HvJ EU, 15-12-2016, nr. C-256/15

Slovenië is op 1 mei 2004 tot de Europese Unie toegetreden. Volgens artikel 2 en artikel 54 van de Akte betreffende de toetredingsvoorwaarden (hierna: ‘Toetredingsakte’)3. werd het recht van de Unie in Slovenië onmiddellijk verbindend op de datum van toetreding, tenzij in de Toetredingsakte of in de bijlagen daarbij een andere termijn was vastgesteld. De algemene constitutionele regel is dus onmiddellijke bindende kracht of onmiddellijke werking van het recht van de Unie, behoudens andersluidende bepalingen in de Toetredingsakte.

In de onderhavige zaak is de verhuurovereenkomst in 1993 gesloten. Zij was halverwege de jaren 90 ten dele uitgevoerd.4. In 1996 heeft Nemec de vrijwillige brandweer gedagvaard wegens niet-nakoming van zijn contractuele verplichting, de huur te betalen. Al deze gebeurtenissen dateren van vóór 1 mei 2004. De vraag luidt dan ook of het recht van de Unie ratione temporis op de onderhavige rechtssituatie toepasselijk kan zijn.

Het is niet zo gemakkelijk — dat geef ik toe — grip te krijgen op de rechtspraak van het Hof over de toepasselijkheid ratione temporis van het recht van de Unie op toetredende staten.

In de zaak Ynos5. (Grote kamer) heeft het Hof zich onbevoegd verklaard om de prejudiciële vragen te beantwoorden, op grond dat de feiten in die zaak zich hadden voorgedaan vóór de toetreding van Hongarije tot de Unie. Toepassing van het arrest Ynos en van de overeenkomstige latere rechtspraak op het onderhavige geval leidt tot de conclusie dat het recht van de Unie ratione temporis niet van toepassing is.

Naast de nogal categorische benadering door het Hof in de zaak Ynos, is er echter ook een aanzienlijk aantal uitspraken, zowel van vóór als van na het arrest Ynos, met een meer genuanceerde benadering over de toepasselijkheid van het recht van de Unie in de tijd. Gezegd kan worden dat in die zaken onderscheid wordt gemaakt tussen feiten van vóór de toetreding en rechtsgevolgen van die feiten die na de toetreding voortduren. Naar mijn oordeel moet het arrest Ynos dan ook in deze ruimere context van uitspraken worden gezien. Indien die benadering door het Hof wordt aanvaard, zal de onderhavige zaak ratione temporis ontvankelijk kunnen worden geacht.

Nu vaststaat dat het Hof algemeen bevoegd is, moet in deze zaak vervolgens de vraag worden beantwoord of richtlijn 2000/35 in het bijzonder op de verhuurovereenkomst toepassing kan vinden, gelet op de specifieke bepalingen die zij bevat aangaande de toepassing ervan ratione temporis.

Ingevolge artikel 6, lid 3, onder b), van richtlijn 2000/35 is deze in beginsel van toepassing op vóór het verstrijken van de overgangsperiode gesloten overeenkomsten. Een lidstaat kan dergelijke overeenkomsten uitsluiten. Met andere woorden, bij gebreke van uitdrukkelijk handelen van de lidstaat geldt de richtlijn voor bestaande overeenkomsten.

In de relevante toetredingsdocumenten is, zoals de vertegenwoordiger van de Sloveense regering ter terechtzitting heeft verklaard, een dergelijke uitsluiting van de toepasselijkheid van richtlijn 2000/35 niet opgenomen.19. Ingevolge de artikelen 2 en 54 van de Toetredingsakte is de overgangsperiode van richtlijn 2000/35 voor Slovenië dus verstreken op 1 mei 2004, terwijl met betrekking tot die richtlijn geen afwijking van toepassing was.

