HvJ EU, 26-02-2015, nr. C-143/13

Volksbank voert aan dat het geschil tussen partijen in het hoofdgeding is beslecht omdat een dading met de kredietnemers is gesloten. Aangezien bij de verwijzende rechter geen geding meer aanhangig is, hoeft de prejudiciële vraag niet meer te worden beantwoord en moet het Hof volgens artikel 100, lid 2, van zijn Reglement voor de procesvoering vaststellen dat de voorwaarden voor zijn bevoegdheid niet langer vervuld zijn.

Volgens de rechtspraak van het Hof oordeelt het Hof, zo het vaststelt dat bij de verwijzende rechter niet langer daadwerkelijk een geding aanhangig is, zodat een antwoord op de prejudiciële vraag voor die rechter helemaal geen nut heeft voor de beslechting van een geding, dat geen uitspraak hoeft te worden gedaan op het verzoek om een prejudiciële beslissing (zie in die zin met name arresten Djabali, C-314/96, EU:C:1998:104, punten 16, 21 en 22; García Blanco, C-225/02, EU:C:2005:34, punten 23 en 29–31, en beschikking Mohammad Imran, C-155/11 PPU, EU:C:2011:387, punten 14 en 19–21).

In casu zij opgemerkt dat de verwijzende rechter bij brief van 14 februari 2014 het Hof heeft meegedeeld dat een dading was gesloten tussen Volksbank en de kredietnemers.

In diezelfde brief heeft die rechter echter erop gewezen dat hij die overeenkomst buiten beschouwing heeft gelaten in zijn verzoek om een antwoord op de vraag of de contractuele bedingen inzake de door Volksbank ontvangen ‘risicoprovisie’ mogelijk oneerlijk zijn, aangezien de partijen over deze vraag, die de openbare orde aanbelangt, niet tot een vergelijk mogen komen en een antwoord van het Hof op de prejudiciële vraag bijgevolg voor die rechter van doorslaggevend belang bleef voor de beslechting van het hoofdgeding.

Bijgevolg kan overeenkomstig het beginsel dat is neergelegd in de in punt 38 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak niet worden vastgesteld dat bij de verwijzende rechter niet langer daadwerkelijk een geding aanhangig is. Uit de aanwijzingen van die rechter blijkt daarentegen uitdrukkelijk dat een antwoord van het Hof op de prejudiciële vraag niet alleen nuttig, maar ook doorslaggevend blijft voor de beslechting van het hoofdgeding.

Derhalve moet de door Volksbank opgeworpen exceptie van niet-ontvankelijkheid worden verworpen en moet op het verzoek om een prejudiciële beslissing uitspraak worden gedaan.

Vooraf moet de strekking van de prejudiciële vraag worden vastgesteld.

Volgens de bewoordingen van die vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of de begrippen ‘eigenlijk voorwerp’ en/of ‘prijs’ in de zin van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus kunnen worden uitgelegd dat, van de elementen die de aan de kredietinstelling verschuldigde tegenprestatie vormen, het JKP van de kredietovereenkomst, dat met name bestaat uit de vaste of variabele rentevoet, de bankprovisies en de andere in die overeenkomst opgenomen en bepaalde kosten, onder deze begrippen valt.

Uit de formulering van die vraag blijkt bovendien dat de verwijzende rechter vraagt of de begrippen ‘eigenlijk voorwerp’ en/of ‘prijs’ mede zien op alle bedingen van een door een hypotheek gedekte consumentenkredietovereenkomst die een door de consument aan de kredietgever verschuldigde tegenprestatie inhouden en die onder het begrip ‘totale kosten van het krediet voor de consument’ als omschreven in artikel 3, onder g), van richtlijn 2008/48 en derhalve onder het JKP vallen.

Uit de motivering van de verwijzingsbeslissing volgt dat het hoofdgeding, zoals dat thans in hogere voorziening bij de verwijzende rechter aanhangig is, betrekking heeft op hoogstens twee soorten bedingen inzake de door de consument aan de kredietgever verschuldigde tegenprestatie die zijn opgenomen in de in het hoofdgeding aan de orde zijnde kredietovereenkomsten, te weten bedingen die voorzien in een ‘risicoprovisie’ voor de kredietgever en bedingen die de kredietgever onder bepaalde voorwaarden machtigen de rentevoet te wijzigen. In dat geding rijst de vraag of die bedingen binnen de werkingssfeer van artikel 4, lid 6, van Legea nr. 193/2000 vallen, dat tot doel heeft artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 in Roemeens recht om te zetten.

