenmerken van de coöperatieve vennootschappen duidelijk naar voren doen komen en maatregelen voorgesteld om de ontwikkeling van deze vennootschapsvorm in de lidstaten te bevorderen.

Artikel 45 van de Italiaanse grondwet luidt als volgt:

Decreet nr. 601 van de president van de Republiek van 29 september 1973 inzake de regeling van belastingvoordelen (gewoon supplement bij de GURI nr. 268 van 16 oktober 1973, blz. 3), voorzag in de op de feiten van het hoofdgeding geldende versie (hierna: ‘DPR nr. 601/1973’) in het volgende:

Artikel 26 van wetsbesluit nr. 1577/1947 is als volgt verwoord:

Artikel 12 van wet nr. 904 van 16 december 1977 houdende wijzigingen van de regeling inzake de belasting op het inkomen van rechtspersonen en de regeling inzake de belasting op dividenden en kapitaalverhogingen, aanpassing van het minimumkapitaal van vennootschappen en overige bepalingen op het gebied van de belastingen en het vennootschapsrecht (GURI nr. 343 van 17 december 1977), voorziet in het volgende:

Na controles door de Guardia di Finanza heeft de belastingdienst van Matera aan Paint Graphos, een coöperatieve vennootschap naar Italiaans recht, een aanslag opgelegd, waarbij voor het jaar 1993 het bedrag van haar inkomsten voor de vaststelling van de belasting over het inkomen van rechtspersonen (hierna: ‘IRPEG’) en de plaatselijke inkomstenbelasting (hierna: ‘ILOR’) werd gerectificeerd. In dezelfde aanslag heeft de belastingdienst die vennootschap het recht op de vrijstellingen in de Italiaanse regelgeving ten voordele van coöperatieve vennootschappen geweigerd.

Paint Graphos heeft tegen deze belastingaanslag beroep ingesteld bij de Commissione tributaria provinciale di Matera (provinciale commissie voor belastingzaken van Matera), en daarbij haar recht op bedoelde belastingvrijstellingen ingeroepen. Het beroep werd door deze rechter gegrond verklaard.

De belastingdienst is van deze beslissing in hoger beroep gegaan bij de Commissione tributaria regionale della Basilicata (regionale commissie voor belastingzaken van Basilicata), die de in eerste aanleg genomen beslissing heeft bevestigd.

Het Ministero dell'Economia e delle Finanze en de Agenzia delle Entrate hebben tegen dit arrest beroep tot cassatie ingesteld, waarbij zij onder meer schending en onjuiste toepassing van de artikelen 11 en 14 van DPR nr. 601/1973 hebben ingeroepen.

Bij aanslag van 8 juni 1999 heeft de belastingdienst van Rovigo Adige Carni, een coöperatieve vennootschap naar Italiaans recht, in kennis gesteld van de intrekking van de belastingvoordelen van de artikelen 10 en volgende van DPR nr. 601/1973, de verhoging van haar belastbaar inkomen voor het jaar 1993 en de daaruit voortvloeiende hogere IRPEG en ILOR die deze vennootschap verschuldigd was. De belastingdienst voerde met name het bestaan van niet-aftrekbare kosten aan, in die zin dat zij niet schriftelijk waren onderbouwd of geen betrekking hadden op het belastingjaar in kwestie. Op basis van een proces-verbaal van de Guardia di Finanza kwam zij tevens op tegen de uitreiking van facturen voor niet-bestaande verrichtingen, waarvan het daarmee overeenkomende bedrag als inkomsten moest worden beschouwd. Daar Adige Carni dit bedrag niet als inkomsten had geboekt, beschouwde de belastingdienst dit bedrag als in strijd met artikel 11 DPR nr. 601/1973 aan de leden uitgekeerd.

Adige Carni heeft beroep ingesteld bij de Commissione tributaria provinciale di Rovigo, die de litigieuze aanslag nietig heeft verklaard.

De belastingdienst is van deze beslissing in hoger beroep gegaan bij de Commissione tributaria regionale, die de belastingaanslag en het verval van de door Adige Carmi genoten belastingvrijstellingen heeft bevestigd.

Deze laatste heeft daarop beroep tot cassatie ingesteld, en daarbij onder meer gesteld dat de beslissing tot weigering van de betrokken belastingvrijstellingen niet, althans ontoereikend, was gemotiveerd.

