HvJ EU, 12-10-2010, nr. C-45/09

De Allgemeine Gleichbehandlungsgesetz (algemene wet inzake gelijke behandeling) van 14 augustus 2006 (BGBl. 2006 I, blz. 1897; hierna: ‘AGG’), heeft richtlijn 2000/78 omgezet in Duits recht. § 1 van deze wet, met het opschrift ‘Doelstelling van deze wet’, bepaalt:

In § 2 AGG, ‘Werkingssfeer’, heet het:

§ 7 AGG, met het opschrift ‘Discriminatieverbod’, bepaalt in lid 1:

§ 10 AAG, ‘Toelaatbare verschillen in behandeling op grond van leeftijd’, luidt:

In het tijdvak tussen 18 augustus en 11 december 2006, bevatte § 10 AGG, onder de verschillen in behandeling op grond van leeftijd die gerechtvaardigd kunnen zijn, het volgende punt:

In de versie die van kracht was tussen 1 januari 1992 en 31 juli 1994, was § 41, lid 4, van boek 6 van het Sozialgesetzbuch (wetboek sociale zekerheid), betreffende het wettelijke stelsel van sociale zekerheid (hierna: ‘SGB VI’), als volgt geformuleerd:

Op basis van laatstgenoemde bepaling heeft de nationale rechtspraak clausules in collectieve arbeidsovereenkomsten op grond waarvan de arbeidsovereenkomst van de werknemer die de leeftijd van 65 jaar heeft bereikt automatisch wordt beëindigd, nietig verklaard (arrest Bundesarbeitsgericht van 1 december 1993, 7 AZR 428/93, BAGE 75, 166).

Nadien heeft de wetgever ingegrepen om te voorkomen dat de in de collectieve arbeidsovereenkomsten opgenomen leeftijdsgrenzen krachtens deze rechtspraak als nietig zouden worden beschouwd. Bijgevolg was § 41, lid 4, derde volzin, SGB VI in het tijdvak van 1 augustus 1994 tot en met 31 juli 1997 geformuleerd in de volgende bewoordingen:

Sinds 1 januari 2008 luidt § 41 SGB VI als volgt:

In het tijdvak tussen 28 november 2003 en 7 november 2006, luidde lid 1 van § 5 van het Tarifvertragsgesetz (wet inzake collectieve arbeidsovereenkomsten, BGBl. 1969 I, blz. 1323), met het opschrift ‘Algemeenverbindendverklaring’, als volgt:

Sinds 1987 luidt § 19, punt 8, van het Rahmentarifvertrag für die gewerblichen Beschäftigten in der Gebäudereinigung (cao voor werknemers in de schoonmaakbranche; hierna: ‘RTV’) als volgt:

Bij op 3 april 2004 bekend gemaakte mededeling heeft de minister van Economisch Zaken en Werkgelegenheid deze cao algemeen verbindend verklaard met ingang van 1 januari 2004.

Met zijn tweede vraag, die als eerste dient te worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 aldus moet worden uitgelegd dat het zich verzet tegen een nationale bepaling als § 10, punt 5, AGG, voor zover daarin is bepaald dat de clausules op grond waarvan de arbeidsovereenkomsten automatisch eindigen omdat de werknemer de leeftijd heeft bereikt waarop een aanspraak op pensioen ontstaat, kunnen ontsnappen aan het verbod van discriminatie op grond van leeftijd.

Vooraf dient te worden vastgesteld dat § 10, punt 5, AAG een direct op leeftijd gegrond verschil in behandeling in de zin van artikel 2, lid 2, sub a, van richtlijn 2000/78 schept (zie in die zin arrest van 16 oktober 2007, Palacios de la Villa, C-411/05, Jurispr. blz. I-8531, punt 51).

Volgens artikel 6, lid 1, eerste alinea, van richtlijn 2000/78 vormt een verschil in behandeling op grond van leeftijd geen discriminatie indien het in het kader van de nationale wetgeving objectief en redelijk wordt gerechtvaardigd door een legitiem doel, met inbegrip van legitieme doelstellingen van het beleid op het terrein van de werkgelegenheid, de arbeidsmarkt of de beroepsopleiding, en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn. Artikel 6, lid 1, tweede alinea, noemt verscheidene voorbeelden van verschillen in behandeling die de in de eerste alinea genoemde kenmerken vertonen.