De regel van artikel 6, lid 3, onder b) is ook relevant voor het maken van een onderscheid met het afgeleide recht dat in de zaak Ynos aan de orde was. Richtlijn 93/13, die in de zaak Ynos aan de orde was, bepaalde in artikel 10, lid 1, dat de bepalingen ervan enkel voor de toekomst golden voor overeenkomsten die waren gesloten na het verstrijken van de overgangsperiode (wat voor een nieuwe lidstaat de datum van toetreding was, dat wil zeggen 1 mei 2004). Dit is in feite het tegenovergestelde van artikel 6, lid 3, onder b), van richtlijn 2000/35, omdat deze laatste van toepassing is op vóór het verstrijken van de overgangsperiode van de richtlijn gesloten overeenkomsten.20.

Uit de gezamenlijke bepalingen van de artikelen 6, lid 1, en 6, lid 3, onder b), van richtlijn 2000/35 en van de Toetredingsakte blijkt dus dat richtlijn 2000/35 bij de toetreding van Slovenië tot de Unie onmiddellijk ging gelden voor bestaande overeenkomsten die vóór die datum waren gesloten, de in het onderhavige geval aan de orde zijnde verhuurovereenkomst daaronder begrepen. Ik kom dan ook tot de conclusie dar richtlijn 2000/35 op 1 mei 2004 ratione temporis van toepassing is geworden op het onderhavige geval.

Bijgevolg is het Hof naar mijn oordeel bevoegd om de door de nationale rechter gestelde vragen te beantwoorden.

Artikel 2, punt 1, eerste alinea, van richtlijn 2000/35 definieert ‘handelstransactie’ als ‘transactie tussen ondernemingen of tussen ondernemingen en overheidsinstanties die leid[t] tot het leveren van goederen of het verrichten van diensten tegen vergoeding’.

Die definitie bevat de volgende bestanddelen:

Er bestaat geen twijfel over dat de huurovereenkomst aan de voorwaarden ii) en iii) voldoet. Er is een dienst verricht: de verhuur van de tankwagen voor watervoorziening. Een vergoeding voor die dienst is overeengekomen en uiteindelijk betaald. Rest derhalve nog de vraag of ook voorwaarde i) vervuld is. Verzoeker is duidelijk geen overheidsinstantie. Kan hij als ‘onderneming’ worden beschouwd?

Het begrip ‘onderneming’ wordt in artikel 2, punt 1, derde alinea, van richtlijn 2000/35 omschreven als ‘elke organisatie die handelt in het kader van haar zelfstandige economische of beroepsmatige activiteit, ook wanneer deze door slechts één persoon wordt uitgeoefend’.28.

Om te kunnen spreken van ‘onderneming’ in de zin van richtlijn 2000/35 moet i) de betrokken persoon een ‘organisatie’ zijn en ii) de activiteit een ‘zelfstandige economische of beroepsmatige activiteit’ zijn.

Ik wijs erop dat artikel 2, punt 1, derde alinea, van richtlijn 2000/35 uitdrukkelijk spreekt van ‘elke organisatie’, daaronder begrepen de eenmansorganisatie, die handelt in het kader van haar zelfstandige economische of beroepsmatige activiteit.

De formulering van die bepaling geeft aan dat het begrip ‘organisatie’ niet aldus moet worden opgevat dat het doelt op een specifieke rechtsvorm, maar veeleer aldus dat sprake moet zijn van een gestructureerde, doorlopende activiteit. De betrokken persoon moet zich dus organiseren om de activiteit doorlopend op lange termijn uit te oefenen.

Zoals het Hof ook in een andere context heeft verklaard, kan de structuur van een dergelijke organisatie vrij eenvoudig zijn omdat in bepaalde sectoren ‘arbeidskrachten de voornaamste factor [zijn]’.29.

Het feit dat verzoeker voor de in het kader van de verhuurovereenkomst verrichte dienst een factuur heeft uitgereikt, vormt naar mijn oordeel een belangrijke aanwijzing dat hij heeft gehandeld in het kader van een georganiseerde economische activiteit.

De aard van de in de verhuurovereenkomst vervatte transactie was duidelijk economisch, want de tankwagen is door verzoeker aan de vrijwillige brandweer verhuurd tegen vergoeding. Er zou of er moest een betaling plaatsvinden.

