HvJ EU, 21-09-2017, nr. C-326/15

HvJ EU, 21-09-2017, nr. C-326/15

Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.

Uitspraak 21‑09‑2017

T. von Danwitz, E. Juhász, C. Vajda

Partij(en)

In zaak C-326/15*,

betreffende een verzoek om een prejudiciële beslissing krachtens artikel 267 VWEU, ingediend door de Administratīvā apgabaltiesa (regionale bestuursrechter, Letland) bij beslissing van 9 juni 2015, ingekomen bij het Hof op 1 juli 2015, in de procedure

‘DNB Banka’ AS

tegen

Valsts ieņēmumu dienests,

wijst

HET HOF (Vierde kamer),

samengesteld als volgt: T. von Danwitz, kamerpresident, E. Juhász, C. Vajda (rapporteur), K. Jürimäe en C. Lycourgos, rechters,

advocaat-generaal: J. Kokott,

griffier: M. Aleksejev, administrateur,

gezien de stukken en na de terechtzitting op 30 juni 2016,

gelet op de opmerkingen van:

—

‘DNB Banka’ AS, vertegenwoordigd door M. Kairovs, J. Teteris en I. Sloka,

—

de Letse regering, vertegenwoordigd door A. Bogdanova, I. Kucina, D. Pelše en I. Kalniņš als gemachtigden,

—

de Duitse regering, vertegenwoordigd door T. Henze als gemachtigde,

—

de Griekse regering, vertegenwoordigd door K. Nasopoulou en A. Dimitrakopoulou als gemachtigden,

—

de Luxemburgse regering, vertegenwoordigd door D. Holderer als gemachtigde, bijgestaan door F. Kremer en P.-E. Partsch, avocats,

—

de Hongaarse regering, vertegenwoordigd door M. Z. Fehér en G. Koós als gemachtigden,

—

de Poolse regering, vertegenwoordigd door B. Majczyna, B. Majerczyk-Graczykowska en K. Maćkowska als gemachtigden,

—

de Portugese regering, vertegenwoordigd door L. Inez Fernandes en R. Campos Laires als gemachtigden,

—

de regering van het Verenigd Koninkrijk, aanvankelijk vertegenwoordigd door S. Simmons, vervolgens door C. R. Brodie en D. Robertson als gemachtigden, bijgestaan door O. Thomas, QC,

—

de Europese Commissie, vertegenwoordigd door M. Owsiany-Hornung en A. Sauka als gemachtigden, gehoord de conclusie van de advocaat-generaal ter terechtzitting van 1 maart 2017,

het navolgende

Arrest

1

Het verzoek om een prejudiciële beslissing betreft de uitlegging van artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112/EG van de Raad van 28 november 2006 betreffende het gemeenschappelijke stelsel van belasting over de toegevoegde waarde (PB 2006, L 347, blz. 1).

2

Dat verzoek is ingediend in het kader van een geding tussen ‘DNB Banka’ AS en de Valsts ieņēmumu dienests (belastingdienst, Letland) (hierna: ‘VID’) over de afwijzing door deze laatste van het verzoek van DNB Banka om correctie van haar aangiften voor de belasting over de toegevoegde waarde (btw).

Toepasselijke bepalingen

Unierecht

Zesde richtlijn
3

De Zesde richtlijn (77/388/EEG) van de Raad van 17 mei 1977 betreffende de harmonisatie van de wetgevingen der lidstaten inzake omzetbelasting — Gemeenschappelijk stelsel van belasting over de toegevoegde waarde: uniforme grondslag (PB 1977, L 145, blz. 1; hierna: ‘Zesde richtlijn’) is ingetrokken en per 1 januari 2007 vervangen door richtlijn 2006/112. Artikel 13 van de Zesde richtlijn bepaalde:

‘A. Vrijstellingen ten gunste van bepaalde activiteiten van algemeen belang

1.

Onverminderd andere communautaire bepalingen verlenen de lidstaten vrijstelling voor de onderstaande handelingen, onder de voorwaarden die zij vaststellen om een juiste en eenvoudige toepassing van de betreffende vrijstellingen te verzekeren en alle fraude, ontwijking en misbruik te voorkomen:

[…]

f)

diensten die worden verricht door zelfstandige groeperingen van personen die een activiteit uitoefenen welke is vrijgesteld of waarvoor zij niet belastingplichtig zijn, teneinde aan hun leden de diensten te verlenen die direct nodig zijn voor de uitoefening van voornoemde activiteit, wanneer die groeperingen van hun leden enkel terugbetaling vorderen van hun aandeel in de gezamenlijke uitgaven, mits deze vrijstelling niet tot concurrentievervalsing kan leiden;

[…]’

Richtlijn 2006/112
4

Richtlijn 2006/112 bevat een titel IX, ‘Vrijstellingen’, waarvan hoofdstuk 1 het opschrift ‘Algemene bepalingen’ draagt.