Voorts kan de precieze draagwijdte van de begrippen ‘eigenlijk voorwerp’ en ‘prijs’ in de zin van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 niet aan de hand van het begrip ‘totale kosten van het krediet voor de consument’ in de zin van artikel 3, onder g), van richtlijn 2008/48 worden vastgesteld.

Dat laatste begrip is immers bijzonder ruim gedefinieerd, zodat het totaal van alle kosten ten laste van de consument betreffende betalingen door die consument aan zowel de kredietgever als derden duidelijk wordt vermeld in de consumentenkredietovereenkomsten, aangezien een dergelijke procedurele verplichting bijdraagt tot de verwezenlijking van de door die richtlijn nagestreefde hoofddoelstelling van transparantie.

Aangezien artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 een uitzondering vormt op de inhoudelijke toetsing van oneerlijke bedingen waarin de door die richtlijn ingevoerde consumentenbeschermingsregeling voorziet, moet die bepaling daarentegen strikt worden uitgelegd (arrest Kásler en Káslerné Rábai, C-26/13, EU:C:2014:282, punt 42).

Voorts moeten de begrippen ‘eigenlijk voorwerp van de overeenkomst’ en ‘gelijkwaardigheid van enerzijds de prijs of vergoeding en anderzijds de als tegenprestatie te leveren goederen of te verrichten diensten’ in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 normaliter in de gehele Europese Unie autonoom en uniform worden uitgelegd, rekening houdend met de context van deze bepaling en het doel van de betrokken regeling (zie in die zin arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punten 37 en 38).

Overigens heeft het Hof in zijn rechtspraak voor de uitlegging van die begrippen criteria vastgesteld die precies rekening houden met het eigen doel van richtlijn 93/13, te weten de lidstaten verplichten te voorzien in een mechanisme dat verzekert dat het eventueel oneerlijke karakter van contractuele bedingen waarover niet afzonderlijk is onderhandeld, kan worden getoetst met het oog op de bescherming die aan de consument moet worden verleend omdat hij zich tegenover de verkoper in een zwakke onderhandelingspositie bevindt en over minder informatie dan laatstgenoemde beschikt (zie in die zin arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punten 39 en 40).

Derhalve dient ervan te worden uitgegaan dat de verwijzende rechter met zijn vraag in wezen wenst te vernemen of artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat onder de begrippen ‘eigenlijk voorwerp van de overeenkomst’ en ‘gelijkwaardigheid van enerzijds de prijs of vergoeding en anderzijds de als tegenprestatie te leveren goederen of te verrichten diensten’ mede ziet op soorten bedingen in kredietovereenkomsten tussen verkopers en consumenten als in het hoofdgeding, zijnde bedingen die de kredietgever onder bepaalde voorwaarden machtigen de rentevoet eenzijdig te wijzigen en bedingen die voorzien in een ‘risicoprovisie’ voor die kredietgever.

In dat verband staat het weliswaar uitsluitend aan de verwijzende rechter om zich gelet op de omstandigheden van het betrokken geval uit te spreken over de kwalificatie van die bedingen, maar het Hof is bevoegd om op basis van de bepalingen van richtlijn 93/13, in casu artikel 4, lid 2, de criteria aan te duiden die de nationale rechter kan of moet toepassen wanneer hij de contractuele bedingen aan deze bepalingen toetst (arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punt 45).

Het Hof heeft geoordeeld dat contractuele bedingen die onder het begrip ‘eigenlijk voorwerp van de overeenkomst’ in de zin van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 vallen, die bedingen zijn welke de kern van de prestaties van die overeenkomst bepalen en als dusdanig die overeenkomst kenmerken. Bedingen die een aanvulling zijn op de bedingen die de kern van de contractuele verhouding bepalen, kunnen daarentegen niet onder het begrip ‘eigenlijk voorwerp van de overeenkomst’ vallen. Het staat aan de verwijzende rechter om, rekening houdend met de aard, de algehele opzet en de voorwaarden van de betrokken leningsovereenkomst, alsmede met de juridische en feitelijke context ervan, te beoordelen of het betrokken beding een wezenlijk onderdeel is van de prestatie van de kredietnemer, te weten de terugbetaling van het door de kredietgever geleende bedrag (zie in die zin arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punten 49–51).