§ 10 AGG neemt deze beginselen in wezen over. Punt 5 van deze bepaling noemt onder de voorbeelden van gerechtvaardigde verschillen in behandeling op grond van leeftijd, clausules op grond waarvan het dienstverband zonder opzegging eindigt op een tijdstip waarop de werknemer aanspraak kan maken op een ouderdomspensioen. Deze maatregel stelt dus geen dwingend stelsel van verplichte pensionering in, maar staat werkgevers en werknemers toe om — onverminderd gevallen van opzegging — middels individuele of collectieve overeenkomsten een wijze van beëindiging van de arbeidsbetrekking overeen te komen die is gebaseerd op de leeftijd waarop recht op een ouderdomspensioen ontstaat.

In artikel 6, lid 1, sub a, van richtlijn 2000/78 worden clausules op grond waarvan arbeidsovereenkomsten automatisch eindigen, niet genoemd als voorbeeld in de lijst van verschillen in behandeling op grond van leeftijd die gerechtvaardigd kunnen zijn en uit dien hoofde als niet-discriminerend kunnen worden beschouwd. Dit is op zich echter niet doorslaggevend. Deze lijst heeft immers slechts indicatieve waarde. Bij de uitvoering van deze richtlijn zijn de lidstaten dus niet gehouden om een specifieke lijst op te stellen van verschillen in behandeling die door een legitiem doel kunnen worden gerechtvaardigd (arrest Age Concern England, reeds aangehaald, punt 43). Indien zij in het kader van hun beoordelingsvrijheid beslissen dit wel te doen, kunnen zij op deze lijst andere voorbeelden van verschillen in behandeling opnemen en andere doelen dan die welke uitdrukkelijk zijn genoemd in de richtlijn, mits deze doelen legitiem zijn in de zin van artikel 6, lid 1, van die richtlijn en die verschillen in behandeling passend en noodzakelijk voor het bereiken van die doelen.

Bij de huidige stand van het gemeenschapsrecht beschikken de lidstaten, en in voorkomend geval de sociale partners, op nationaal niveau over een ruime beoordelingsvrijheid, niet alleen bij de beslissing welke van meerdere doelstellingen van sociaal en werkgelegenheidsbeleid zij specifiek willen nastreven, maar ook bij het bepalen van de maatregelen waarmee deze doelstelling kan worden verwezenlijkt (zie in die zin arrest van 22 november 2005, Mangold, C-144/04, Jurispr. blz. I-9981, punt 63, en arrest Palacios de la Villa, reeds aangehaald, punt 68).

Blijkens de uiteenzettingen van de verwijzende rechter bedoelde de wetgever met de vaststelling van § 10, punt 5, AGG, niet in naam van de bestrijding van discriminatie op grond van leeftijd, de bestaande situatie, die zich kenmerkte door een wijdverbreid gebruik van clausules op grond waarvan arbeidsovereenkomsten automatisch eindigen wanneer de werknemer de pensioenleeftijd bereikt, in twijfel te trekken. De verwijzende rechter beklemtoont aldus dat deze clausules sinds tientallen jaren veelvuldig worden toegepast, ongeacht de sociale en demografische situatie en de situatie op de arbeidsmarkt.