5

Artikel 132, lid 1, van richtlijn 2006/112, welke bepaling deel uitmaakt van titel IX, hoofdstuk 2, met het opschrift ‘Vrijstellingen voor bepaalde activiteiten van algemeen belang’, bepaalt:

‘De lidstaten verlenen vrijstelling voor de volgende handelingen:

[…]

f)

diensten verricht door zelfstandige groeperingen van personen die een activiteit uitoefenen welke is vrijgesteld of waarvoor zij niet belastingplichtig zijn, teneinde aan hun leden de diensten te verlenen die direct nodig zijn voor de uitoefening van voornoemde activiteit, wanneer die groeperingen van hun leden enkel terugbetaling vorderen van hun aandeel in de gezamenlijke uitgaven, mits deze vrijstelling niet tot verstoring van de mededinging kan leiden;

[…]’

6

Artikel 135, lid 1, van richtlijn 2006/112, welke bepaling is opgenomen in titel IX, hoofdstuk 3, met het opschrift ‘Vrijstellingen ten gunste van andere activiteiten’, luidt:

‘De lidstaten verlenen vrijstelling voor de volgende handelingen:

[…]

d)

handelingen, bemiddeling daaronder begrepen, betreffende deposito's, rekening-courantverkeer, betalingen, overmakingen, schuldvorderingen, cheques en andere handelspapieren met uitzondering van de inning van schuldvorderingen;

e)

handelingen, bemiddeling daaronder begrepen, betreffende deviezen, bankbiljetten en munten die wettig betaalmiddel zijn, met uitzondering van munten en biljetten die verzamelobject zijn, namelijk gouden, zilveren of uit een ander metaal geslagen munten, alsmede biljetten, die normaal niet als wettig betaalmiddel worden gebruikt of die een numismatische waarde hebben;

[…]’

Lets recht

7

Artikel 6, lid 1, punt 17, van de likums par pievienotās vērtības nodokli (wet op de belasting over de toegevoegde waarde) van 9 maart 1995 (Latvijas Vēstnesis, 1995, nr. 49), in de versie die van toepassing is op het hoofdgeding, bepaalt dat de aldaar opgesomde financiële handelingen van belasting zijn vrijgesteld.

8

In het in het hoofdgeding aan de orde zijnde tijdvak was artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112 nog niet omgezet in het nationale recht. Op 1 januari 2013 is de nieuwe wet op de belasting over de toegevoegde waarde in werking getreden, namelijk de Pievienotās vērtības nodokļa likums van 29 november 2012. Artikel 52 van die wet, in de versie die in werking is getreden op 1 januari 2014, bepaalt in lid 3.2 dat diensten die een lid van een zelfstandige groepering van personen (hierna: ‘ZGP’) verricht voor andere leden van de groepering onder bepaalde voorwaarden van belasting zijn vrijgesteld.

Hoofdgeding en prejudiciële vragen

9

DNB Banka is een in Letland gevestigde kredietinstelling die financiële diensten verricht.

10

Zij is een dochteronderneming van DNB NORD A/S (thans DNB INVEST DENMARK A/S), een onderneming met zetel in Denemarken die nog twee andere dochterondernemingen heeft, namelijk AB DNB NORD Bankas, een Litouwse onderneming, en Bank DNB Polska SA, een Poolse onderneming, alsook een Ests bijkantoor, DNB NORD Pank. Deze op het gebied van financiële diensten actieve ondernemingen vormen samen het DNB-concern.

11

DNB NORD is verder de enige eigenares van DNB NORD IT A/S (thans, na reorganisatie, DNB INVEST DENMARK) (hierna: ‘DNB IT’), een onderneming met zetel in Denemarken, die tot taak heeft informaticaondersteuning te bieden.

12

DNB NORD is een dochteronderneming van DNB Bank ASA, met zetel in Noorwegen, en van NORD/LB Norddeutsche Landesbank, met zetel in Duitsland. Deze twee vennootschappen vormen een gemeenschappelijke onderneming via welke DNB Bank 51 % van de aandelen van het DNB-concern bezit.

13

Op 31 augustus 2006 heeft DNB Banka met DNB NORD een overeenkomst gesloten over het verrichten van financiële diensten, op grond waarvan DNB NORD voortdurend en voor zover nodig diensten verricht voor DNB Banka. In dat kader vervult zij de gemeenschappelijke functies van het concern en komt zij tegemoet aan concrete verzoeken van DNB Banka als haar dochteronderneming. Op basis van die overeenkomst heeft DNB Banka in de jaren 2009 en 2010 verschillende facturen ontvangen voor door DNB NORD verrichte diensten van beheer. Volgens de documenten over de verrekenprijzen, die zijn opgesteld in 2011, heeft DNB NORD in 2009 en 2010 op de prijzen voor het verrichten van diensten van beheer een toeslag van 5 % toegepast.