Op het eerste gezicht lijkt de transactie dus te voldoen aan de definitie van ‘handelstransactie’ in artikel 2, punt 1, derde streepje, van richtlijn 2000/35.

De verwijzende rechterlijke instantie staat niettemin stil bij het feit dat het voorwerp van de huurovereenkomst niet was gedekt door verzoekers nationale vergunning. De Sloveense regering en de Commissie leiden daaruit af dat verzoeker niet kan worden aangemerkt als ‘onderneming’ in de zin van richtlijn 2000/35. Hun standpunt luidt in hoofdzaak dat het precieze voorwerp van de nationale vergunning bepalend is om te kunnen vaststellen of aan de vereisten om van ‘onderneming’ in de zin van richtlijn 2000/35 te kunnen spreken is voldaan.

Ik ben het hier om hoofdzakelijk twee redenen niet mee eens.

In de eerste plaats verwijst de hierboven geschetste definitie van ‘onderneming’ niet naar de wetgeving van de lidstaten. Het betreft hier dus een volledig autonoom begrip van Unierecht, dat moet worden uitgelegd los van de nationale vergunning- of registratiestelsels.30.

In de tweede plaats heeft de autonome definitie van het Unierecht in de onderhavige zaak een aanvullend, nogal belangrijk doel: het staat tevoren vast welke handelstransacties onder de richtlijn vallen. Indien de draagwijdte van het begrip ‘onderneming’ in de zin van de richtlijn gekoppeld was aan de draagwijdte van de naar nationaal recht afgegeven vergunning om bepaalde beroepswerkzaamheden te verrichten, zouden partijen bij een overeenkomst in ieder concreet geval moeten nagaan of de wederpartij de overeenkomst aangaat in het kader van zijn activiteit naar nationaal recht. De eruit voortvloeiende juridische versplintering op zich zou al onwenselijk zijn, maar daarnaast zou een en ander bijzonder belastend zijn in de praktijk, vooral bij grensoverschrijdende transacties.

Naar mijn oordeel is de draagwijdte van de nationale vergunning dan ook niet bepalend voor de definitie van ‘onderneming’ in de zin van richtlijn 2000/35. Dat betekent echter niet dat het bestaan van een nationaal vergunning- of registratiestelsel geheel irrelevant is. Het kan echter enkel een vermoeden doen ontstaan dat een contractpartij in het kader van haar economische of beroepsmatige activiteit optreedt.

Met andere woorden, indien de huurovereenkomst onder verzoekers nationale vergunning was gevallen, zou het vermoeden hebben bestaan dat verzoeker in het kader van een zelfstandige economische activiteit handelde. Omgekeerd sluit het feit dat het voorwerp van de huurovereenkomst niet door verzoekers vergunning was gedekt niet uit dat verzoeker als onderneming handelde, mits is voldaan aan de hierboven genoemde autonome voorwaarden van artikel 2, punt 1, van richtlijn 2000/35.

Volledigheidshalve merk ik nog op dat de scenario's die, naar mijn oordeel, niet worden gedekt door het begrip ‘onderneming’ in de zin van richtlijn 2000/35 situaties zijn waarin personen incidenteel handelingen verrichten in het kader van een activiteit die als ‘economisch’ kan worden aangemerkt. Die handelingen zijn weliswaar economische handelingen, maar kunnen niet worden beschouwd als een gestructureerde of doorlopende commerciële activiteit.

Wat het onderhavige geval betreft, het verhuren van een tankwagen voor watervoorziening kan worden beschouwd als deel uitmakend van verzoekers algemene, doorlopende beroepsmatige activiteit. Indien verzoeker bij voorbeeld op een zondagsmarkt kindertaart in het kader van het jaarlijkse schoolfeest verkoopt, kan dat moeilijk als vergelijkbaar worden gezien. Evenzo kan tuinhulp van een elders gevestigde zakenman aan zijn buren in ruil voor een uitnodiging voor een kop thee of misschien zelfs gebak, moeilijk worden gezien als vallend onder de gestructureerde doorlopende economische activiteit van die zakenman.

