HvJ EU, 25-11-2010, nr. C-429/09

§ 2, lid 1, van de Verordnung über die Arbeitszeit der Beamtinnen und Beamten im feuerwehrtechnischen Dienst der Städte und Gemeinden des Landes Sachsen-Anhalt van 7 oktober 1998 (besluit inzake de arbeidstijd van ambtenaren in brandweerfuncties bij steden en gemeenten van de deelstaat Saksen-Anhalt; hierna: ‘ArbZVO-FW 1998’), die van kracht was tot en met 31 december 2007, bepaalde:

De ArbZVO-FW 1998 is met ingang van 1 januari 2008 vervangen door de ArbZVO-FW van 5 juli 2007 (hierna: ‘ArbZVO-FW 2007’).

§ 2, lid 1, van de ArbZVO-FW 2007 bepaalt:

§ 4 van de ArbZVO-FW 2007, met het opschrift ‘Individuele regelingen’, luidt:

§ 72, lid 3, van het Beamtengesetz (ambtenarenwet) van de deelstaat Saksen-Anhalt, in de versie die ten tijde van de feiten van het hoofdgeding van toepassing was, bepaalt dat de normale arbeidstijd op basis van de behoeften van de dienst verhoudingsgewijze kan worden verlengd, doch gemiddeld niet meer dan 54 uur per week mag bedragen.

Met zijn vragen wenst de verwijzende rechter enerzijds te vernemen onder welke voorwaarden er een recht bestaat op vergoeding van de schade die wordt geleden in een situatie zoals die in het hoofdgeding, waarin een werknemer die tewerkgesteld is als brandweerman in een interventieteam binnen de overheidssector, een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd heeft vervuld die de arbeidstijd waarin de richtlijnen 93/104 en 2033/88 voorzien overschrijdt, en anderzijds, volgens welke procedureregels en criteria een dergelijk recht op schadevergoeding wordt toegekend.

Ter beantwoording van die vragen moet allereerst worden opgemerkt dat, zoals de verwijzende rechter terecht heeft vastgesteld, de in het hoofdgeding ingediende schadevordering voor de periode van 1 januari 2004 tot en met 31 december 2006 deels valt onder de bepalingen van richtlijn 93/104, die van kracht was tot en met 1 augustus 2004, en deels onder de bepalingen van richtlijn 2003/88, waarbij, met ingang van 2 augustus 2004, de bepalingen van voornoemde richtlijn 93/104 zijn gecodificeerd. Aangezien echter de relevante bepalingen van die richtlijnen in wezen in gelijke bewoordingen zijn geformuleerd en de antwoorden op de vragen van de verwijzende rechter, vanwege die gelijkheid en ongeacht welke richtlijn van toepassing is, identiek zullen zijn, dient voor de beantwoording van die vragen enkel te worden verwezen naar de bepalingen van richtlijn 2003/88.

Om te beginnen moet eraan worden herinnerd dat artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88 een bijzonder belangrijk voorschrift van sociaal recht van de Europese Unie is, dat voor alle werknemers geldt als een minimumnorm ter bescherming van hun gezondheid en van hun veiligheid, dat de lidstaten de verplichting oplegt om voor de gemiddelde wekelijkse arbeidstijd, inclusief overwerk, een maximumgrens van 48 uur vast te stellen, waarbij uitdrukkelijk is gepreciseerd dat dit de maximumgrens inclusief overwerk is, en waarvan, bij gebreke van omzetting in nationaal recht van de in artikel 22, lid 1, eerste alinea, van deze richtlijn voorziene mogelijkheid, in geen geval kan worden afgeweken voor werkzaamheden als die van de brandweerlieden die in het hoofdgeding aan de orde zijn, zelfs niet met toestemming van de betrokken werknemer (zie in die zin arrest van 5 oktober 2004, Pfeiffer e.a., C-397/01–C-403/01, Jurispr. blz. I-8835, punten 98 en 100, en reeds aangehaald arrest Fuß, punten 33–35 en 38).

Zoals het Hof reeds heeft geoordeeld, kunnen de lidstaten bijgevolg niet eenzijdig de strekking van artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88 bepalen door enige voorwaarde of beperking te verbinden aan dit recht van de werknemers op een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd die deze maximumgrens niet overschrijdt (zie reeds aangehaalde arresten Pfeiffer e.a., punt 99, en Fuß, punt 52).