14

Op 30 april 2009 heeft DNB Bank met instemming van DNB Banka een overeenkomst gesloten met Microsoft Ireland Operations Ltd inzake de aankoop van Microsoft-producten en de licenties daarvoor ten behoeve van DNB Bank en de daarmee verbonden ondernemingen. Krachtens die overeenkomst ontvangt DNB Bank van Microsoft Ireland Operations de factuur voor de gekochte software die door alle ondernemingen van het DNB-concern wordt gebruikt. Daarna legt DNB Bank de desbetreffende uitgaven ten laste aan de overige ondernemingen van het DNB-concern in verhouding tot de concrete programma's die iedere onderneming heeft ontvangen. In 2009 en 2010 zijn aan DNB Banka facturen uitgereikt voor Microsoft-licenties.

15

Op 20 december 2010 heeft DNB IT een overeenkomst inzake informatica gesloten met DNB NORD en met de dochterondernemingen daarvan. Volgens die overeenkomst is DNB IT de enige onderneming van het DNB-concern die diensten in verband met informaticaprojecten verricht. In 2010 en 2011 heeft DNB IT op grond van die overeenkomst aan DNB Banka verschillende facturen uitgereikt voor de aan haar verleende informaticadiensten. Volgens de op die facturen vermelde uitgavenposten is op de kosten van die diensten een toeslag van 5 % toegepast.

16

DNB Banka is aan een belastingcontrole onderworpen, in het kader waarvan zij heeft verklaard dat de betrokken handelingen vrijgesteld waren van btw. De administratieve procedure is beëindigd met een beslissing van de directeur-generaal van de VID van 9 juli 2012, waarbij het verzoek van DNB Banka om haar btw-aangiften met betrekking tot de handelingen met DNB NORD, DNB IT en DNB Bank te corrigeren, is afgewezen.

17

Die beslissing is gebaseerd op de volgende overwegingen. Ten eerste heeft de VID aangaande de handelingen tussen DNB Banka en DNB NORD vastgesteld dat er geen documenten waren waaruit duidelijk kon worden afgeleid welke personen een ZGP vormden in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112. Volgens de VID toonde het bestaan van een groep van verbonden ondernemingen, waarvan de leden diensten verrichtten voor elkaar, niet aan dat er ook sprake was van een ZGP in de zin van die bepaling.

18

Ten tweede heeft de VID onder verwijzing naar overweging 7 van richtlijn 2006/112 het standpunt ingenomen dat de handelingen tussen DNB Banka en DNB IT oneerlijke concurrentie opleverden. De dienstverrichter, DNB IT, wordt namelijk in zijn land van vestiging over de betrokken informaticadiensten belast volgens de algemene regeling en trekt daar voorbelasting over af, terwijl DNB Banka, als ontvanger van de diensten, niet wordt belast over die diensten, aangezien zij worden geacht van btw te zijn vrijgesteld.

19

Ten derde is de VID, wat de handelingen tussen DNB Banka en DNB Bank betreft, er niet in geslaagd uit te maken welke personen precies volgens DNB Banka moesten worden aangemerkt als leden van de ZGP voor de diensten waarvan is aangevoerd dat zij vrijgesteld zijn van belasting. Bovendien is het niet gerechtvaardigd DNB Bank aan te merken als een lid van die ZGP dat een van btw vrijgestelde activiteit uitoefent.

20

DNB Banka heeft de administratīvā rajona tiesa (bestuursrechter, Letland) verzocht de VID te gelasten haar btwaangiften met betrekking tot de handelingen met DNB NORD, DNB IT en DNB Bank te corrigeren. Dat verzoek is afgewezen bij uitspraak van 1 november 2013.

21

Daarop heeft DNB Banka hoger beroep ingesteld bij de Administratīvā apgabaltiesa (regionale bestuursrechter, Letland) op grond dat was voldaan aan alle criteria van artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112. Volgens DNB Banka heeft de administratīvā rajona tiesa die bepaling onjuist uitgelegd waar hij haar verzoek heeft afgewezen op grond dat in het totaalbedrag van de factuur ook een toeslag was opgenomen, zonder eerst de redenen voor die toeslag te onderzoeken. DNB Banka stelt dat de toeslag is ingevoerd in overeenstemming met de richtsnoeren van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en de wettelijke vereisten inzake de vennootschapsbelasting, zodat de toepassing daarvan geen grond kan opleveren om een btw-vrijstelling te weigeren.

22

In die omstandigheden heeft de Administratīvā apgabaltiesa de behandeling van de zaak geschorst en het Hof verzocht om een prejudiciële beslissing over de volgende vragen:

‘1)

Kan er sprake zijn van een [ZGP] in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van [richtlijn 2006/112] wanneer de leden van die groepering in verschillende lidstaten van de Europese Unie zijn gevestigd waar die bepaling van de richtlijn is omgezet onder verschillende niet-verenigbare voorwaarden?

2)

Kan een lidstaat het recht van een belastingplichtige op toepassing van de in artikel 132, lid 1, onder f), van [richtlijn 2006/112] bedoelde vrijstelling beperken wanneer de belastingplichtige voldoet aan alle voorwaarden voor de toepassing van de vrijstelling in zijn lidstaat, maar die bepaling in het nationale recht van de lidstaten van andere leden van de groepering is omgezet met beperkingen van de mogelijkheid voor belastingplichtigen uit andere lidstaten om in hun eigen lidstaat de desbetreffende [btw-vrijstelling] toe te passen?