De belastingdienst van Monfalcone heeft de door Franchetto, een Italiaanse staatsburger, ingediende aangiften inkomstenbelasting voor de jaren 1984 tot en met 1988 gerectificeerd op grond dat hij als lid van de coöperatie Cooperativa Maricoltori Alto Adriatico rl, (hierna: ‘Cooperativa Maricoltori’), met als doel het kweken en verkopen van weekdieren, zoals nog andere leden zelfstandig op de markt was opgetreden, terwijl deze vennootschap, op naam waarvan de aankoop- en verkoopfacturen waren gesteld, bij elke verkoop een provisie voor elke verrichte dienst ontving en het bedrag van de prijsverhoging uitdeelde aan de leden in plaats van het toe te voegen aan de daartoe bedoelde reserves.

Wat de Cooperativa Maricoltori aangaat, zijn de vrijstellingen die uit hoofde van de IRPEG zijn verleend voor de jaren 1984 en 1985 teruggedraaid en de daarmee overeenkomende bedragen teruggevorderd door de belastingdienst van Monfalcone. Het door deze vennootschap ingestelde beroep ter zake van het jaar 1985 is door de Commissione tributaria di primo grado di Trieste (commissie voor belastingszaken in eerste aanleg van Triëste) verworpen, terwijl ter zake van het belastingjaar 1984 fiscale amnestie is verleend.

Franchetto is tegen de hem betreffende belastingaanslag opgekomen bij de Commissione tributaria di primo grado di Trieste, waarbij hij heeft ingeroepen dat niet kan worden betwist dat voldaan is aan de voorwaarden voor erkenning van deze vennootschap als coöperatie, in die zin dat niet, als voorzien in artikel 14 van DPR nr. 601/1973, het advies van het ministerie van Arbeid was ingewonnen.

De Commissione tributaria di primo grado di Trieste heeft het beroep van Franchetto gegrond verklaard.

In tweede aanleg, op het door de belastingdienst van Monfalcone ingestelde hoger beroep, heeft de Commissione tributaria di secondo grado di Trieste (commissie voor belastingzaken in tweede aanleg van Triëste) echter in zijn nadeel beslist, daar zij van oordeel was dat de Cooperativa Maricoltori geen doelstellingen van onderlinge bijstand nastreefde, maar ‘consortiale’ doelstellingen.

Na te zijn aangezocht door Franchetto, die betoogde dat zijn situatie dezelfde was als die van een lid in loondienst van een coöperatie dat als zodanig was aangegeven in haar statuten, heeft de Commissione tributaria centrale di Roma (centrale commissie voor belastingzaken van Rome), zonder onderzoek ten gronde van de door verzoeker aangevoerde argumenten, geoordeeld dat het voordeel van de belastingvrijstellingen niet aan de genoemde coöperatieve vennootschap kon worden geweigerd zonder eerst het verplichte advies van het ministerie van Arbeid in te winnen.

Het ministero delle Finanze verzoekt in cassatie om vernietiging van de beslissing van laatstgenoemde instantie, waarbij het onder meer steunt op schending van artikel 14 van DPR nr. 601/1973, op grond dat de belastingaanslag gericht was tot het lid van de coöperatieve vennootschap en niet tot deze laatste als zodanig, en dat het om die reden niet nodig was om het advies van het ministerie van Arbeid in te winnen.

Bij beschikking van de president van het Hof van 31 maart 2008 zijn de zaken C-78/08 tot en met C-80/08 gevoegd voor de schriftelijke en de mondelinge behandeling en voor het arrest.

Artikel 87, lid 1, EG heeft betrekking op ‘steunmaatregelen van de staten of in welke vorm ook met staatsmiddelen bekostigd’.

Volgens vaste rechtspraak heeft het begrip steun een algemenere strekking dan het begrip subsidie, daar het niet alleen positieve prestaties zoals de subsidie zelf omvat, maar ook overheidsmaatregelen die, in verschillende vormen, de lasten verlichten die normaliter op het budget van een onderneming drukken en daardoor — zonder subsidies in de strikte zin van het woord te zijn — van dezelfde aard zijn en identieke gevolgen hebben (zie onder meer arresten van 8 november 2001, Adria-Wien Pipeline en Wietersdorfer & Peggauer Zementwerke, C-143/99, Jurispr. blz. I-8365, punt 38; 15 juli 2004, Spanje/Commissie, C-501/00, Jurispr. blz. I-6717, punt 90 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en 10 januari 2006, Cassa di Risparmio di Firenze e.a., C-222/04, Jurispr. blz. I-289, punt 131).