Het Hof heeft voorts geoordeeld dat uit artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 volgt dat de tweede categorie bedingen waarvan het eventueel oneerlijke karakter niet mag worden beoordeeld, een beperkte toepassing heeft, aangezien zij enkel de gelijkwaardigheid betreft van enerzijds de prijs of vergoeding en anderzijds de als tegenprestatie te leveren goederen of te verrichten diensten. Die uitsluiting valt te verklaren door het feit dat er geen tabellen of juridische criteria bestaan die de toetsing van die gelijkwaardigheid kunnen omlijnen en sturen (zie in die zin arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punten 54 en 55).

Bedingen inzake de door de consument aan de kredietgever verschuldigde tegenprestatie of bedingen die een invloed hebben op de werkelijke prijs die door de consument aan de kredietgever moet worden betaald, behoren dus in beginsel niet tot die tweede categorie bedingen, behalve met betrekking tot de vraag naar de gelijkwaardigheid van enerzijds het in de overeenkomst vastgelegde bedrag van de tegenprestatie of de prijs en anderzijds de door de kredietgever als tegenprestatie verrichte dienst.

Aangaande in het bijzonder de kwalificatie, aan de hand van de in de punten 54 tot en met 56 van het onderhavige arrest aangehaalde criteria, van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde contractuele bedingen voor de toepassing van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 en in de eerste plaats van de bedingen die de kredietgever onder bepaalde voorwaarden machtigen de rentevoet eenzijdig te wijzigen, lijken verschillende gegevens erop te wijzen dat die bedingen niet onder de in die bepaling vervatte uitsluiting vallen.

Allereerst zij immers eraan herinnerd dat het Hof reeds heeft geoordeeld dat een soortgelijk beding inzake een aanpassingsmechanisme van de kosten van de aan de consument te verstrekken diensten niet onder artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 valt (arrest Invitel, C-472/10, EU:C:2012:242, punt 23).

Vervolgens moet worden vastgesteld dat bedingen die de kredietgever machtigen de rentevoet eenzijdig te wijzigen, uitdrukkelijk worden vermeld in punt 1, onder j), van de bijlage bij richtlijn 93/13, dat overeenkomstig artikel 3, lid 3, van die richtlijn een indicatieve en niet-uitputtende lijst van bedingen bevat die als oneerlijk kunnen worden aangemerkt. Punt 2, onder b), van die bijlage stelt de voorwaarden vast waaronder dat punt 1, onder j), niet in de weg staat aan dergelijke bedingen.

Gelet op het met de bijlage bij richtlijn 93/13 nagestreefde doel, namelijk een ‘grijze lijst’ opstellen van bedingen die als oneerlijk kunnen worden beschouwd, zou het grotendeels zinloos zijn om in die bijlage bedingen op te nemen als die welke de kredietgever machtigen de rentevoet eenzijdig te wijzigen indien de beoordeling van het eventueel oneerlijke karakter van die bedingen a priori was uitgesloten op grond van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13.

Hetzelfde geldt voor de toepasselijke Roemeense wettelijke regeling, met name artikel 4, lid 4, van Legea nr. 193/2000, dat tot doel heeft artikel 3, lid 3, van richtlijn 93/13 en de in die bepaling bedoelde bijlage in nationaal recht om te zetten door middel van een mechanisme dat erin bestaat een ‘zwarte lijst’ van bedingen op te stellen die als oneerlijk moeten worden aangemerkt. Overigens valt een dergelijk mechanisme onder de strengere bepalingen die de lidstaten op grond van artikel 8 van richtlijn 93/13 ter verhoging van het beschermingsniveau van de consument op het onder die richtlijn vallende gebied met eerbiediging van het Unierecht kunnen aannemen of handhaven.

Bovendien kan een andere aanwijzing voor het aanvullende karakter van die bedingen de omstandigheid zijn dat die bedingen blijkbaar niet kunnen worden losgemaakt van het rentebeding, dat deel kan uitmaken van het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst, aangezien zij in hoofdzaak een aanpassingsmechanisme bevatten op grond waarvan de kredietgever dat rentebeding mag wijzigen.