Het Hof heeft ook beslist dat artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88 rechtstreekse werking heeft voor zover daarbij aan particulieren rechten worden toegekend waarop zij zich voor de nationale rechter rechtstreeks kunnen beroepen (reeds aangehaalde arresten Pfeiffer e.a., punten 103–106, en Fuß, punten 56–59).

Vaststaat, zoals het Hof heeft geconstateerd in punt 60 van het reeds aangehaalde arrest Fuß, dat in de periode waarop de in het hoofdgeding aan de orde zijnde schadevordering betrekking heeft, de termijn voor de omzetting van richtlijn 93/104, waarvan richtlijn 2003/88 de codificatie vormt, was verstreken en dat de deelstaat Saksen-Anhalt deze richtlijn niet in nationaal recht had omgezet wat de in interventieteams tewerkgestelde brandweerlieden betreft.

Inzonderheid staat vast dat de ArbZVO-FW 1998, die tijdens die periode voor brandweermannen gold, een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd toeliet die de in artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88 voorziene maximumgrens van 48 uur overschreed, en dat die deelstaat in diezelfde periode de in artikel 22, lid 1, van die richtlijn neergelegde mogelijkheid van afwijking, waarvoor met name toestemming van de betrokken werknemer is vereist, niet in nationaal recht had omgezet, aangezien verschillende richtlijnbepalingen pas vanaf 1 januari 2008, met de vaststelling van de ArbZVO-FW 2007, zijn omgezet (zie reeds aangehaald arrest Fuß, punten 36, 37 en 45).

In deze omstandigheden kan een werknemer als Fuß, die voor de Stadt Halle in een interventieteam werkt, zich tegenover een dergelijke publieke werkgever derhalve rechtstreeks op artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88 beroepen teneinde het hieruit voortvloeiende recht op een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd van ten hoogste 48 uur te doen eerbiedigen (reeds aangehaald arrest Fuß, punt 60).

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat de uit een richtlijn voortvloeiende verplichting van de lidstaten om het daarmee beoogde doel te verwezenlijken, alsook de verplichting krachtens artikel 4, lid 3, VWEU om alle algemene of bijzondere maatregelen te treffen die geschikt zijn om de nakoming van die verplichting te verzekeren, voor alle autoriteiten van de lidstaten gelden. Deze verplichtingen rusten in voorkomend geval ook op die autoriteiten in hun hoedanigheid van werkgever in de openbare sector (arrest van 15 april 2008, Impact, C-268/06, Jurispr. blz. I-2483, punt 85).

Hieruit volgt dat volgens de rechtspraak van het Hof de nationale rechters en de overheidsinstanties, wanneer zij de nationale regeling niet in overeenstemming met de eisen van het Unierecht kunnen uitleggen en toepassen, gehouden zijn het Unierecht in volle omvang toe te passen en de door dit recht aan particulieren toegekende rechten te beschermen, waarbij zij zo nodig elke strijdige bepaling van nationaal recht buiten toepassing dienen te laten (zie in die zin arresten van 22 juni 1989, Costanzo, 103/88, Jurispr. blz. 1839, punt 33; 11 januari 2007, ITC, C-208/05, Jurispr. blz. I-181, punten 68 en 69, en reeds aangehaald arrest Fuß, punt 63).

Tegen de achtergrond van deze inleidende overwegingen dienen de vragen van de verwijzende rechter te worden beantwoord.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of het Unierecht, met name richtlijn 2003/88, een werknemer als Fuß in het hoofdgeding, die is tewerkgesteld als brandweerman in een interventieteam binnen de overheidssector en een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd heeft vervuld die het maximum van 48 uur waarin artikel 6, sub b, van die richtlijn voorziet, overschrijdt, recht geeft op vergoeding van de geleden schade.

Er zij aan herinnerd dat richtlijn 2003/88 ertoe strekt minimumvoorschriften vast te stellen om de levens- en arbeidsomstandigheden van de werknemers te verbeteren door de nationale bepalingen inzake met name de duur van de arbeidstijd te harmoniseren. Deze harmonisatie inzake de organisatie van de arbeidstijd op het niveau van de Unie beoogt een betere bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers te waarborgen door hen — onder meer dagelijkse en wekelijkse — minimumrusttijden en voldoende pauzes te waarborgen en door aan de wekelijkse arbeidstijd een maximumgrens te stellen (zie met name reeds aangehaalde arresten Pfeiffer e.a., punt 76, en Fuß, punt 32).