Een maatregel waarbij de overheid aan bepaalde ondernemingen een belastingvrijstelling verleent die, hoewel in dat kader geen staatsmiddelen worden overgedragen, de financiële situatie van de begunstigden verbetert ten opzichte van de andere belastingplichtigen, is bijgevolg als een ‘steunmaatregel van de staat’ in de zin van artikel 87, lid 1, EG aan te merken. Ook een maatregel waarbij aan bepaalde ondernemingen een belastingvermindering of een uitstel van betaling van de normaliter verschuldigde belasting wordt verleend, kan een steunmaatregel van de staat zijn (arrest Cassa di Risparmio di Firenze e.a., reeds aangehaald, punt 132).

Een nationale maatregel zoals die aan de orde in de hoofdgedingen, wordt dus met staatsmiddelen bekostigd.

Artikel 87, lid 1, EG verbiedt steunmaatregelen die ‘bepaalde ondernemingen of bepaalde producties’ begunstigen, dus selectieve steunmaatregelen.

De kwalificatie van een nationale belastingmaatregel als ‘selectief’ veronderstelt dus in de eerste plaats dat wordt bepaald en onderzocht welke algemene of ‘normale’ belastingregeling geldt in de betrokken lidstaat. Vervolgens moet worden beoordeeld en vastgesteld of het door de betrokken belastingmaatregel verschafte voordeel eventueel selectief is ten opzichte van die algemene belastingregeling, door te bewijzen dat die maatregel van voornoemde algemene regeling afwijkt, voor zover zij differentiaties invoert tussen marktdeelnemers die zich, gelet op het doel van het belastingstelsel van de betrokken lidstaat, in een feitelijk en juridisch vergelijkbare situatie bevinden (zie in die zin arrest van 6 september 2006, Portugal/Commissie, C-88/03, Jurispr. blz. I-7115, punt 56).

In dat verband volgt uit alle aanwijzingen waarover het Hof beschikt dat met het oog op de berekening van de belasting over het inkomen van rechtspersonen, de belastinggrondslag voor de betrokken productie- en arbeidscoöperaties op dezelfde wijze wordt bepaald als voor andere soorten vennootschappen, dat wil zeggen afhankelijk van de nettowinst uit ondernemingsactiviteiten aan het einde van het belastingjaar. Er moet dus van worden uitgegaan dat de vennootschapsbelasting het juridische referentiestelsel is aan de hand waarvan moet worden bepaald of de betrokken maatregel mogelijkerwijs selectief is.

Vervolgens moet worden opgemerkt dat, in afwijking van de algemene regel die op rechtspersonen van toepassing is, het belastbare inkomen van productie- en arbeidscoöperaties van de vennootschapsbelasting is vrijgesteld. Deze coöperatieve vennootschappen genieten dus een belastingvoordeel waarop de ondernemingen met winstoogmerk geen aanspraak kunnen maken.

Uit artikel 11 van DPR nr. 601/1973 volgt dat een voordeel als dat in de hoofdgedingen niet op alle marktdeelnemers van toepassing is, maar afhankelijk van de rechtsvorm van de onderneming wordt toegekend, namelijk al of niet een coöperatieve vennootschap (zie in die zin arrest Cassa di Risparmio di Firenze e.a., reeds aangehaald, punt 136).

Gepreciseerd moet nog worden dat een steunmaatregel zelfs wanneer hij een gehele economische sector betreft, selectief kan zijn in de zin van artikel 87, lid 1, EG (zie onder meer arrest van 17 juni 1999, België/Commissie, C-75/97, Jurispr. blz. I-3671, punt 33).

Bijgevolg moet worden bepaald of belastingvrijstellingen zoals die in de hoofdgedingen, bepaalde ondernemingen of bepaalde producties kunnen begunstigen ten opzichte van andere ondernemingen die zich in een feitelijk en juridisch vergelijkbare situatie bevinden, gelet op de doelstelling van het stelsel van vennootschapsbelasting, namelijk de belasting van de winst van vennootschappen.

Coöperatieve vennootschappen, de vorm waarin de juridische entiteiten in de hoofdgedingen zijn opgericht, volgen voor hun wijze van functioneren specifieke beginselen die hen duidelijk onderscheiden van andere marktdeelnemers. Zowel de Uniewetgever, met de vaststelling van verordening nr. 1435/2003, als de Commissie, met haar mededeling over de bevordering van coöperatieve vennootschappen in Europa, hebben op deze specifieke kenmerken opmerkzaam gemaakt.