3)

Is het toegestaan om de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van [richtlijn 2006/112] toe te passen op diensten in de lidstaat van de ontvanger van die diensten, die aan de [btw] is onderworpen, wanneer de dienstverrichter, die aan de [btw] is onderworpen, in een andere lidstaat op die diensten de [btw] heeft toegepast volgens de algemene regeling, dat wil zeggen dat de [btw] over die diensten in de lidstaat van de ontvanger van die diensten was verschuldigd overeenkomstig artikel 196 van [richtlijn 2006/112]?

4)

Dient onder [ZGP] in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van [richtlijn 2006/112] een afzonderlijke rechtspersoon te worden verstaan waarvan het bestaan moet worden aangetoond aan de hand van een specifieke overeenkomst tot oprichting van de [ZGP]?

Indien die vraag aldus moet worden beantwoord dat een [ZGP] niet als een afzonderlijke entiteit moet worden aangemerkt, moet een [ZGP] dan worden aangemerkt als een groepering van verbonden ondernemingen die in het kader van hun gebruikelijke economische activiteiten voor elkaar ondersteunende diensten verrichten met het oog op de uitoefening van hun handelsactiviteiten, en kan het bestaan van een dergelijke groepering worden aangetoond aan de hand van dienstenovereenkomsten of documenten over verrekenprijzen?

5)

Kan een lidstaat het recht van een belastingplichtige op toepassing van de in artikel 132, lid 1, onder f), van [richtlijn 2006/112] bedoelde vrijstelling van de [btw] beperken wanneer de belastingplichtige op de handelingen een toeslag heeft toegepast overeenkomstig de wettelijke vereisten inzake de directe belastingen van de lidstaat waar hij is gevestigd?

6)

Is de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van [richtlijn 2006/112] van toepassing op uit derde landen ontvangen diensten? Met andere woorden, kan het lid van een [ZGP] in de zin van de genoemde bepaling van die richtlijn dat binnen de groepering voor andere leden van die groepering diensten verricht, een belastingplichtige uit een derde land zijn?’

Beantwoording van de prejudiciële vragen

23

Allereerst moet erop worden gewezen dat DNB Banka een kredietinstelling is die financiële diensten verricht. Volgens die onderneming vallen de diensten die voor haar worden verricht door andere ondernemingen van hetzelfde concern, namelijk DNB NORD, DNB IT en DNB Bank, onder de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112. DNB Banka verzoekt om rechtstreekse toepassing van deze bepaling op het hoofdgeding, die in het daarin aan de orde zijnde tijdvak niet in het nationale recht is omgezet.

24

In die context betreffen alle vragen de uitlegging van artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112. Die bepaling voorziet in een vrijstelling voor diensten die worden verricht door zelfstandige groeperingen van personen die een activiteit uitoefenen welke is vrijgesteld of waarvoor zij niet belastingplichtig zijn, teneinde aan hun leden de diensten te verlenen die direct nodig zijn voor de uitoefening van voornoemde activiteit.

25

Vóór die vragen kunnen worden beantwoord, moet worden onderzocht of die bepaling van toepassing is in omstandigheden als die van het hoofdgeding, dat diensten betreft die worden verricht door een ZGP waarvan de leden een economische activiteit uitoefenen op het gebied van financiële diensten.

26

Volgens vaste rechtspraak staat het in het kader van de bij artikel 267 VWEU ingestelde procedure van samenwerking tussen de nationale rechterlijke instanties en het Hof, aan het Hof om de nationale rechter alle uitleggingsgegevens met betrekking tot het Unierecht te verschaffen die van nut kunnen zijn voor de beslechting van de bij hem aanhangige zaak, ongeacht of de verwijzende rechter er in zijn vraag melding van maakt (arrest van 20 oktober 2016, Danqua, C-429/15, EU:C:2016:789, punt 37 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

27

Bijgevolg moeten aan de verwijzende rechter ook aanwijzingen worden verstrekt over de vraag of artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112 wel toepassing vindt op diensten die worden verricht door een ZGP waarvan de leden een economische activiteit uitoefenen op het gebied van financiële diensten, en die direct nodig zijn voor de uitoefening van die activiteit.

28

In dat verband moet worden opgemerkt dat de bewoordingen van die bepaling, die verwijzen naar een vrijgestelde activiteit van de leden van een ZGP, de mogelijkheid niet uitsluiten dat die vrijstelling toepassing vindt op de diensten van een ZGP waarvan de leden een economische activiteit op het gebied van financiële diensten uitoefenen, aangezien artikel 135, lid 1, onder d) en e), van die richtlijn financiële diensten van belasting vrijstelt.