Richtlijn 2003/88 bevat daarentegen, zoals de Europese Commissie terecht heeft opgemerkt, geen enkele bepaling inzake de sancties die gelden bij overtreding van de daarin vastgestelde minimumvoorschriften, met name wat betreft de duur van de arbeidstijd en, bijgevolg, geen enkele bijzondere regel inzake de vergoeding van de schade die de werknemers door een dergelijke overtreding eventueel hebben geleden.

Evenwel moet worden opgemerkt dat volgens vaste rechtspraak van het Hof het beginsel dat de staat aansprakelijk is voor schade die particulieren lijden als gevolg van schendingen van Unierecht die hem kunnen worden toegerekend, inherent is aan het stelsel van de verdragen waarop de Unie is gegrond (zie in die zin arresten van 19 november 1991, Francovich e.a., C-6/90 en C-9/90, Jurispr. blz. I-5357 punt 35; 5 maart 1996, Brasserie du pêcheur en Factortame, C-46/93 en C-48/93, Jurispr. blz. I-1029, punt 31, en 26 januari 2010, Transportes Urbanos y Servicios Generales, C-118/08, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 29).

Uit bovengenoemde rechtspraak volgt dat die verplichting geldt voor alle gevallen van schending van het Unierecht door een lidstaat, ongeacht welk overheidsorgaan dit recht heeft geschonden en ongeacht welk overheidsorgaan volgens het recht van de betrokken lidstaat deze schade in beginsel dient te vergoeden (zie in die zin reeds aangehaald arrest Brasserie du pêcheur en Factortame, punt 32; en arresten van 1 juni 1999, Konle, C-302/97, Jurispr. blz. I-3099, punt 62; 4 juli 2000, Haim, C-424/97, Jurispr. blz. I-5123, punt 27, en 30 september 2003, Köbler, C-224/01, Jurispr. blz. I-10239, punt 31).

Het Hof heeft dienaangaande geoordeeld dat benadeelde particulieren recht hebben op schadevergoeding wanneer is voldaan aan drie voorwaarden, te weten dat het geschonden voorschrift van Unierecht ertoe strekt hun rechten toe te kennen, dat het om een voldoende gekwalificeerde schending van dat voorschrift gaat en dat er een rechtstreeks causaal verband bestaat tussen deze schending en de door de particulieren geleden schade (zie in die zin reeds aangehaald arrest Transportes Urbanos y Servicios Generales, punt 30).

De voorwaarden voor het vaststellen van de aansprakelijkheid van de lidstaten voor schade die aan particulieren is toegebracht door schending van het Unierecht, moeten in beginsel door de nationale rechter worden toegepast overeenkomstig de door het Hof voor deze toepassing verstrekte richtsnoeren (zie arrest van 12 december 2006, Test Claimants in the FII Group Litigation, C-446/04, Jurispr. blz. I-11753, punt 210 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In dit verband zij aangaande het hoofdgeding opgemerkt dat wat de eerste voorwaarde betreft, reeds uit de punten 33 tot en met 35 van het onderhavige arrest volgt dat artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88, doordat het de lidstaten met betrekking tot de gemiddelde wekelijkse arbeidstijd een maximumgrens oplegt die voor alle werknemers als een minimumnorm geldt, een bijzonder belangrijk voorschrift van sociaal recht van de Unie is waarvan de strekking niet afhankelijk mag worden gesteld van enige voorwaarde of beperking en dat aan particulieren rechten toekent waarop deze zich voor de nationale rechter rechtstreeks kunnen beroepen.

In deze omstandigheden is het evident dat artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88 een voorschrift van Unierecht is dat ertoe strekt particulieren rechten toe te kennen, en dat aan de eerste voorwaarde waaronder sprake is van een recht op schadevergoeding, in het hoofdgeding derhalve is voldaan.

Wat de tweede voorwaarde betreft, zij eraan herinnerd dat volgens de rechtspraak van het Hof het bestaan van een voldoende gekwalificeerde schending van het Unierecht een kennelijke en ernstige overschrijding door de lidstaat van de grenzen van zijn beoordelingsbevoegdheid impliceert. Tot de daartoe in aanmerking te nemen elementen behoren met name de mate van duidelijkheid en nauwkeurigheid van de geschonden regel en de omvang van de beoordelingsmarge die de geschonden regel de nationale instanties laat (zie met name reeds aangehaald arrest Brasserie du pêcheur en Factortame, punten 55 en 56, en arrest van 25 januari 2007, Robins e.a., C-278/05, Jurispr. blz. I-1053, punt 70).