Zij behelzen met name, zoals is uiteengezet in punt 8 van de considerans van genoemde verordening, het beginsel van de voorrang van de individuele persoon, hetgeen tot uiting komt in specifieke bepalingen betreffende de voorwaarden inzake toetreding, uittreding en uitsluiting van de leden. In punt 10 van de considerans van diezelfde verordening is gepreciseerd dat het batig saldo en de reserves na ontbinding verdeeld dienen te worden aan een ander coöperatief lichaam dat soortgelijke doeleinden van algemeen belang nastreeft.

Wat het bestuur van coöperatieve vennootschappen betreft, moet worden opgemerkt dat deze niet ten voordele van externe investeerders worden bestuurd. Volgens de punten 8 en 9 van de considerans van verordening nr. 1435/2003 en punt 1.1 van de mededeling over de bevordering van coöperatieve vennootschappen in Europa, wordt de controle over de vennootschap in gelijke delen door de leden uitgeoefend, daarmee uitdrukking gevend aan de regel ‘één stem per lid’. De reserves en de activa zijn in gemeenschappelijke handen, niet-verdeelbaar en alleen te gebruiken in het gemeenschappelijke belang van de leden.

Wat het functioneren van coöperatieve vennootschappen betreft, moet worden opgemerkt dat, zoals onder meer is aangegeven in punt 10 van de considerans van verordening nr. 1435/2003 en punt 1.1 van de mededeling over de bevordering van coöperatieve vennootschappen in Europa, zij, gelet op de voorrang van de individuele persoon, dienen tot wederzijds voordeel van hun leden, die tegelijkertijd de afnemer, werknemer of leverancier ervan zijn, opdat elk van hen van de activiteiten van de SCE profijt kan trekken naar rata van zijn deelneming en zijn transacties met deze vennootschap.

Zoals is gepreciseerd in punt 2.2.3 van diezelfde mededeling hebben coöperatieve vennootschappen geen of weinig toegang tot de aandelenbeurzen, zodat zij voor hun ontwikkeling steunen op hun eigen kapitaal of op krediet. Deze situatie is te wijten aan het feit dat de aandelen in de coöperatieve vennootschappen niet aan de beurs genoteerd zijn en zij dus niet verhandelbaar zijn. Zoals wordt benadrukt in punt 10 van de considerans van verordening nr. 1435/2003, dient de beloning van het geleende kapitaal en van de deelnemingen bovendien beperkt te zijn, hetgeen de investering in een coöperatieve vennootschap minder aantrekkelijk maakt.

Bijgevolg is de winstmarge van deze specifieke soort van vennootschap aanzienlijk kleiner dan die van kapitaalvennootschappen, die zich beter aan de eisen van de markt kunnen aanpassen.

Gelet op de specifieke kenmerken van coöperatieve vennootschappen moet dus worden vastgesteld dat productie- en arbeidscoöperaties zoals die in de hoofdgedingen aan de orde, in beginsel niet kunnen worden geacht zich in een vergelijkbare feitelijke en juridische situatie te bevinden als commerciële ondernemingen, voor zover zij evenwel in het economisch belang van hun leden optreden en zij met deze laatste niet een zuiver commerciële, maar een bijzondere persoonlijke relatie onderhouden, waarin de leden actief betrokken worden en recht hebben op een billijk aandeel in de economische resultaten.

Productie- en arbeidscoöperaties die immers andere kenmerken vertonen dan die welke inherent zijn aan dit type van vennootschap streven niet daadwerkelijk een doelstelling van onderlinge bijstand na en moeten dus worden onderscheiden van het model zoals omschreven in de mededeling over de bevordering van coöperatieve vennootschappen in Europa van de Commissie.

Als laatste analyse moet de verwijzende rechter aan de hand van de criteria genoemd in de punten 55 tot en met 62 van het onderhavige arrest nagaan of, gelet op alle omstandigheden van de gedingen waarin hij uitspraak moet doen, de productie- en arbeidscoöperaties die in de hoofdgedingen aan de orde zijn, zich feitelijk in een vergelijkbare situatie bevinden als ondernemingen met een winstoogmerk die aan de vennootschapsbelasting zijn onderworpen.

Mocht de nationale rechter tot de conclusie komen dat in de gedingen die bij hem aanhangig zijn de voorwaarde die in het vorige punt is genoemd ook daadwerkelijk is vervuld, moet nog conform de rechtspraak van het Hof worden bepaald of belastingvrijstellingen zoals die welke in de hoofdgedingen aan de orde zijn, gerechtvaardigd worden door de aard of de algemene opzet van het belastingstelsel waarvan zij een onderdeel vormen (zie in die zin arrest Adria-Wien Pipeline en Wietersdorfer & Peggauer Zementwerke, reeds aangehaald, punt 42).