29

Volgens vaste rechtspraak moet bij de uitlegging van een Unierechtelijke bepaling echter niet alleen rekening worden gehouden met de bewoordingen ervan, maar ook met de context en met de doelstellingen van de regeling waarvan zij deel uitmaakt (arresten van 26 april 2012, Able UK, C-225/11, EU:C:2012:252, punt 22, en 4 april 2017, Fahimian, C-544/15, EU:C:2017:255, punt 30 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

30

Aangaande de context van artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112 moet worden onderstreept dat die bepaling deel uitmaakt van titel IX, hoofdstuk 2, dat het opschrift ‘Vrijstellingen voor bepaalde activiteiten van algemeen belang’ draagt. Dat opschrift geeft aan dat de vrijstelling waarin die bepaling voorziet, slechts geldt voor ZGP's waarvan de leden activiteiten van algemeen belang uitoefenen.

31

Die uitlegging vindt bevestiging in de structuur van titel IX van de richtlijn, met het opschrift ‘Vrijstellingen’. Artikel 132, lid 1, onder f), is binnen die titel van richtlijn 2006/112 namelijk niet opgenomen in hoofdstuk 1, ‘Algemene bepalingen’, maar in hoofdstuk 2. Bovendien wordt in die titel een onderscheid gemaakt tussen ‘[v]rijstellingen voor bepaalde activiteiten van algemeen belang’ (hoofdstuk 2) en ‘[v]rijstellingen ten gunste van andere activiteiten’ (hoofdstuk 3), wat betekent dat de regels van hoofdstuk 2 voor bepaalde activiteiten van algemeen belang niet gelden voor de andere, in hoofdstuk 3 bedoelde activiteiten.

32

Hoofdstuk 3 bevat in artikel 135, lid 1, een vrijstelling voor bepaalde handelingen op het gebied van financiële diensten, zoals met name ‘d) handelingen, bemiddeling daaronder begrepen, betreffende deposito's, rekening-courantverkeer, betalingen, overmakingen, schuldvorderingen, cheques en andere handelspapieren’ en ‘e) handelingen, bemiddeling daaronder begrepen, betreffende deviezen, bankbiljetten en munten die wettig betaalmiddel zijn’. Uit de algemene opzet van richtlijn 2006/112 volgt dus dat de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), niet geldt voor handelingen op het gebied van financiële diensten en dat diensten die worden verricht door ZGP's waarvan de leden op dat gebied bedrijvig zijn, derhalve niet onder die vrijstelling vallen.

33

Wat het doel van artikel 132, lid 1, onder f), binnen richtlijn 2006/112 betreft, moet in herinnering worden geroepen dat artikel 132 in zijn geheel beoogt bepaalde activiteiten van algemeen belang vrij te stellen van btw, teneinde de toegang tot bepaalde prestaties en de levering van bepaalde goederen te vergemakkelijken door de verhoogde kosten te vermijden die zouden ontstaan indien de betrokken prestaties en goederenleveringen aan de btw werden onderworpen (arrest van 5 oktober 2016, TMD, C-412/15, EU:C:2016:738, punt 30 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

34

Bijgevolg vallen diensten die worden verricht door een ZGP onder de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112 wanneer die diensten rechtstreeks bijdragen aan de uitoefening van de in artikel 132 bedoelde activiteiten van algemeen belang (zie naar analogie arrest van 5 oktober 2016, TMD, C-412/15, EU:C:2016:738, punten 31-33).

35

Voorts moet in herinnering worden gebracht dat de werkingssfeer van de in artikel 132 van richtlijn 2006/112 bedoelde vrijstellingen strikt moet worden uitgelegd, daar zij afwijken van het algemene beginsel dat btw wordt geheven over elke dienst die door een belastingplichtige onder bezwarende titel wordt verricht (zie in die zin arrest van 5 oktober 2016, TMD, C-412/15, EU:C:2016:738, punt 34 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

36

Daaruit volgt dat diensten die niet rechtstreeks bijdragen aan de uitoefening van de in artikel 132 van richtlijn 2006/112 bedoelde activiteiten van algemeen belang, maar aan de uitoefening van andere van belasting vrijgestelde activiteiten, met name die welke in artikel 135 daarvan worden genoemd, niet onder de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), kunnen vallen.

37

Bijgevolg moet artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112 aldus worden uitgelegd dat de vrijstelling waarin die bepaling voorziet slechts geldt voor ZGP's waarvan de leden de in dat artikel bedoelde activiteiten van algemeen belang uitoefenen. Diensten van ZGP's waarvan de leden een economische activiteit op het gebied van financiële diensten uitoefenen, die geen dergelijke activiteit van algemeen belang is, komen dus niet voor die vrijstelling in aanmerking.

38

Anders dan het geval is in de onderhavige zaak, heeft het Hof zich in het arrest van 20 november 2003, Taksatorringen (C-8/01, EU:C:2003:621), niet uitgesproken over de vraag of de vrijstelling van artikel 13, A, lid 1, onder f), van de Zesde richtlijn [thans artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112] enkel toepassing vond op diensten die werden verricht door een ZGP waarvan de leden activiteiten van algemeen belang uitoefenden.