In ieder geval is een schending van het Unierecht voldoende gekwalificeerd, wanneer daarbij de desbetreffende rechtspraak van het Hof kennelijk is miskend (zie met name arrest Brasserie du pêcheur en Factortame, reeds aangehaald, punt 57; arrest van 28 juni 2001, Larsy, C-118/00, Jurispr. blz. I-5063, punt 44, en arrest Köbler, reeds aangehaald, punt 56).

Hoewel het in beginsel aan de nationale rechter staat, zoals in punt 48 van het onderhavige arrest is vermeld, om na te gaan of is voldaan aan de voorwaarden voor de aansprakelijkheid van een staat ten gevolge van schending van het Unierecht, moet worden vastgesteld dat het Hof in het hoofdgeding over alle elementen beschikt die nodig zijn om te beoordelen of de feiten van het hoofdgeding als een voldoende gekwalificeerde schending van het Unierecht moeten worden aangemerkt (zie naar analogie arresten van 26 maart 1996, British Telecommunications, C-392/93, Jurispr. blz. I-1631, punt 41, en 17 oktober 1996, Denkavit e.a., C-283/94, C-291/94 en C-292/94, Jurispr. blz. I-5063, punt 49).

Toen Fuß in de periode waarop het in het hoofdgeding aan de orde zijnde verzoek om compensatie betrekking heeft, te weten van 1 januari 2004 tot en met 31 december 2006 verplicht was, op grond van de ArbZVO FW 1998, om een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd van 54 uur te vervullen, in ploegendiensten van 24 uur bestaande uit een actieve dienst en een beschikbaarheidsdienst tijdens welke hij op zijn werkplek aanwezig moest zijn, had het Hof, zoals de Commissie terecht heeft opgemerkt, de arresten van 3 oktober 2000 Simap (C-303/98, Jurispr. blz. I-7963), en 9 september 2003, Jaeger (C-151/02, Jurispr. blz. I-8389) immers reeds gewezen en de beschikking van 3 juli 2001, CIG (C-241/99, Jurispr. blz. I-5139) reeds gegeven.

Uit die rechtspraak van het Hof van vóór de feiten van het hoofdgeding blijkt duidelijk dat de arbeidstijd die door het personeel in het kader van wachtdiensten en beschikbaarheidsdiensten wordt volbracht in de vorm van de fysieke aanwezigheid van de betrokken werknemer op de werkplek, onder het begrip ‘arbeidstijd’ in de zin van richtlijn 2003/88 valt, en dat deze dus in de weg staat aan een nationale regeling die voorziet in een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd die, aangezien zij dergelijke wacht- en beschikbaarheidsdiensten omvat, de wekelijkse maximumgrens van artikel 6, sub b, van die richtlijn overschrijdt (zie arrest Simap, reeds aangehaald, punten 46–52, beschikking CIG, reeds aangehaald, punten 33 en 34, en arrest Jaeger, reeds aangehaald, punten 68–71, 78 en 79).

Bovendien heeft het Hof in zijn reeds aangehaalde arrest Pfeiffer e.a. op 5 oktober 2004, en dus tijdens de in het hoofdgeding aan de orde zijnde periode, de bovengenoemde rechtspraak betreffende beschikbaarheidsdiensten die zijn verricht door werknemers die, zoals in casu, werkzaam zijn in de burgerbescherming, bevestigd.

Eveneens tijdens deze periode heeft het Hof, aangezien deze vraag naar het begrip ‘arbeidstijd’ in de zin van richtlijn 2003/88 in het licht van alle in de punten 53 tot en met 55 van het onderhavige arrest genoemde rechtspraak volgens hem geen ruimte liet voor enige redelijke twijfel, overeenkomstig artikel 104, lid 3, van zijn Reglement voor de procesvoering, op 14 juli 2005 bovendien de reeds aangehaalde beschikking Personalrat der Feuerwehr Hamburg gegeven, waarin het oordeelde dat de activiteiten van interventieteams van een openbaar brandweerkorps — afgezien van uitzonderlijke omstandigheden, waarvan in het hoofdgeding geen sprake is — binnen de werkingssfeer van richtlijn 2003/88 vallen, zodat artikel 6, sub b, ervan, zich in beginsel ertegen verzet dat de maximale wekelijkse arbeidstijd, met inbegrip van de beschikbaarheidsdienst, meer dan 48 uur bedraagt (zie reeds aangehaald arrest Fuß, punt 44).

