HvJ EG, 10-09-2009, nr. C-97/08 P

De Commissie stelt in wezen dat nu het enige middel in hogere voorziening uitsluitend betrekking heeft op de aansprakelijkheid van Akzo Nobel, alleen deze laatste belang heeft bij de vernietiging van het bestreden arrest. De hogere voorziening is niet-ontvankelijk voor zover zij de andere rekwiranten betreft, aangezien hun aansprakelijkheid of de hun opgelegde geldboete niet worden betwist.

Dienaangaande zij opgemerkt dat het bestaan van procesbelang onderstelt dat de uitslag van de hogere voorziening in het voordeel van de rekwirant kan zijn (zie in die zin beschikking van 8 april 2008, Saint-Gobain Glass Deutschland/Commissie, C-503/07 P, Jurispr. blz. I-2217, punt 48 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In casu heeft het bestreden arrest de litigieuze beschikking bevestigd, die alle rekwiranten hoofdelijk verplicht om de door de Commissie opgelegde geldboete van 20,99 miljoen EUR te betalen. Derhalve hebben Akzo Nobel Nederland, Akzo Nobel Chemicals International, Akzo Nobel Chemicals en Akzo Nobel Functional Chemicals belang bij de vernietiging van het bestreden arrest (zie mutatis mutandis beschikking Gerecht van 2 augustus 2001, Saxonia Edelmetalle/Commissie, T-111/01 R, Jurispr. blz. II-2335, punt 17).

Mocht het bestreden arrest worden vernietigd met betrekking tot de aansprakelijkheid van Akzo Nobel, dan zou de situatie van haar dochterondernemingen immers veranderen, met name wat de gevolgen van de regels inzake hoofdelijke aansprakelijkheid betreft.

Bijgevolg moet de door de Commissie opgeworpen exceptie van niet-ontvankelijkheid, betreffende het procesbelang van Akzo Nobel Nederland, Akzo Nobel Chemicals International, Akzo Nobel Chemicals en Akzo Nobel Functional Chemicals, worden verworpen.

De Commissie stelt eveneens dat het enige middel in hogere voorziening een nieuw middel is, dat voor het eerst in hogere voorziening is aangevoerd en dus niet-ontvankelijk is nu het punten bevat die rekwiranten niet hebben aangevoerd voor het Gerecht. Met dat middel betwisten rekwiranten namelijk het bestaan zelf van het vermoeden dat een moedermaatschappij beslissende invloed uitoefent op een dochteronderneming wanneer zij 100 % van haar kapitaal in handen heeft, terwijl zij het bestaan van dat vermoeden voor het Gerecht nooit hebben betwist en, daar zij hebben gepoogd het te weerleggen, hebben erkend dat het in casu van toepassing was. Niet-ontvankelijk zijn ook de argumenten van rekwiranten betreffende de relevante activiteit van de dochteronderneming waarop de moedermaatschappij beslissende invloed uitoefent.

Op grond van artikel 118 van het Reglement voor de procesvoering van het Hof is artikel 42, lid 2, van dit Reglement, dat het aanvoeren van nieuwe middelen in de loop van het geding in beginsel verbiedt, ook van toepassing op de procedure voor het Hof in hogere voorziening tegen een beslissing van het Gerecht. In hogere voorziening is het Hof dus enkel bevoegd de beslissing van het Gerecht te onderzoeken met betrekking tot de middelen die voor het Gerecht aan de orde waren (zie met name arrest van 18 januari 2007, PKK en KNK/Raad, C-229/05 P, Jurispr. blz. I-439, punt 61). Indien een partij een middel dat zij voor het Gerecht niet heeft aangevoerd, voor het eerst voor het Hof zou mogen aanvoeren, zou zij bij het Hof immers een geschil aanhangig mogen maken met een ruimere strekking dan het geschil waarvan het Gerecht kennis heeft genomen (zie in die zin arrest van 28 juni 2005, Dansk Rørindustri e.a./Commissie, C-189/02 P, C-202/02 P, C-205/02 P-C-208/02 P en C-213/02 P, Jurispr. blz. I-5425, punt 165).