39

Uit de dossierstukken in het bezit van het Hof blijkt echter dat de uitlegging die het Hof in het arrest van 20 november 2003, Taksatorringen (C-8/01, EU:C:2003:621), heeft gegeven aan de in artikel 13, A, lid 1, onder f), van de Zesde richtlijn bedoelde vrijstelling, bepaalde lidstaten ertoe heeft gebracht een vrijstelling te verlenen voor diensten die worden verricht door ZGP's bestaande uit ondernemingen zoals verzekeringsmaatschappijen of ondernemingen die actief zijn op het gebied van financiële diensten.

40

Dienaangaande moet er evenwel op worden gewezen dat de nationale autoriteiten definitief afgesloten belastingtijdvakken niet kunnen heropenen op grond van artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112, zoals die bepaling in punt 37 van het onderhavige arrest is uitgelegd (zie naar analogie arresten van 6 oktober 2009, Asturcom Telecomunicaciones, C-40/08, EU:C:2009:615, punt 37, en 21 december 2016, Gutiérrez Naranjo e.a., C-154/15, C-307/15 en C-308/15, EU:C:2016:980, punt 68).

41

Aangaande belastingtijdvakken die nog niet definitief zijn afgesloten, moet eraan worden herinnerd dat volgens vaste rechtspraak een richtlijn uit zichzelf geen verplichtingen kan opleggen aan particulieren en dus als zodanig niet kan worden ingeroepen tegenover een particulier (zie met name arrest van 19 april 2016, DI, C-441/14, EU:C:2016:278, punt 30 en aldaar aangehaalde rechtspraak). Bijgevolg kunnen de nationale autoriteiten niet met een beroep op artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112, zoals uitgelegd in punt 37 van het onderhavige arrest, weigeren die vrijstelling te verlenen aan ZGP's bestaande uit ondernemingen als kredietinstellingen, en dus weigeren door die ZGP's verrichte diensten van btw vrij te stellen.

42

Voorts wordt de verplichting van de nationale rechter om bij de uitlegging en toepassing van de relevante bepalingen van zijn nationale recht te refereren aan de inhoud van een richtlijn, begrensd door de algemene rechtsbeginselen, met name het rechtszekerheidsbeginsel en het verbod van terugwerkende kracht, en kan zij niet dienen als grondslag voor een uitlegging contra legem van het nationale recht (arrest van 15 april 2008, Impact, C-268/06, EU:C:2008:223, punt 100).

43

Bijgevolg moet de nationale rechter bij zijn uitlegging van de relevante regels van het nationale recht waarbij uitvoering wordt gegeven aan artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112 de algemene beginselen van Unierecht, in het bijzonder het rechtszekerheidsbeginsel, eerbiedigen.

44

Gelet op het voorgaande hoeven de eerste tot en met de zesde vraag niet te worden beantwoord.

45

Gelet op een en ander moet het antwoord op het verzoek om een prejudiciële beslissing luiden dat artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112 aldus moet worden uitgelegd dat de vrijstelling waarin die bepaling voorziet slechts geldt voor ZGP's waarvan de leden een activiteit van algemeen belang in de zin van artikel 132 uitoefenen, zodat diensten die worden verricht door een groepering waarvan de leden een economische activiteit op het gebied van financiële diensten uitoefenen, die geen dergelijke activiteit van algemeen belang is, niet in aanmerking komen voor die vrijstelling.

Kosten

46

Ten aanzien van de partijen in het hoofdgeding is de procedure als een aldaar gerezen incident te beschouwen, zodat de verwijzende rechter over de kosten heeft te beslissen. De door anderen wegens indiening van hun opmerkingen bij het Hof gemaakte kosten komen niet voor vergoeding in aanmerking.

Het Hof (Vierde kamer) verklaart voor recht:

Artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112/EG van de Raad van 28 november 2006 betreffende het gemeenschappelijke stelsel van belasting over de toegevoegde waarde moet aldus worden uitgelegd dat de vrijstelling waarin die bepaling voorziet slechts geldt voor zelfstandige groeperingen van personen waarvan de leden een activiteit van algemeen belang in de zin van artikel 132 uitoefenen, zodat diensten die worden verricht door een groepering waarvan de leden een economische activiteit op het gebied van financiële diensten uitoefenen, die geen dergelijke activiteit van algemeen belang is, niet in aanmerking komen voor die vrijstelling.

ondertekeningen

Conclusie 01‑03‑2017

J. Kokott

Partij(en)

Zaak C-326/151.

‘DNB Banka’ AS

[verzoek van de Administratīvā apgabaltiesa (regionale bestuursrechter, Letland) om een prejudiciële beslissing]

I — Inleiding

1.

In het uit Letland afkomstige prejudiciële verzoek worden het Hof vragen voorgelegd met betrekking tot artikel 132, lid 1, onder f), van richtlijn 2006/112/EG van de Raad van 28 november 2006 betreffende het gemeenschappelijke stelsel van belasting over de toegevoegde waarde2. (hierna: ‘btw-richtlijn’). Deze bepaling betreft een van de nog niet volledig opgehelderde vrijstellingen in de btw-wetgeving van de Unie. In de afgelopen decennia heeft het Hof zich slechts driemaal over deze vrijstelling en de talrijke toepassingsvoorwaarden ervan gebogen.3. Momenteel zijn echter vier zaken bij het Hof aanhangig4., die betrekking hebben op verschillende aspecten van deze vrijstelling.