In het kader van de procedure voor het Hof heeft de Duitse regering met name beklemtoond dat de — tevens in een groot aantal andere lidstaten aanvaarde — rechtmatigheid van de clausules inzake de automatische beëindiging van de arbeidsovereenkomst van de werknemer die de pensioenleeftijd heeft bereikt, de afspiegeling is van een in Duitsland sinds vele jaren bestaande politieke en sociale consensus. Deze consensus berust vooral op de gedachte van een arbeidsverdeling over de generaties. De beëindiging van de arbeidsovereenkomsten van die werknemer komt rechtstreeks ten goede aan de jonge werknemers doordat hun integratie in het arbeidsproces in een context van aanhoudende werkloosheid wordt begunstigd. De rechten van de oudere werknemers zijn bovendien adequaat beschermd. Het merendeel van hen wenst immers te stoppen met werken zodra zij voor pensioen in aanmerking komen aangezien het pensioen hun een vervangend inkomen biedt na het verlies van hun salaris. De automatische beëindiging van de arbeidsovereenkomst biedt volgens de Duitse regering tevens het voordeel dat de werkgevers niet gedwongen worden de werknemers te ontslaan onder het leveren van het bewijs dat zij niet langer in staat zijn de arbeid te verrichten, hetgeen vernederend kan blijken te zijn voor degenen van oudere leeftijd.

Vastgesteld dient te worden dat de automatische beëindiging van de arbeidsovereenkomsten van de werknemers die voldoen aan de leeftijds- en bijdragevoorwaarden om in aanmerking te komen voor uitkering van hun pensioenrechten, sinds lange tijd deel uitmaakt van het arbeidsrecht van een groot aantal lidstaten en op grote schaal wordt gebruikt in arbeidsbetrekkingen. Dit mechanisme berust op een evenwicht tussen redenen van politieke, economische, sociale, demografische en budgettaire aard en hangt af van de beslissing om de duur van het arbeidsleven van werknemers te verlengen of om integendeel in vroegtijdige pensionering van werknemers te voorzien (zie in die zin arrest Palacios de la Villa, reeds aangehaald, punt 69).

Doelstellingen als die waarop de Duitse regering wijst, moeten derhalve in beginsel worden aangemerkt als een ‘in het kader van de nationale wetgeving objectie[ve] en redelijk[e]’ rechtvaardiging zoals bedoeld in artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78, voor een verschil in behandeling op grond van leeftijd, zoals dat in § 10, punt 5, AGG.

Wel moet nog worden nagegaan of een dergelijke maatregel passend en noodzakelijk is in de zin van artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78.

Het toelaten van clausules op grond waarvan arbeidsovereenkomsten automatisch eindigen omdat de werknemer de pensioenleeftijd heeft bereikt, kan in beginsel niet worden aangemerkt als een excessieve inbreuk op de gerechtvaardigde belangen van de betrokken werknemers.

Een regeling zoals aan de orde in het hoofdgeding is immers niet alleen gebaseerd op een bepaalde leeftijd, maar houdt tevens rekening met de omstandigheid dat de belanghebbenden aan het einde van hun beroepsloopbaan aanspraak hebben op een financiële vergoeding middels een vervangend inkomen in de vorm van ouderdomspensioen (zie in die zin arrest Palacios de la Villa, reeds aangehaald, punt 73).

Voorts staat het mechanisme van automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten, zoals dat in § 10, punt 5, AGG, de werkgevers niet toe om een arbeidsbetrekking eenzijdig te beëindigen wanneer werknemers de leeftijd hebben bereikt waarop zij aanspraak op uitkering van ouderdompensioen hebben. Dit mechanisme, dat verschilt van opzegging en ontslag, berust op een contractuele grondslag. Het biedt niet alleen werknemers en werkgevers, middels individuele overeenkomsten, maar ook de sociale partners, middels collectieve arbeidsovereenkomsten — en derhalve met een niet te verwaarlozen flexibiliteit — de mogelijkheid om dit mechanisme toe te passen, zodat niet alleen naar behoren rekening kan worden gehouden met de globale situatie op de betrokken arbeidsmarkt, maar ook met de kenmerken van de betrokken beroepen (arrest Palacios de la Villa, reeds aangehaald, punt 74).