Voor het Gerecht hebben rekwiranten een middel aangevoerd dat was ontleend aan de onterechte hoofdelijk aansprakelijkstelling van Akzo Nobel; zij betoogden dat deze laatste geen beslissende invloed had uitgeoefend op het marktgedrag van haar dochterondernemingen en dat zij met hen geen economische eenheid vormde. Derhalve moeten de argumenten betreffende het vermoeden dat een moedermaatschappij beslissende invloed uitoefent op haar 100 %-dochteronderneming, die rekwiranten voor het Hof hebben aangevoerd, worden aangemerkt als een uitwerking van dat middel. Voor zover die argumenten en de argumenten betreffende de relevante activiteit van de dochteronderneming waarop de moedermaatschappij beslissende invloed uitoefent, de argumenten met betrekking tot de toepassing van de regels inzake de toerekenbaarheid aan Akzo Nobel van de gedragingen van haar dochterondernemingen aanvullen, hebben rekwiranten het voorwerp van het geding bij het Gerecht namelijk niet gewijzigd.

Bijgevolg moet de hogere voorziening ontvankelijk worden verklaard.

Rekwiranten stellen dat het Gerecht een onjuist juridisch criterium heeft toegepast om uit te maken of de dochterondernemingen van Akzo Nobel zich op de markt al dan niet autonoom gedroegen.

Normaliter moet de Commissie bewijzen dat de moedermaatschappij daadwerkelijk beslissende commerciële invloed heeft uitgeoefend op haar dochteronderneming. Om die bewijslast te verlichten, heeft het Hof echter een weerlegbaar vermoeden ingevoerd.

In het arrest Stora heeft het Hof met zoveel woorden gepreciseerd dat het enkele bezit van 100 % van het kapitaal van een dochteronderneming als zodanig niet volstaat voor de aansprakelijkheid van de moedermaatschappij, indien wordt betwist dat zij op die dochteronderneming een beslissende commerciële invloed heeft uitgeoefend. In dat arrest heeft het Hof de redenering gevolgd die advocaat-generaal Mischo had ontwikkeld in punt 48 van zijn conclusie in die zaak, volgens welke de op de Commissie rustende last om te bewijzen dat de moedermaatschappij inderdaad beslissende invloed heeft uitgeoefend op het gedrag van haar dochteronderneming, weliswaar wordt verlicht wanneer zij 100 % van het kapitaal van die dochteronderneming in handen heeft, maar het noodzakelijk blijft om behalve de mate van deelname nog iets anders aan te voeren, zij het dat aanwijzingen in dit verband volstaan.

Het houden van het volledige kapitaal van de dochteronderneming plus het bestaan van aanvullende aanwijzingen doet dus een vermoeden ontstaan dat de dochteronderneming op de markt niet autonoom is opgetreden. De Commissie kan zich dan ook niet aan de op haar rustende bewijslast onttrekken met een loutere verwijzing naar de omstandigheid dat de moedermaatschappij 100 % van het kapitaal van haar dochteronderneming in handen heeft. Zij moet ook andere aanwijzingen voor de daadwerkelijke invloed van de moedermaatschappij op de dochteronderneming aanvoeren. Het Gerecht heeft dat beginsel geschonden nu het heeft geoordeeld dat het door de Commissie geleverde bewijs dat het gehele kapitaal van een dochteronderneming in handen is van haar moedermaatschappij volstaat om te concluderen dat deze laatste beslissende invloed heeft op het commerciële beleid van deze dochteronderneming.

Bovendien heeft het Gerecht in twee andere arresten, namelijk de arresten van 15 september 2005, DaimlerChrysler/Commissie (T-325/01, Jurispr. blz. II-3319), en 26 april 2007, Bolloré e.a./Commissie (T-109/02, T-118/02, T-122/02, T-125/02, T-126/02, T-128/02, T-129/02, T-132/02 en T-136/02, Jurispr. blz. II-947), het in het vorige punt genoemde beginsel juist toegepast, toen het heeft geoordeeld dat het gegeven dat zij het volledige kapitaal van de dochteronderneming bezit, weliswaar een sterke aanwijzing vormt dat de moedermaatschappij de mogelijkheid heeft om het gedrag van de dochteronderneming op de markt te beïnvloeden, maar het als zodanig niet volstaat om de verantwoordelijkheid voor het gedrag van de dochteronderneming aan de moedermaatschappij te kunnen toerekenen en dat het noodzakelijk blijft om behalve de mate van deelname nog iets anders aan te voeren, zij het dat aanwijzingen in dit verband volstaan.