Ten slotte lijken die bedingen ook buiten de werkingssfeer van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 te vallen, aangezien, onder voorbehoud van verificatie door de verwijzende rechter, uit het dossier waarover het Hof beschikt, lijkt te kunnen worden opgemaakt dat het oneerlijke karakter van die bedingen niet wegens een vermeende ongelijkwaardigheid tussen het percentage van de gewijzigde rentevoet en een of andere tegenprestatie voor die wijziging is aangevoerd, maar wel wegens de voorwaarden en criteria voor die wijziging door de kredietgever, in het bijzonder de reden dat er ‘grote schommelingen op de geldmarkt’ zijn.

Aangaande in de tweede plaats bedingen als in het hoofdgeding, die voorzien in een ‘risicoprovisie’ voor de kredietgever, kunnen dergelijke bedingen op grond van verschillende gegevens worden geacht niet tot een van de twee categorieën uitsluitingen als bedoeld in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 te behoren.

Allereerst rijst de vraag of dergelijke bedingen onder de in dat artikel 4, lid 2, bedoelde uitsluiting kunnen vallen, aangezien ervan wordt uitgegaan — hetgeen de verwijzende rechter, zoals reeds gezegd in punt 54 van het onderhavige arrest, dient na te gaan — dat zij deel uitmaken van de contractuele bedingen waarin het ‘eigenlijke voorwerp’ van de overeenkomst wordt omschreven.

Derhalve staat het aan die rechter om na te gaan of die bedingen, gelet op de overwegingen in dat punt 54, een van de belangrijkste prestaties bepalen waarin wordt voorzien door de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten, dan wel eerder een aanvulling zijn op de bedingen die de kern van de contractuele verhouding bepalen.

Bij die beoordeling moet die rechter met name rekening houden met het voornaamste doel van de ‘risicoprovisie’, te weten de terugbetaling van de lening waarborgen. Die terugbetaling vormt kennelijk een fundamentele verplichting die op de consument rust als tegenprestatie voor de hem verstrekte lening.

Gelet op de in punt 51 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte doelstelling van consumentenbescherming, die als leidraad moet dienen bij de uitlegging van richtlijn 93/13, is het enkele feit dat de ‘risicoprovisie’ kan worden geacht een relatief groot deel van het JKP en dus van de inkomsten van de kredietgever uit de betrokken kredietovereenkomsten te vormen, in beginsel irrelevant voor de beoordeling of in de contractuele bedingen die in die provisie voorzien, het ‘eigenlijke voorwerp’ van de overeenkomst wordt omschreven.

Voorts staat het ook aan de verwijzende rechter om na te gaan of bedingen als in het hoofdgeding, die voorzien in een ‘risicoprovisie’ voor de kredietgever, onder de tweede categorie uitsluitingen als bedoeld in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 kunnen vallen. Bepaalde gegevens van het dossier waarover het Hof beschikt, lijken er eerder op te wijzen dat dit niet het geval is.

Nog steeds onder voorbehoud van verificatie door die rechter, lijken bepaalde van die gegevens immers erop te wijzen dat het hoofdgeding niet over de gelijkwaardigheid tussen het bedrag van die provisie en een of andere door de kredietgever verrichte prestatie gaat, aangezien wordt betoogd dat de kredietgever niet werkelijk een dienst verricht die de tegenprestatie voor die provisie kan vormen, zodat de vraag naar de gelijkwaardigheid van die provisie niet kan rijzen (zie naar analogie arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punt 58).

De gegevens van het dossier waarover het Hof beschikt, lijken er daarentegen op te wijzen dat in het hoofgeding de vraag centraal staat op welke gronden de betrokken bedingen gerechtvaardigd zijn, en in het bijzonder of die bedingen als oneerlijk in de zin van artikel 3 van richtlijn 93/13 moeten worden aangemerkt doordat de consument volgens die bedingen een aanzienlijke provisie moet betalen om de terugbetaling van de lening te waarborgen, terwijl wordt gesteld dat dit risico reeds is gedekt door een hypotheek en de bank in ruil voor die provisie niet daadwerkelijk een dienst ten behoeve, en uitsluitend in het belang, van de consument verricht.

Ten slotte moet ervan worden uitgegaan dat indien de verwijzende rechter op grond van de door het Hof in antwoord op de prejudiciële vraag verstrekte gegevens tot de conclusie zou komen dat de betrokken bedingen niettemin tot het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst behoren of in feite worden bestreden om redenen die verband houden met de gelijkwaardigheid van de prijs of de vergoeding, dit niet wegneemt dat in ieder geval moet worden beoordeeld of die bedingen eventueel oneerlijk zijn indien zou worden vastgesteld dat zij niet duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd, hetgeen de verwijzende rechter ook dient na te gaan (zie in die zin arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punt 61).