De regeling die in het hoofdgeding aan de orde is, bevat voorts een bijkomende beperking, bedoeld om te verzekeren dat de werknemers ermee instemmen dat clausules inzake de automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten vóór de normale pensioenleeftijd kunnen worden toegepast. § 10, punt 5, AGG staat immers clausules toe inzake de automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten van werknemers die de leeftijd hebben bereikt waarop zij aanspraak maken op een ouderdomspensioen, ‘onverminderd § 41 van boek 6 van het Sozialgesetzbuch’. Laatstgenoemde bepaling verplicht de werkgevers in wezen om instemming te verkrijgen van de werknemers of deze instemming door hen te laten bevestigen voor elke clausule inzake de automatische beëindiging van een arbeidsovereenkomst wegens het bereiken van de leeftijd waarop de werknemer aanspraak maakt op een pensioen, wanneer deze leeftijd beneden de normale pensioensleeftijd ligt.

Gelet op deze gegevens lijkt het niet onredelijk d at de autoriteiten van een lidstaat van mening zijn dat een maatregel zoals de in § 10, punt 5, AGG vastgelegde toelating van clausules inzake de automatische beëindiging van de arbeidsovereenkomst van de werknemer bij het bereiken van de leeftijd waarop hij aanspraak maakt op een ouderdomspensioen, passend en noodzakelijk is om legitieme doelen van het nationale arbeids- en werkgelegenheidsbeleid zoals die welke de Duitse regering heeft genoemd, te bereiken (zie in die zin arrest Palacios de la Villa, reeds aangehaald, punt 72).

Een dergelijke slotsom betekent echter niet dat dergelijke, in een cao opgenomen, clausules zijn onttrokken aan elke daadwerkelijke rechterlijke toetsing vanuit het oogpunt van richtlijn 2000/78 en van het beginsel van gelijke behandeling. Dergelijke toetsing wordt verricht aan de hand van de bijzondere kenmerken van de clausule die wordt onderzocht. Voor elke overeenkomst die een mechanisme van automatische beëindiging van de arbeidsverhouding bevat, dient immers te worden verzekerd dat met name de voorwaarden van artikel 6, lid 1, eerste alinea, van deze richtlijn worden nageleefd. Voorts verplicht artikel 16, sub b, van deze richtlijn de lidstaten uitdrukkelijk de nodige maatregelen te nemen om er zorg voor te dragen dat ‘alle met het beginsel van gelijke behandeling in strijd zijnde bepalingen in individuele of collectieve contracten of overeenkomsten, […] nietig worden of kunnen worden verklaard of worden gewijzigd’.

Bijgevolg dient op de tweede vraag te worden geantwoord dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 in die zin moet worden uitgelegd dat het zich niet verzet tegen een nationale bepaling als § 10, punt 5, AGG, waarin de geldigheid wordt erkend van clausules op grond waarvan arbeidsovereenkomsten van werknemers automatisch eindigen bij het bereiken van de pensioenleeftijd, voor zover, ten eerste, die bepaling objectief en redelijk wordt gerechtvaardigd door een legitieme doelstelling van werkgelegenheids- en arbeidsmarktbeleid, en, ten tweede, de middelen voor het bereiken van deze doelstelling passend en noodzakelijk zijn. Het gebruiken van deze toelating in een cao is als zodanig niet onttrokken aan elke rechterlijke toetsing: ook daarmee dient overeenkomstig de vereisten van artikel 6, lid 1, van die richtlijn op passende en noodzakelijke wijze een legitieme doelstelling te worden nagestreefd.

Met zijn eerste en derde vraag, die tezamen dienen te worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 zich verzet tegen de clausule inzake automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten in § 19, punt 8, RTV, wanneer de werknemer de op 65 jaar vastgestelde pensioenleeftijd heeft bereikt.

Doorslaggevend voor het antwoord op deze vraag is, ten eerste, of deze maatregel beantwoordt aan een legitieme doelstelling en, ten tweede, of deze maatregel passend en noodzakelijk is in de zin van artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78.

De verwijzende rechter zet uiteen dat het Bundesarbeitsgericht in zijn arrest van 18 juni 2008 (7 AZR 116/07) heeft geoordeeld dat deze bepaling van het RTV verenigbaar is met artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78. Hij betwijfelt echter of deze oplossing kan worden toegepast op de situatie in het hoofdgeding, omdat deze situatie van na de inwerkingtreding van het AGG dateert.

De verwijzende rechter beklemtoont dat de nagestreefde doelstellingen niet zijn genoemd in de in het hoofdgeding aan de orde zijnde cao.