Rekwiranten verwijten het Gerecht ook dat het de op de Commissie rustende bewijslast heeft verlicht en aldus een opvatting van de bewijslast heeft aanvaard die de rechten van de verdediging schendt. De Commissie moet namelijk niet enkel in de beschikking, maar reeds in de mededeling van de punten van bezwaar aanvoeren hetgeen zij beschouwen als extra aanwijzingen in de zin van het arrest Stora, zoals zij dat uitleggen. In de mededeling van punten van bezwaar heeft de Commissie haar voornemen om Akzo Nobel hoofdelijk aansprakelijk te stellen echter enkel gebaseerd op de omstandigheid dat die onderneming houder was van 100 % van het kapitaal van de ondernemingen die hadden deelgenomen aan de inbreuk. In de litigieuze beschikking heeft zij zich echter ook gebaseerd op beweerdelijke extra aanwijzingen in de zin van het arrest Stora, die op artificiële wijze zijn geconstrueerd door de elementen die rekwiranten in hun antwoord op de mededeling van punten van bezwaar hadden aangevoerd, te verdraaien.

Ten slotte laken rekwiranten punt 62 van het bestreden arrest, waarin het Gerecht met zijn oordeel dat voor de weerlegging van het vermoeden in kwestie moet worden bewezen dat de dochteronderneming de instructies van de moedermaatschappij niet eerbiedigt, een oplossing heeft aanvaard die erop neerkomt dat het vermoeden slechts kan worden weerlegd wanneer de moedermaatschappij instructies heeft gegeven.

De Commissie betoogt dat de omstandigheid dat de dochteronderneming een van de moedermaatschappij verschillende rechtspersoonlijkheid heeft, nog niet uitsluit dat haar gedrag aan deze laatste kan worden toegerekend, met name wanneer de dochteronderneming niet zelfstandig haar marktgedrag bepaalt, maar in hoofdzaak de haar door de moedermaatschappij verstrekte instructies volgt. Nagaan of deze laatste daadwerkelijk gebruik heeft gemaakt van de mogelijkheid om het commerciële beleid van haar dochteronderneming op beslissende wijze te beïnvloeden, is overbodig wanneer 100 % van het kapitaal van de dochteronderneming in handen is van de moedermaatschappij.

In het arrest Stora heeft het Hof dat beginsel niet op de helling gezet. Het erkende dat wanneer een dochteronderneming voor 100 % in handen is van de moedermaatschappij, deze vermoed wordt gebruik te hebben gemaakt van de mogelijkheid om het gedrag van haar dochteronderneming te beïnvloeden. Hoewel het Hof in punt 29 van het arrest Stora heeft overwogen dat het Gerecht zich op dat vermoeden mocht baseren, vooral nadat het had vastgesteld dat de moedermaatschappij zich tijdens de administratieve procedure als enige onderhandelingspartner van de Commissie betreffende de betrokken inbreuk had voorgesteld, verwees het Hof slechts subsidiair naar dat element, als een extra element dat pleitte voor de toerekenbaarheid van de inbreuk aan de moedermaatschappij.

In een aantal arresten van het Gerecht is dat vermoeden onder verwijzing naar het arrest Stora toegepast, zonder dat dit afhankelijk is gesteld van nadere aanwijzingen. De reeds aangehaalde arresten DaimlerChrysler/Commissie en Bolloré e.a./Commissie doen aan de toepassing van dat vermoeden niet af. In die twee arresten heeft het Gerecht het begrip controle van de dochteronderneming namelijk verward met dat van de uitoefening van die controle; alleen deze laatste wordt vermoed wanneer het gehele kapitaal van de dochteronderneming in handen is van de moedermaatschappij. Bovendien zijn de extra aanwijzingen onderzocht tijdens de analyse van de bewijzen die werden aangevoerd om het vermoeden te weerleggen.

Wat het argument inzake schending van de rechten van de verdediging betreft, stelt de Commissie dat vermoedens in het communautaire mededingingsrecht niet ongebruikelijk zijn. Als de Commissie de betrokken onderneming meedeelt dat zij zich op een vermoeden wil baseren, biedt zij die onderneming de gelegenheid om dienaangaande een standpunt in te nemen en de Commissie elk stuk over te leggen dat haar standpunt kan staven. Daar het de onderneming is die alle gegevens betreffende haar interne werking bezit, is deze verdeling van de bewijslast volstrekt logisch.