Met andere woorden, mensen verrichten talrijke vormen van activiteiten van economische aard, maar slechts enkele van die activiteiten zullen deel uitmaken van de gestructureerde doorlopende economische activiteiten van een persoon. Bij de beoordeling of de betrokken activiteit onder die gestructureerde doorlopende activiteit valt, dient de nationale rechter alle relevante bewijs dat die conclusie staaft of eraan in de weg staat in de beschouwing te betrekken.

Het is aan de nationale rechter, deze algemene richtsnoeren op de onderhavige feiten toe te passen. Gelet op de aan het Hof meegedeelde feiten, namelijk het feit dat de aan de orde zijnde transactie redelijkerwijs kan worden geacht deel uit te maken van een ruimere, gestructureerde en doorlopende zelfstandige economische activiteit van verzoeker, waarvoor deze een factuur heeft uitgereikt, kom ik tot de conclusie dat verzoeker bij het sluiten van de huurovereenkomst kon worden geacht te handelen als ‘onderneming’ in de zin van richtlijn 2000/35.

Gelet op het voorgaande luidt mijn standpunt dat de autonome definitie van ‘onderneming’ in artikel 2, punt 1, van richtlijn 2000/35 mede personen omvat die een gestructureerde en doorlopende, zelfstandige economische of beroepsmatige activiteit uitoefenen. Voor die definitie is niet bepalend of een incidentele handeling in het kader van een dergelijke activiteit, zoals een individuele overeenkomst, onder een nationaal vergunning- of registratiestelsel viel. Wel vestigt het feit dat een persoon in het kader van het nationale vergunning- of registratiestelsel heeft gehandeld een vermoeden dat die persoon optrad in het kader van zijn economische of beroepsmatige activiteit. Het feit dat een factuur is uitgereikt vormt eveneens een aanwijzing dat de betrokken persoon handelde in de uitoefening van een gestructureerde en doorlopende economische activiteit.

Bij wege van postscriptum merk ik nog op dat de eerste en de tweede prejudiciële vraag gericht zijn op de definitie van ‘onderneming’ in de zin van richtlijn 2000/35, enkel voor wat verzoeker betreft. De vraag echter of de uit de huurovereenkomst voortvloeiende betrekking kan worden beschouwd als ‘handelstransactie’ in de zin van die richtlijn, zal uiteindelijk mede afhangen van de kwalificatie van de wederpartij, de vrijwillige brandweer.

Zoals gezegd is een ‘handelstransactie’ in de zin van richtlijn 2000/35 een transactie ‘tussen ondernemingen of tussen ondernemingen en overheidsinstanties’. Voor dit laatste begrip verwijst richtlijn 2000/35 naar ‘aanbestedende instantie of entiteit, zoals omschreven in de richtlijnen […] betreffende overheidsopdrachten’.

Die richtlijnen betreffende overheidsopdrachten definiëren ‘aanbestedende instantie of entiteit’ als ‘de staat, zijn territoriale lichamen, publiekrechtelijke instellingen en verenigingen gevormd door een of meer van deze lichamen of instellingen’. Onder ‘publiekrechtelijke instelling’ wordt in de zin van de toepasselijke richtlijnen verstaan iedere instelling die ‘is opgericht met het specifieke doel te voorzien in behoeften van algemeen belang andere dan die van industriële of commerciële aard, en rechtspersoonlijkheid heeft en waarvan ofwel de activiteiten in hoofdzaak door de Staat of de territoriale of andere publiekrechtelijke instellingen worden gefinancierd, ofwel het beheer is onderworpen aan toezicht door deze laatste, ofwel de leden van de directie, de raad van bestuur of de raad van toezicht voor meer dan de helft door de Staat, de territoriale lichamen of andere publiekrechtelijke instellingen zijn aangewezen’.31.

Het is aan de verwijzende rechterlijke instantie om, gelet op deze criteria, na te gaan wat naar nationaal recht precies de rechtsvorm van de vrijwillige brandweer ten tijde van de feiten was, om te bepalen of sprake was van een ‘handelstransactie’ in de zin van artikel 2, punt 1, van richtlijn 2000/35.