In die omstandigheden moet worden vastgesteld dat, aangezien de niet-inachtneming van de voorschriften van artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88 tijdens de in het hoofdgeding aan de orde zijnde periode duidelijk in strijd was met de rechtspraak van het Hof, deze moet worden beschouwd als een voldoende gekwalificeerde schending van Unierecht, zodat de tweede voorwaarde voor de erkenning van een recht op schadevergoeding in het hoofdgeding eveneens is vervuld.

Aangaande ten slotte de derde voorwaarde voor aansprakelijkheid van de staat wegens schending van Unierecht, staat het aan de verwijzende rechter om na te gaan of, zoals zou kunnen worden afgeleid uit het aan het Hof overgelegde dossier, er een rechtsreeks causaal verband bestaat tussen die schending van artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88 en de door Fuß geleden schade ten gevolge van het verlies van rusttijd die hem zou zijn toegekend indien de in die bepaling voorziene maximale wekelijkse arbeidstijd in acht zou zijn genomen.

Dit betekent dat, onder voorbehoud van onderzoek door de verwijzende rechter, in het hoofdgeding is voldaan aan de door de rechtspraak van het Hof gestelde voorwaarden voor toekenning van een recht op schadevergoeding, hetgeen de Duitse regering overigens ter terechtzitting zelf heeft erkend.

Overeenkomstig de in punt 46 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak, kan een dergelijke schade die aan een particulier is toegebracht worden vergoed door een publiekrechtelijk lichaam, zoals, in het hoofdgeding, de Stadt Halle of de deelstaat Saksen-Anhalt, wanneer die schade is veroorzaakt door nationale maatregelen die dat lichaam in strijd met het Unierecht heeft genomen. Het Unierecht staat overigens evenmin eraan in de weg dat naast de lidstaat zelf ook een dergelijk publiekrechtelijk lichaam aansprakelijk kan zijn voor de schade die een particulier heeft geleden door dergelijke maatregelen (zie reeds aangehaald arrest Haim, punten 31 en 32).

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat het, onder voorbehoud van het recht op schadevergoeding dat rechtstreeks voortvloeit uit het recht van de Unie wanneer aan de drie in punt 47 van het onderhavige arrest genoemde voorwaarden is voldaan, aan de staat is om in het kader van het nationale aansprakelijkheidsrecht de gevolgen van de veroorzaakte schade ongedaan te maken, met dien verstande dat de door de nationale wettelijke regelingen ter zake van schadevergoeding vastgestelde voorwaarden niet ongunstiger mogen zijn dan die welke voor gelijksoortige nationale vorderingen gelden (gelijkwaardigheidsbeginsel), noch van dien aard mogen zijn dat zij het verkrijgen van schadevergoeding in de praktijk onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel) (arrest Köbler, reeds aangehaald, C-224/01, Jurispr. blz. I-10239, punt 58, arrest van 13 maart 2007, Test Claimants in the Thin Cap Group Litigation, C-524/04, Jurispr. blz. I-2107, punt 123, en arrest Transportes Urbanos y Servicios Generales, reeds aangehaald, punt 31).

Bijgevolg moet op de eerste vraag worden geantwoord dat een werknemer als Fuß in het hoofdgeding, die als brandweerman, die in een interventieteam binnen de overheidssector is tewerkgesteld, een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd heeft vervuld die de arbeidstijd waarin is voorzien in artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88, overschrijdt, zich kan beroepen op het Unierecht om de autoriteiten van de betrokken lidstaat aansprakelijk te stellen teneinde vergoeding te verkrijgen van de schade die is geleden als gevolg van de schending van die bepaling.

Met het eerste gedeelte van zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of het Unierecht zich verzet tegen een nationale regeling zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde is, die voor het recht van een werknemer in de overheidssector om vergoeding te verkrijgen van de schade die is geleden wegens de schending door de autoriteiten van de betrokken lidstaat van een regel van Unierecht, in casu artikel 6, sub b, van richtlijn 2003/88, als aanvullende voorwaarde stelt dat sprake is van schuld bij de werkgever. Met het tweede onderdeel van die vraag wenst hij te vernemen of dat recht op schadevergoeding afhankelijk kan worden gesteld van de verplichting om vooraf een verzoek bij die werkgever in te dienen teneinde de eerbiediging van die bepaling te bewerkstelligen.