Een maatregel die een uitzondering op de toepassing van het algemene belastingstelsel vormt, kan worden gerechtvaardigd, wanneer de betrokken lidstaat kan aantonen dat deze maatregel rechtstreeks uit de basis- of hoofdbeginselen van zijn belastingstelsel voortvloeit (zie arrest Portugal/Commissie, reeds aangehaald, punt 81).

In die context moeten de verwijzende rechter de volgende preciseringen worden gegeven zodat hij op dienstige wijze uitspraak kan doen in de gedingen die bij hem aanhangig zijn.

Het Hof heeft herhaaldelijk geoordeeld dat het door overheidsinterventies nagestreefde doel niet volstaat om ten aanzien daarvan meteen de kwalificatie als ‘steunmaatregel’ in de zin van artikel 87 EG uit te sluiten (zie onder meer arrest van 22 december 2008, British Aggregates/Commissie, C-487/06 P, Jurispr. blz. I-10505, punt 84 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Artikel 87, lid 1, EG maakt namelijk geen onderscheid naar de redenen of doeleinden van de maatregelen van de staten, maar ziet op hun gevolgen (arrest British Aggregates/Commissie, reeds aangehaald, punt 85 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Een maatregel die een uitzondering op de toepassing van het algemene belastingstelsel maakt, kan worden gerechtvaardigd, wanneer deze maatregel rechtstreeks uit de basis- of hoofdbeginselen van genoemd belastingstelsel voortvloeit. In dit verband moet een onderscheid worden gemaakt tussen de doelstellingen van een specifiek belastingstelsel die buiten dat stelsel zijn gelegen, en de voor het bereiken van dergelijke doelstellingen noodzakelijke mechanismen die inherent zijn aan het belastingstelsel zelf (zie in die zin arrest Portugal/Commissie, reeds aangehaald, punt 81).

Bijgevolg kunnen belastingvrijstellingen die een doelstelling nastreven die vreemd is aan het belastingstelsel waarvan zij onderdeel uitmaken, niet ontsnappen aan de vereisten die uit artikel 87, lid 1, EG voortvloeien.

Zoals vervolgens uit punt 25 van de mededeling inzake directe belastingen op ondernemingen volgt, is de Commissie van oordeel dat de aard of de algemene opzet van het nationale belastingstelsel met recht kan worden ingeroepen om te rechtvaardigen dat coöperatieve vennootschappen die hun gehele winst aan hun leden uitkeren, niet op het niveau van de coöperatie worden belast, vooropgesteld dat de belasting bij haar leden wordt geheven.

Tot slot, zoals de Commissie in haar schriftelijke opmerkingen te kennen heeft gegeven, is zij tevens van mening dat een nationale maatregel niet door de aard of de algemene opzet van het betrokken belastingstelsel kan worden gerechtvaardigd, wanneer dit vrijstelling van belasting toestaat op winst die is behaald met handelstransacties met derden die geen lid van de coöperatie zijn of aftrek van bedragen die aan deze laatste bij wijze van vergoedingen zijn uitgekeerd.

Daarnaast moet ervoor worden gewaakt dat het vereiste wordt geëerbiedigd van coherentie van een gegeven voordeel met niet alleen de inherente kenmerken van het betrokken belastingstelsel, maar ook met de uitvoering die aan dit stelsel wordt gegeven.

Het staat dus aan de betrokken lidstaat om controle- en toezichtprocedures in te voeren en te doen toepassen de geschikt zijn om de coherentie te waarborgen tussen de specifieke belastingmaatregelen ten gunste van coöperatieve vennootschappen en de logica en algemene opzet van het belastingstelsel en te voorkomen dat economische entiteiten deze specifieke rechtsvorm alleen kiezen om het voordeel te genieten van de voor dit type vennootschap voorziene voordelen op belastinggebied. Het staat aan de verwijzende rechter om na te gaan of aan dit vereiste is voldaan in de hoofdgedingen.

Hoe dan ook moet er nog voor worden gewaakt, opdat belastingvrijstellingen zoals die in het hoofdgeding gerechtvaardigd kunnen worden door de aard of de algemene opzet van het belastingstelsel van de betrokken lidstaat, dat zij met het evenredigheidsbeginsel in overeenstemming zijn en dat zij niet verder gaan dan nodig is, in die zin dat het legitiem nagestreefde doel niet met minder vergaande middelen kan worden bereikt.