In dat verband zij eraan herinnerd dat het feit dat contractuele bedingen formeel en grammaticaal begrijpelijk zijn, niet volstaat om te voldoen aan het vereiste van transparantie van die bedingen dat is neergelegd in de artikelen 4, lid 2, en 5 van richtlijn 93/13, die overigens formeel en grammaticaal dezelfde draagwijdte hebben (zie in die zin arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punten 69 en 71).

Met name uit de artikelen 3 en 5 van richtlijn 93/13 en de punten 1, onder j) en l), en 2, onder b) en d), van de bijlage bij die richtlijn volgt dat het met het oog op de naleving van het vereiste van transparantie van wezenlijk belang is te weten of in de leningsovereenkomst de reden voor en de bijzonderheden van het aanpassingsmechanisme van de rente en de verhouding tussen dat beding en andere bedingen inzake de vergoeding van de kredietgever, transparant zijn gespecificeerd, zodat een geïnformeerde consument op basis van duidelijke en begrijpelijke criteria de economische gevolgen die er voor hem uit voortvloeien, kan voorzien (zie in die zin arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punt 73).

Die vraag moet door de verwijzende rechter worden onderzocht op basis van alle relevante feitelijke gegevens, waaronder de reclame en informatie die door de kredietgever in het kader van de onderhandeling van een leningsovereenkomst worden verstrekt, en rekening houdend met het aandachtsniveau dat mag worden verwacht van een normaal geïnformeerde en redelijk omzichtige en oplettende gemiddelde consument (zie in die zin arrest Kásler en Káslerné Rábai, EU:C:2014:282, punt 74).

Aangaande de in het hoofdgeding aan de orde zijnde contractuele bedingen en in de eerste plaats de bedingen die de kredietgever machtigen de rentevoet eenzijdig te wijzigen, moet worden onderzocht of de verhogingen van die rentevoet die de kredietgever kan doorvoeren op grond van het, op het eerste gezicht weinig transparante, criterium van ‘grote schommelingen op de geldmarkt’ voor de consument voorspelbaar zijn, ook al is deze laatste uitdrukking op zich grammaticaal duidelijk en begrijpelijk.

Aangaande in de tweede plaats de bedingen die voorzien in de ‘risicoprovisie’, rijst de vraag of in de betrokken leningsovereenkomst op transparante wijze is uiteengezet wat de reden is voor de vergoeding die met die provisie overeenstemt, aangezien wordt betwist dat de kredietgever verplicht is om werkelijk een tegenprestatie te verrichten om die provisie te verkrijgen, afgezien van het feit dat hij het risico van niet-terugbetaling draagt, waarvan wordt beweerd dat het reeds wordt gedekt door een hypotheek. Het gebrek aan transparantie bij de vermelding in de in de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten van de redenen voor die bedingen lijkt overigens te worden bevestigd door het in punt 29 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte feit dat de kredietgever in casu de kredietnemers heeft voorgesteld om de benaming van die bedingen te vervangen door ‘provisie voor beheer van het krediet’, zonder echter de inhoud van die bedingen te wijzigen.

Gelet op een en ander moet op de prejudiciële vraag worden geantwoord dat artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat in omstandigheden als in het hoofdgeding de begrippen ‘eigenlijk voorwerp van de overeenkomst’ en ‘gelijkwaardigheid van enerzijds de prijs of vergoeding en anderzijds de als tegenprestatie te leveren goederen of te verrichten diensten’ in beginsel niet zien op soorten bedingen in kredietovereenkomsten tussen verkopers en consumenten als in het hoofgeding, zijnde bedingen die de kredietgever onder bepaalde voorwaarden machtigen de rentevoet eenzijdig te wijzigen en bedingen die voorzien in een ‘risicoprovisie’ voor die kredietgever. Het staat echter aan de verwijzende rechter om de juistheid van die kwalificatie van die contractuele bedingen te onderzoeken rekening houdend met de aard, de algehele opzet en de voorwaarden van de betrokken overeenkomsten, alsmede met de juridische en feitelijke context van die bedingen.