Er zij aan herinnerd dat het, bij ontbreken van nadere precisering over de doelstelling van de in geding zijnde nationale regelgeving, van belang is dat het onderliggende doel van de betrokken maatregel kan worden bepaald aan de hand van andere elementen, ontleend aan de algemene context van de betrokken maatregel, zodat de rechtmatigheid ervan en de passendheid en noodzaak van de ter bereiking van dit doel gebruikte middelen door de rechter kunnen worden getoetst (zie reeds aangehaalde arresten Palacios de la Villa, punt 57, en Age Concern England, punt 45).

De verwijzende rechter preciseert in dit verband dat § 19, punt 8, RTV, volgens het orgaan dat bij de onderhandelingen over deze cao de belangen van de werkgevers behartigde, tot doel had de adequate en voorzienbare planning van het personeelsbestand en de personeelsaanwerving zwaarder te laten wegen dan het belang van de werknemers bij handhaving van hun economische situatie.

De verwijzende rechter heeft tevens verwezen naar het reeds aangehaalde arrest van het Bundesarbeitsgericht van 18 juni 2008, waarin is gepreciseerd dat § 19, punt 8, RTV tot doel heeft de aanstelling van jongeren te vergemakkelijken, de aanwerving te plannen en een goed, qua leeftijdsstructuur evenwichtig personeelsbeheer in de ondernemingen mogelijk te maken.

Derhalve moet worden onderzocht of doelstellingen van deze aard als legitiem in de zin van artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 kunnen worden aangemerkt.

Het Hof heeft reeds geoordeeld dat clausules inzake de automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten van werknemers die aanspraak kunnen maken op een ouderdomspensioen, gerechtvaardigd kunnen zijn in het kader van een nationaal beleid dat is gericht op bevordering van de toegang tot arbeid door een betere verdeling van de werkgelegenheid tussen de generaties, zodat de aldus nagestreefde doelstellingen in beginsel moeten worden aangemerkt als een in het kader van de nationale wetgeving objectieve en redelijke rechtvaardiging, zoals bedoeld in artikel 6, lid 1, eerste alinea, van richtlijn 2000/78, voor een door de lidstaten voorgeschreven verschil in behandeling op grond van leeftijd (zie in die zin reeds aangehaald arrest Palacios de la Villa, punten 53, 65 en 66). Daaruit volgt dat doelstellingen als de door de verwijzende rechter genoemde, ‘legitiem’ zijn in de zin van deze bepaling.

Bijgevolg moet worden nagegaan of de voor de verwezenlijking van deze doelstellingen gebruikte middelen ‘passend en noodzakelijk’ zijn…

Wat in de eerste plaats de vraag betreft of de in het RTV opgenomen clausule inzake de automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten passend is, is de verwijzende rechter van oordeel dat de nagestreefde doelstellingen met clausules van dit type, vanwege hun inefficiëntie, niet kunnen worden bereikt.

Wat de doelstelling van de bevordering van de werkgelegenheid betreft, vermeldt de verwijzende rechter dat clausules inzake de automatische beëindiging van de arbeidsovereenkomst van de werknemer die de leeftijd van 65 jaar heeft bereikt, sinds lange tijd veelvuldig zijn gebruikt, zonder echter de minste invloed te hebben gehad op de werkgelegenheid in Duitsland. Voorts merkt hij op dat § 19, punt 8, RTV een werkgever niet verbiedt om personen van ouder dan 65 jaar aan te stellen, net zomin als het vereist dat de werkgever een werknemer die de leeftijd van 65 jaar bereikt, moet vervangen door een jongere werknemer.

Met betrekking tot de doelstelling om een harmonieuze structuur van de leeftijdsopbouw in de schoonmaakbranche te verzekeren, heeft de verwijzende rechter twijfels over de relevantie ervan omdat er in deze branche geen bijzonder risico bestaat van vergrijzing van de beroepsbevolking.