De kritiek op punt 62 van het bestreden arrest is volgens de Commissie het gevolg van een verkeerde lezing van een zin die uit zijn context is gehaald. Het Gerecht wilde zeggen dat een dochteronderneming een economische eenheid is als zij niet de instructies van haar moedermaatschappij volgt. Dat is het geval als er geen instructies gegeven zijn, of als de instructies niet worden gevolgd.

Allereerst moet worden opgemerkt dat de communautaire mededingingregels zien op de activiteiten van ondernemingen (arrest van 7 januari 2004, Aalborg Portland e.a./Commissie, C-204/00 P, C-205/00 P, C-211/00 P, C-213/00 P, C-217/00 P en C-219/00 P, Jurispr. blz. I-123, punt 59) en dat het begrip onderneming elke entiteit omvat die een economische activiteit uitoefent, ongeacht de rechtsvorm van die entiteit en de wijze waarop zij wordt gefinancierd (zie met name arrest Dansk Rørindustri e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 112; arresten van 10 januari 2006, Cassa di Risparmio di Firenze e.a., C-222/04, Jurispr. blz. I-289, punt 107, en 11 juli 2006, FENIN/Commissie, C-205/03 P, Jurispr. blz. I-6295, punt 25).

Voorts heeft het Hof gepreciseerd dat onder het begrip onderneming in deze context moet worden verstaan een economische eenheid, ook al wordt deze economische eenheid uit juridisch oogpunt gevormd door verschillende natuurlijke of rechtspersonen (arrest van 14 december 2006, Confederación Española de Empresarios de Estaciones de Servicio, C-217/05, Jurispr. blz. I-11987, punt 40).

Wanneer een dergelijke economische entiteit de mededingingsregels overtreedt, moet zij in overeenstemming met het beginsel van persoonlijke aansprakelijkheid de verantwoordelijkheid daarvoor dragen (zie in die zin arresten van 8 juli 1999, Commissie/Anic Partecipazioni, C-49/92 P, Jurispr. blz. I-4125, punt 145; 16 november 2000, Cascades/Commissie, C-279/98 P, Jurispr. blz. I-9693, punt 78, en 11 december 2007, ETI e.a., C-280/06, Jurispr. blz. I-10893, punt 39).

De inbreuk op de communautaire mededingingregels moet op ondubbelzinnige wijze worden toegerekend aan een rechtspersoon waaraan eventueel een geldboete zal worden opgelegd, en de mededeling van punten van bezwaar dient aan hem te worden toegezonden (zie in die zin arrest Aalborg Portland e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 60, en arrest van 3 september 2009, Papierfabrik August Koehler e.a./Commissie, C-322/07 P, C-327/07 P en C-338/07 P, punt 38). Belangrijk is ook, dat in de mededeling van punten van bezwaar wordt vermeld in welke hoedanigheid de gestelde feiten aan een rechtspersoon worden verweten.

Het is vaste rechtspraak dat het gedrag van een dochteronderneming aan de moedermaatschappij kan worden toegerekend, met name wanneer de dochteronderneming, hoewel zij een afzonderlijke rechtspersoonlijkheid heeft, niet zelfstandig haar marktgedrag bepaalt, maar in hoofdzaak de haar door de moedermaatschappij verstrekte instructies volgt (zie in die zin reeds aangehaalde arresten Imperial Chemical Industries/Commissie, punten 132 en 133, en Geigy/Commissie, punt 44; arrest van 21 februari 1973, Europemballage en Continental Can/Commissie, 6/72, Jurispr. blz. 215, punt 15, en arrest Stora, punt 26), inzonderheid gelet op de economische, organisatorische en juridische banden die de twee juridische entiteiten verenigen (zie mutatis mutandis reeds aangehaalde arresten Dansk Rørindustri e.a./Commissie, punt 117, en ETI e.a., punt 49).

De reden daarvoor is dat de moedermaatschappij en haar dochteronderneming in een dergelijke situatie deel uitmaken van één economische eenheid en derhalve één enkele onderneming vormen in de zin van de in de punten 54 en 55 van dit arrest genoemde rechtspraak. Dat een moedermaatschappij en haar dochteronderneming één enkele onderneming in de zin van artikel 81 EG vormen, stelt de Commissie in staat een beschikking houdende oplegging van geldboeten tot de moedermaatschappij te richten, zonder dat behoeft te worden aangetoond dat deze zelf bij de inbreuk betrokken was.