2.

De onderhavige procedure kan daarbij vooral van fundamenteel belang zijn voor de personele werkingssfeer van de vrijstelling. In de vergelijkbare zaak Aviva5. moet daarentegen primair worden uitgemaakt hoever de materiële (uitbreiding tot verzekeringen) en de territoriale (uitbreiding tot zogeheten grensoverschrijdende groeperingen) werkingssfeer van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn strekt en hoe moet worden bepaald dat geen sprake is van concurrentieverstoring.

3.

De vrijstelling berust op de beslissing van de wetgever van de Unie om ondernemingen die vrijgestelde diensten verrichten, zoals artsen of scholen, in beginsel geen recht op aftrek van voorbelasting toe te kennen. De door die ondernemingen geleverde diensten worden derhalve niet belast, terwijl op hun ingekochte diensten echter wel btw blijft drukken. De aan de eindverbruiker geleverde prestatie is zodoende slechts ten dele vrijgesteld, aangezien de niet-aftrekbare btw in de regel bij de prijsvorming wordt meegerekend en zo niet direct, maar indirect voor rekening van de ontvanger komt.

4.

Wanneer een dergelijke onderneming zou overgaan tot inkoop van (belaste) onderdelen van haar prestaties die zij ook zelf zou kunnen verzorgen, kan de niet-aftrekbaarheid van de voorbelasting negatief doorwerken op de prijsvorming, namelijk tot het beloop van de niet-aftrekbare btw. Zo leidt bijvoorbeeld de inzet van een privédetective door een verzekeraar tot kosten ten belope van de personeelskosten, terwijl de inschakeling van een externe detective leidt tot kosten ten belope van diens personeelskosten en de hierover verschuldigde btw. De betrokken onderneming heeft er dan ook in de regel economisch belang bij om deze prestaties zelf te leveren en niet belast in te kopen bij andere ondernemingen. Uiteindelijk wordt de onderneming die vrijgestelde diensten verricht in het bestaande btw-stelsel door de instelling van een vrijstelling zonder recht op aftrek van de voorbelasting, behandeld als een eindverbruiker. Deze eindverbruiker is weliswaar geen btw verschuldigd, maar kan ook geen voorbelasting aftrekken, zelfs als hij onder bezwarende titel diensten verricht of goederen verkoopt.

5.

Ook voor ondernemingen die vrijgestelde diensten verrichten, kunnen echter situaties bestaan waarin het economisch zinvol of uit concurrentieoverwegingen zelfs noodzakelijk is, om afzonderlijke onderdelen van een prestatie niet alleen, maar samen met andere, eveneens vrijgestelde ondernemingen te verrichten. Zo kan het voor bijvoorbeeld verscheidene socialeverzekeringsinstellingen nuttig zijn de kosten van een centrum voor gegevensverwerking te delen. Voor dergelijke situaties voorziet artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn onder bepaalde voorwaarden ook in een vrijstelling voor de diensten van de groepering aan haar leden. In dat geval is de uitsluiting van de aftrek van voorbelasting niet van invloed op de prijs en komt de btw-vrijstelling volledig ten goede van de eindverbruiker. De omvang van de vrijstelling wordt dan namelijk niet bepaald door het feit dat de prestatie in haar geheel wordt verricht door een van btw vrijgestelde onderneming alleen, dan wel door deze onderneming en andere van btw vrijgestelde ondernemingen gezamenlijk.

II — Toepasselijke bepalingen

A — Unierecht

6.

In de Unie wordt overeenkomstig de btw-richtlijn belasting over de toegevoegde waarde geheven. Volgens artikel 2, lid 1, onder c), van de btw-richtlijn zijn onder meer de ‘diensten die binnen het grondgebied van een lidstaat door een als zodanig handelende belastingplichtige onder bezwarende titel worden verricht’ aan de btw onderworpen.

7.

Overeenkomstig artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn verlenen de lidstaten echter btw-vrijstelling voor de volgende handelingen:

‘diensten verricht door zelfstandige groeperingen van personen die een activiteit uitoefenen welke is vrijgesteld of waarvoor zij niet belastingplichtig zijn, teneinde aan hun leden de diensten te verlenen die direct nodig zijn voor de uitoefening van voornoemde activiteit, wanneer die groeperingen van hun leden enkel terugbetaling vorderen van hun aandeel in de gezamenlijke uitgaven, mits deze vrijstelling niet tot verstoring van de mededinging kan leiden’.6.

B — Nationaal recht

8.

In het tijdvak waarop het hoofdgeding betrekking heeft, bevatte het Letse recht geen bepaling ter omzetting van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn.

III — Hoofdgeding

9.