Met zijn derde en vierde vraag, die samen moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter te vernemen welke vorm een recht op schadevergoeding dient aan te nemen en op welke wijze die vergoeding moet worden berekend.

Wat de vorm en de berekeningswijze van de schadevergoeding betreft, moet erop worden gewezen, dat de vergoeding van de door schendingen van het Unierecht aan particulieren toegebrachte schade adequaat dient te zijn ten opzichte van de geleden schade, zodat de daadwerkelijke bescherming van hun rechten is verzekerd (arrest Brasserie du pêcheur en Factortame, reeds aangehaald, punt 82).

Zoals volgt uit punt 62 van het onderhavige arrest, dient, bij ontbreken van bepalingen van Unierecht ter zake, het nationale recht van elke lidstaat de criteria te bepalen voor de vaststelling van de omvang van de schadevergoeding, voor zover de beginselen van doeltreffendheid en gelijkwaardigheid in acht worden genomen (arrest Brasserie du pêcheur en Factortame, reeds aangehaald, punt 83).

Hieruit volgt dat het aan het nationale recht van de lidstaten staat om, met eerbiediging van de in de voorgaande punten genoemde beginselen, enerzijds, vast te stellen of de vergoeding van de schade die een particulier heeft geleden door schending van de bepalingen van richtlijn 2003/88, dient te worden verricht in de vorm van de toekenning van extra vrije tijd of in de vorm van een financiële vergoeding, en, anderzijds, de regels inzake de wijze van berekening van die vergoeding te bepalen.

Wat meer in het bijzonder de vorm van de schadevergoeding betreft, moet de verwijzende rechter, aangezien noch de toekenning van extra vrije tijd, noch die van een geldelijke vergoeding een dergelijke schadevergoeding in de praktijk onmogelijk of uiterst moeilijk lijkt te maken, zich inzonderheid ervan vergewissen dat met de gekozen wijze van vergoeding het beginsel van gelijkwaardigheid wordt geëerbiedigd, hetgeen moet worden beoordeeld aan de hand van de schadevergoedingen die door de nationale rechters zijn toegekend in het kader van op het nationale recht gebaseerde vorderingen of vergelijkbare handelingen.

Dienaangaande dient te worden gepreciseerd dat, anders dan Fuß en de Commissie betogen, uit richtlijn 2003/88, die immers geen enkel voorschrift bevat inzake de vergoeding van de schade die is geleden door schending van die bepalingen, niet kan worden afgeleid dat het Unierecht aan een van deze twee vormen van schadevergoeding de voorkeur geeft.

De in de artikelen 16 tot en met 19 van richtlijn 2003/88 voor de toepassing van artikel 6, sub b, van die richtlijn ter vaststelling van de gemiddelde wekelijkse arbeidstijd voorziene referentieperioden, zijn, in een zaak als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, hoe dan ook niet relevant, aangezien deze bepalingen in dit verband weliswaar rechtstreekse werking hebben (reeds aangehaald arrest Simap, punt 70), doch vaststaat dat al deze referentieperioden voor de periode waarvoor Fuß in het hoofdgeding een verzoek om schadevergoeding heeft ingediend, waren verstreken.

Bijgevolg dient op de derde en vierde vraag te worden geantwoord dat de ten laste van de autoriteiten van de lidstaten komende vergoeding van de schade die zij door schendingen van het Unierecht hebben toegebracht aan particulieren, in een passende verhouding moet staan tot de geleden schade. Bij het ontbreken van bepalingen van Unierecht op dat gebied, staat het aan het nationale recht van de betrokken lidstaat om, met eerbiediging van het gelijkwaardigheids- en het doeltreffendheidsbeginsel, enerzijds, vast te stellen of de schade die een werknemer als Fuß in het hoofdgeding heeft geleden door schending van een regel van Unierecht, dient te worden vergoed in de vorm van de toekenning van extra vrije tijd dan wel in de vorm van een financiële vergoeding, en, anderzijds, de regels inzake de wijze van berekening van die vergoeding te bepalen. De in de artikelen 16 tot en met 19 van richtlijn 2003/88 voorziene referentieperioden zijn in dit verband irrelevant.

Gelet op hetgeen is aangegeven in punt 32 van het onderhavige arrest, dient op de vijfde vraag te worden geantwoord dat de antwoorden op de door de verwijzende rechter gestelde vragen identiek zijn, ongeacht of de feiten in het hoofdgeding vallen onder de bepalingen van richtlijn 93/104 dan wel onder die van richtlijn 2003/88.