In het bijzondere geval waarin een moedermaatschappij 100 % van het kapitaal in handen heeft van haar dochteronderneming die een inbreuk op de communautaire mededingingsregels heeft gepleegd, kan deze moedermaatschappij beslissende invloed uitoefenen op het gedrag van deze dochter (zie in die zin arrest Imperial Chemical Industries/Commissie, reeds aangehaald, punten 136 en 137) en bestaat er een weerlegbaar vermoeden dat die moedermaatschappij metterdaad een beslissende invloed uitoefent op het gedrag van haar dochter (zie in die zin arresten AEG[-Telefunken]/Commissie, reeds aangehaald, punt 50, en Stora, punt 29).

In die omstandigheden volstaat het dat de Commissie bewijst dat het gehele kapitaal van een dochteronderneming in handen is van haar moedermaatschappij om aan te nemen dat deze laatste beslissende invloed heeft op het commerciële beleid van de dochter. De Commissie kan de moedermaatschappij vervolgens hoofdelijk aansprakelijk stellen voor de betaling van de aan de dochteronderneming opgelegde geldboete, tenzij de moedermaatschappij, die dat vermoeden moet weerleggen, afdoende bewijzen overlegt die aantonen dat haar dochteronderneming zich op de markt autonoom gedraagt (zie in die zin arrest Stora, punt 29).

In punt 61 van het bestreden arrest heeft het Gerecht terecht opgemerkt dat, hoewel het Hof in de punten 28 en 29 van het arrest Stora niet alleen heeft gewezen op het bezit van 100 % van het kapitaal van de dochteronderneming, maar ook op andere omstandigheden, zoals het feit dat de invloed van de moedermaatschappij op het commerciële beleid van haar dochteronderneming niet werd betwist en dat de twee vennootschappen in de administratieve procedure dezelfde vertegenwoordiger hadden, het Hof die omstandigheden slechts heeft vermeld teneinde alle elementen uiteen te zetten waarop het Gerecht zijn redenering had gebaseerd, en niet om de toepassing van het in punt 60 van dit arrest genoemde vermoeden afhankelijk te stellen van het overleggen van extra aanwijzingen betreffende de daadwerkelijke uitoefening van invloed door de moedermaatschappij.

Uit een en ander volgt dat het Gerecht geen blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door te oordelen dat wanneer een moedermaatschappij 100 % van het kapitaal van haar dochteronderneming in handen heeft, een weerlegbaar vermoeden bestaat dat die moedermaatschappij beslissende invloed uitoefent op het gedrag van haar dochteronderneming.

Daar de Commissie niet verplicht was om met betrekking tot de toerekenbaarheid van de inbreuk reeds in de mededeling van punten van bezwaar andere elementen aan te voeren dan het bewijs van de omstandigheid dat de moedermaatschappij het kapitaal van haar dochterondernemingen in handen had, kan het argument van rekwiranten betreffende de schending van de rechten van de verdediging niet worden aanvaard.

Wat de kritiek op punt 62 van het bestreden arrest betreft, volstaat de opmerking dat daaruit geenszins blijkt dat het Gerecht de mogelijkheid om het in punt 60 van dit arrest genoemde vermoeden te weerleggen heeft beperkt tot de gevallen waarin de moedermaatschappij instructies heeft gegeven. Uit de punten 60 en 65 van het bestreden arrest blijkt integendeel dat het Gerecht dienaangaande een vrij ruime opvatting huldigt, nu het met name heeft geoordeeld dat het aan de moedermaatschappij staat om ter beoordeling door het Gerecht alle elementen over te leggen betreffende de organisatorische, economische en juridische banden tussen haar dochteronderneming en zichzelf, die kunnen aantonen dat zij geen economische eenheid vormen.

Bijgevolg moet het eerste onderdeel van het ene middel dat rekwiranten aanvoeren tot staving van hun hogere voorziening ongegrond worden verklaard.

Tweede onderdeel van het ene middel: onjuiste omschrijving van het begrip commercieel beleid van de dochteronderneming

Volgens rekwiranten heeft het Gerecht ten onrechte geoordeeld dat andere aspecten dan die welke in punt 64 van het bestreden arrest worden genoemd behoren tot het commerciële beleid van de dochteronderneming waarop de moedermaatschappij beslissende invloed uitoefent, en dat elementen betreffende de organisatorische, economische en juridische banden tussen de moedermaatschappij en haar dochteronderneming relevant zijn om vast te stellen of deze laatste autonoom is.