Gelet op de beoordelingen van de verwijzende rechter dient te worden vastgesteld dat de clausule inzake de automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten die in het hoofdgeding aan de orde is, het resultaat is van een overeenkomst die tot stand is gekomen door onderhandelingen tussen de vertegenwoordigers van de werknemers en de vertegenwoordigers van de werkgevers, die aldus hun recht op collectieve onderhandelingen, dat is erkend als een grondrecht, hebben uitgeoefend (zie in die zin arrest van 15 juli 2010, Commissie/Duitsland, C-271/08, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 37). Dat het aldus aan de sociale partners wordt overgelaten om een evenwicht te bepalen tussen hun respectieve belangen, biedt een niet te verwaarlozen flexibiliteit, aangezien elk van de partijen de overeenkomst eventueel kan opzeggen (zie in die zin arrest Palacios de la Villa, reeds aangehaald, punt 74).

Doordat de clausule inzake de automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten de werknemers een zekere arbeidsstabiliteit verzekert, en op de lange termijn een vooruitzicht op pensioen, maar tegelijkertijd de werkgevers een zekere flexibiliteit in het personeelsbeheer biedt, is deze clausule dus de afspiegeling van een evenwicht tussen de uiteenlopende, maar legitieme belangen binnen een complexe context van arbeidsverhoudingen, dat nauw verband houdt met politieke keuzen op het gebied van pensioen en werkgelegenheid.

Rekening gehouden met de ruime beoordelingsmarge waarover de sociale partners op nationaal niveau beschikken niet alleen bij de keuze van een doelstelling van sociaal en werkgelegenheidsbeleid die zij specifiek willen nastreven, maar tevens bij het bepalen van de maatregelen waarmee deze doelstelling kan worden verwezenlijkt, lijkt het niet onredelijk dat de sociale partners kunnen aannemen dat een maatregel zoals § 19, punt 8, RTV passend is om de hierboven genoemde doelstellingen te bereiken.

In de tweede plaats vraagt de verwijzende rechter zich af of een clausule inzake de automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten zoals is voorzien in § 19, punt 8, RTV, noodzakelijk is.

Enerzijds veroorzaakt de automatische beëindiging van de arbeidsovereenkomsten een groot financieel nadeel voor de werknemers in de schoonmaakbranche in het algemeen en voor Rosenbladt in het bijzonder. Daar deze branche wordt gekenmerkt door arbeidsplaatsen met een lage beloning en door deeltijdarbeid, is een wettelijk ouderdomspensioen voor de werknemers ontoereikend om in hun levensonderhoud te voorzien.

Anderzijds bestaan er minder dwingende maatregelen dan de automatische beëindiging van de arbeidsovereenkomsten. In verband met het belang van de werkgevers bij het plannen van hun personeelbeheer, merkt de verwijzende rechter op dat het aldus volstaat dat de werkgevers hun werknemers vragen of zij voornemens zijn om na het bereiken van de pensioenleeftijd te blijven werken.

Teneinde te onderzoeken of de maatregel die in het hoofdgeding aan de orde is, verder gaat dan noodzakelijk is voor de verwezenlijking van de nagestreefde doelstellingen en op excessieve wijze afbreuk doet aan de belangen van de werknemers die de leeftijd van 65 jaar bereiken, op welke leeftijd zij uitkering van hun pensioenrechten kunnen verkrijgen, dient deze maatregel in zijn eigen regelingscontext terug te worden geplaatst en rekening te worden gehouden zowel met het nadeel dat daaraan kleeft voor de betrokken personen als met het voordeel daarvan voor de samenleving in het algemeen en voor de individuen waaruit zij bestaat.

Blijkens de toelichtingen van de verwijzende rechter en de bij het Hof ingediende opmerkingen verbiedt het Duitse arbeidsrecht het niet dat een persoon die de leeftijd heeft bereikt waarop hij in aanmerking komt voor uitkering van zijn ouderdomspensioen, een beroepsactiviteit voortzet. Voorts blijkt uit deze toelichtingen dat een werknemers die zich in een dergelijke situatie bevindt, krachtens het AGG bescherming tegen discriminatie op grond van leeftijd blijft genieten. De verwijzende rechter heeft daarbij gepreciseerd dat het AGG verbiedt dat aan een persoon in de situatie van Rosenbladt, na de beëindiging van haar arbeidsovereenkomst vanwege het bereiken van de pensioenleeftijd, op grond van haar leeftijd een arbeidsplaats wordt geweigerd door haar oude werkgever of door een derde.