Het staat aan de verwijzende recht om aan de hand van al de uitleggingsgevens die het Hof over het recht van de Unie heeft verstrekt in de punten 64 tot en met 75 van het onderhavige arrest, om te beoordelen of de belastingvoordelen ten gunste van de productie- en arbeidscoöperaties die in de hoofdgedingen aan de orde zijn, gerechtvaardigd zijn in het licht van de aard en de algemene opzet van het betrokken belastingstelsel.

Artikel 87, lid 1, EG verbiedt steunmaatregelen die het handelsverkeer tussen de lidstaten ongunstig beïnvloeden en de mededinging vervalsen of dreigen te vervalsen.

Om een nationale maatregel als staatssteun te kunnen kwalificeren, behoeft niet te worden vastgesteld of de steun in kwestie de handel tussen lidstaten werkelijk beïnvloedt en de mededinging daadwerkelijk vervalst, maar behoeft enkel te worden onderzocht of deze steunmaatregelen dat handelsverkeer ongunstig kunnen beïnvloeden en de mededinging kunnen vervalsen (arresten van 29 april 2004, Italië/Commissie, C-372/97, Jurispr. blz. I-3679, punt 44; en 15 december 2005, Unicredito Italiano, C-148/04, Jurispr. blz. I-11137, punt 54, en arrest Cassa di Risparmio e.a., reeds aangehaald, punt 140).

Meer in het bijzonder, wanneer steun van een lidstaat de positie van een onderneming ten opzichte van andere concurrerende ondernemingen in het intracommunautaire handelsverkeer versterkt, moet dit handelsverkeer worden geacht door de steun te worden beïnvloed (zie onder meer de reeds aangehaalde arresten Unicredito Italiano, punt 56 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en Cassa di Risparmio di Firenze e.a., punt 141).

Het is in dat verband niet noodzakelijk dat de begunstigde onderneming zelf aan het intracommunautaire handelsverkeer deelneemt. Immers, wanneer een lidstaat steun toekent aan een onderneming, kan de binnenlandse activiteit in stand blijven of stijgen, met als gevolg dat de kansen van in andere lidstaten gevestigde ondernemingen om in die lidstaat op de markt te komen, afnemen. Bovendien kan de versterking van een onderneming die voordien niet deelnam aan het intracommunautaire handelsverkeer, haar in een situatie brengen waardoor zij de markt van een andere lidstaat kan betreden (reeds aangehaalde arresten Unicredito Italiano, punt 58, en Cassa di Risparmio di Firenze e.a., punt 143).

Bijgevolg moet worden vastgesteld dat een belastingvoordeel als dat in de hoofdgedingen aan de orde, het handelsverkeer tussen de lidstaten ongunstig kan beïnvloeden en de mededinging kan vervalsen in de zin van artikel 87, lid 1, EG.

Gelet op een en ander moet op de gestelde vragen zoals geherformuleerd in punt 38 van het onderhavige arrest, worden geantwoord dat belastingvrijstellingen zoals die aan de orde in de hoofdgedingen, die worden toegekend aan productie- en arbeidscoöperaties krachtens een nationale regeling als die in artikel 11 van DPR nr. 601/1973, slechts een ‘steunmaatregel’ in de zin van artikel 87, lid 1, EG opleveren voor zover aan alle voorwaarden voor toepassing van die bepaling is voldaan. In een situatie als die welke aanleiding heeft gegeven tot de gedingen die bij de verwijzende rechter aanhangig zijn, staat het aan hem om in het bijzonder na te gaan of de betrokken belastingvrijstellingen selectief zijn en of zij gerechtvaardigd worden door de aard of de algemene opzet van het nationale belastingstelsel waarvan zij onderdeel uitmaken, door met name te bepalen of de coöperatieve vennootschappen in de hoofdgedingen zich feitelijk in een vergelijkbare situatie bevinden als andere marktdeelnemers die zijn opgericht in de vorm van juridische entiteiten met een winstoogmerk en, indien dit inderdaad het geval is, of de gunstigere fiscale behandeling die aan genoemde coöperatieve vennootschappen is voorbehouden, inherent is aan de wezenlijke beginselen van het stelsel van belastingheffing dat in de betrokken lidstaat van toepassing is en voorts in overeenstemming is met de beginselen van coherentie en evenredigheid.