Het commerciële beleid betreft het marktgedrag en is beperkt tot de productie van goederen en diensten die een onderneming onder bepaalde voorwaarden verkoopt aan consumenten op een bepaald grondgebied en op een bepaald tijdstip. Het bevat geen andere aspecten.

Volgens rekwiranten komt de uitbreiding van het begrip commercieel beleid tot andere aspecten dan het marktgedrag van de dochteronderneming neer op de invoering van een stelsel van aansprakelijkheid zonder schuld dat indruist tegen het beginsel van persoonlijke aansprakelijkheid dat door de rechtspraak van het Hof wordt gewaarborgd.

De Commissie stelt dat de vraag of het begrip commercieel beleid ruim dan wel strikt moet worden omschreven, irrelevant is voor de vaststelling van het bestaan van één enkele onderneming, waarvoor het Hof veeleer rekening houdt met de economische en organisatorische banden tussen de vennootschappen.

Aangaande het argument betreffende de invoering van een aansprakelijkheid zonder schuld stelt de Commissie dat in het communautaire mededingingsrecht geen beginsel van aansprakelijkheid zonder schuld bestaat, aangezien ondernemingen in de beschikkingen van de Commissie niet aansprakelijk worden gesteld zonder dat daarvoor het bewijs is geleverd. Een moedermaatschappij aansprakelijk stellen voor de handelingen van een dochteronderneming waarvan zij 100 % van het kapitaal in handen heeft, druist niet in tegen het beginsel van persoonlijke aansprakelijkheid.

Zoals in punt 58 van dit arrest is opgemerkt, kan het gedrag van een dochteronderneming met name aan haar moedermaatschappij worden toegerekend wanneer die dochteronderneming, hoewel zij een afzonderlijke rechtspersoon is, niet zelfstandig haar marktgedrag bepaalt, maar in hoofdzaak de haar door de moedermaatschappij verstrekte instructies volgt.

Zoals de advocaat-generaal in de punten 87 tot en met 94 van haar conclusie heeft opgemerkt, volgt daaruit dat het marktgedrag van de dochteronderneming niet de enige factor kan zijn op grond waarvan de moedermaatschappij aansprakelijk kan worden gesteld, maar is het slechts een van de aanwijzingen voor het bestaan van een economische eenheid.

Uit punt 58 van dit arrest volgt ook dat teneinde uit te maken of een dochteronderneming autonoom haar marktgedrag bepaalt, niet alleen rekening moet worden gehouden met de in punt 64 van het bestreden arrest genoemde factoren, maar ook met alle relevante factoren betreffende de economische, organisatorische en juridische banden tussen de dochteronderneming en haar moedermaatschappij, die in elk geval anders kunnen zijn en waarvan dus geen uitputtende lijst kan worden opgesteld.

Het Gerecht heeft dus geen blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting met betrekking tot het gebied waarop de moedermaatschappij invloed uitoefent op haar dochteronderneming.

Het argument van rekwiranten betreffende aansprakelijkheid zonder schuld doet aan deze conclusie niet af.

Dienaangaande moet worden opgemerkt dat het communautaire mededingingsrecht, zoals uit punt 56 van dit arrest blijkt, berust op het beginsel van persoonlijke aansprakelijkheid van de economische eenheid die de inbreuk heeft gepleegd. Als de moedermaatschappij deel uitmaakt van die economische eenheid, die, zoals in punt 55 van dit arrest is overwogen, uit verschillende rechtspersonen kan bestaan, wordt zij samen met de andere rechtspersonen die deze eenheid vormen hoofdelijk aansprakelijk geacht voor de inbreuken op het mededingingsrecht. Zelfs als de moedermaatschappij niet rechtstreeks deelneemt aan de inbreuk, oefent zij in een dergelijk geval namelijk beslissende invloed uit op haar dochterondernemingen díe er wel aan hebben deelgenomen. In die context kan de aansprakelijkheid van de moedermaatschappij dus niet als een aansprakelijkheid zonder schuld worden aangemerkt.

Het tweede onderdeel van het ene middel dat rekwiranten aanvoeren tot staving van hun hogere voorziening kan dus niet worden aanvaard, zodat de hogere voorziening in haar geheel moet worden afgewezen.