Teruggeplaatst in deze context, heeft de van rechtswege beëindiging van de arbeidsovereenkomst ten gevolge van een maatregel zoals § 19, punt 8, RTV, niet automatisch tot gevolg dat de betrokken personen gedwongen worden zich definitief terug te trekken uit de arbeidsmarkt. De bepaling stelt bijgevolg geen dwingend stelsel van ambtshalve pensionering in (zie in die zin arrest Age Concern England, reeds aangehaald, punt 27). Zij verzet zich er niet tegen dat een werknemer die dit, bijvoorbeeld om financiële redenen, zou wensen, zijn beroepsactiviteit voortzet tot na de pensioenleeftijd. Zij ontneemt werknemers die de pensioenleeftijd hebben bereikt niet de bescherming tegen discriminatie op grond van leeftijd, wanneer zij actief willen blijven en een nieuwe arbeidsplaats zoeken.

Gelet op deze gegevens dient te worden vastgesteld dat een maatregel als § 19, punt 8, RTV niet verder gaat dan noodzakelijk is voor de verwezenlijking van de nagestreefde doelstellingen, rekening gehouden met de ruime beoordelingsbevoegdheid van de lidstaten en de sociale partners op het gebied van sociaal en werkgelegenheidsbeleid.

Bijgevolg dient op de eerste en de derde vraag te worden geantwoord dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 in die zin moet worden uitgelegd dat het zich niet verzet tegen een maatregel zoals de clausule in § 19, punt 8, RTV, op grond waarvan arbeidsovereenkomsten van werknemers automatisch eindigen bij het bereiken van de op 65 jaar vastgestelde pensioenleeftijd.

Met zijn vierde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of het verbod van discriminatie op grond van leeftijd, zoals neergelegd in de artikelen 1 en 2, van richtlijn 2000/78 zich ertegen verzet dat een lidstaat een cao die een clausule inzake de automatische beëindiging van arbeidsovereenkomsten bevat, zoals die in § 19, punt 8, RTV, algemeen verbindend verklaart, zonder rekening te houden met de economische, sociale en demografische situatie en de situatie op de arbeidsmarkt.

Richtlijn 2000/78 ziet als zodanig niet op de voorwaarden waaronder de lidstaten een cao algemeen verbindend kunnen verklaren. De lidstaten zijn echter gehouden om door passende wettelijke en bestuursrechtelijke maatregelen te waarborgen, dat alle werknemers de volledige bij richtlijn 2000/78 verleende bescherming tegen discriminatie op grond van leeftijd kunnen genieten. Artikel 16, sub b, van deze richtlijn verplicht de lidstaten de nodige maatregelen te nemen om er zorg voor te dragen dat ‘alle met het beginsel van gelijke behandeling in strijd zijnde bepalingen in individuele of collectieve contracten of overeenkomsten, […] nietig worden of kunnen worden verklaard of worden gewijzigd’. Wanneer een cao niet in strijd is met de artikelen 1 en 2 van richtlijn 2000/78, staat het de betrokken lidstaat vrij deze verbindend te verklaren voor personen die daardoor niet zijn gebonden (zie naar analogie arrest van 21 september 1999, Albany, C-67/96, Jurispr. blz. I-5751, punt 66).

Gelet op deze overwegingen dient op de vierde vraag te worden geantwoord dat de artikelen 1 en 2 van richtlijn 2000/78 in die zin moeten worden uitgelegd, dat zij zich er niet tegen verzetten dat een lidstaat een cao zoals aan de orde in het hoofdgeding, algemeen verbindend verklaart, voor zover deze de werknemers die binnen de werkingssfeer daarvan vallen, niet de bescherming ontneemt die hun bij deze bepalingen wordt geboden tegen discriminatie op grond van leeftijd.