Het hoofdgeding heeft betrekking op de btw die de Letse kredietinstelling DNB Banka AS voor de jaren 2009 en 2010 verschuldigd is.

10.

DNB Banka is onderdeel van het DNB-concern. In deze jaren verrichtte DNB Banka waarschijnlijk vrijgestelde financiële diensten en nam zij verscheidene diensten af van andere tot het concern behorende ondernemingen. Volgens de verwijzende rechter was zij daarvoor als ontvanger van de prestaties duidelijk belasting verschuldigd. In geding is of deze diensten overeenkomstig artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn van btw zijn vrijgesteld. Het ging met name om:

—

financiële diensten van de in Denemarken gevestigde moedermaatschappij DNB Nord AS;

—

IT-diensten van de Deense zustermaatschappij DNB Nord IT AS;

—

de doorgifte, tegen hoofdelijk omgeslagen kosten, van softwarelicenties, die door de in Noorwegen gevestigde grootmoedermaatschappij DNB Bank ASA van een derde waren verworven.

11.

Als tegenprestatie werden aan DNB Banka door de Deense concernmaatschappijen DNB Nord en DNB Nord IT telkens de kosten voor het verrichten van de diensten, verhoogd met een opslag van 5 %, in rekening gebracht. Daarbij kon ten minste DNB Nord IT voor het verrichten van de diensten in Denemarken de voorbelasting aftrekken. De Deense autoriteiten gingen ervan uit dat deze diensten niet van btw zijn vrijgesteld.

IV — Procedure bij het Hof

12.

De Administratīvā apgabaltiesa (regionale bestuursrechter, Letland), bij wie het geding inmiddels aanhangig is, heeft het Hof op 1 juli 2015 overeenkomstig artikel 267 VWEU verzocht om een prejudiciële beslissing over de volgende vragen:

‘1)

Kan er sprake zijn van een zelfstandige groepering van personen in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn wanneer de leden van die groepering in verschillende lidstaten van de Europese Unie zijn gevestigd waar die bepaling van de richtlijn is omgezet onder verschillende niet-verenigbare voorwaarden?

2)

Kan een lidstaat het recht van een belastingplichtige op toepassing van de in artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn bedoelde vrijstelling beperken wanneer de belastingplichtige voldoet aan alle voorwaarden voor de toepassing van de vrijstelling in zijn lidstaat, maar die bepaling in het nationale recht van de lidstaten van andere leden van de groepering is omgezet met beperkingen van de mogelijkheid voor belastingplichtigen uit andere lidstaten om in hun eigen lidstaat de desbetreffende vrijstelling van de belasting over de toegevoegde waarde toe te passen?

3)

Is het toegestaan om de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn toe te passen op diensten in de lidstaat van de ontvanger van die diensten, die aan de belasting over de toegevoegde waarde is onderworpen, wanneer de dienstverrichter, die aan de belasting over de toegevoegde waarde is onderworpen, in een andere lidstaat op die diensten de belasting over de toegevoegde waarde heeft toegepast volgens de algemene regeling, dat wil zeggen dat de belasting over de toegevoegde waarde over die diensten in de lidstaat van de ontvanger van die diensten was verschuldigd overeenkomstig artikel 196 van de richtlijn?

4)

Dient onder ‘zelfstandige groepering van personen’ in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn een afzonderlijke rechtspersoon te worden verstaan waarvan het bestaan moet worden aangetoond aan de hand van een specifieke overeenkomst tot oprichting van de zelfstandige groepering van personen?

Indien die vraag aldus moet worden beantwoord dat een zelfstandige groepering van personen niet als een afzonderlijke entiteit moet worden aangemerkt, moet een zelfstandige groepering van personen dan worden aangemerkt als een groepering van verbonden ondernemingen die in het kader van hun gebruikelijke economische activiteiten voor elkaar ondersteunende diensten verrichten met het oog op de uitoefening van hun handelsactiviteiten, en kan het bestaan van een dergelijke groepering worden aangetoond aan de hand van dienstenovereenkomsten of documenten over verrekenprijzen?

5)

Kan een lidstaat het recht van een belastingplichtige op toepassing van de in artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn bedoelde vrijstelling van de belasting over de toegevoegde waarde beperken wanneer de belastingplichtige op de handelingen een toeslag heeft toegepast overeenkomstig de wettelijke vereisten inzake de directe belastingen van de lidstaat waar hij is gevestigd?

6)

Is de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn van toepassing op uit derde landen ontvangen diensten? Met andere woorden: kan het lid van een zelfstandige groepering van personen in de zin van de genoemde bepaling van die richtlijn dat binnen de groepering voor andere leden van die groepering diensten verricht, een belastingplichtige uit een derde land zijn?’

13.

Met betrekking tot deze prejudiciële vragen hebben DNB Banka, de Helleense Republiek, de Republiek Letland, het Groothertogdom Luxemburg, Hongarije, de Republiek Polen, de Portugese Republiek, het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland, evenals de Europese Commissie schriftelijke opmerkingen ingediend. Aan de mondelinge behandeling van 30 juni 2016 hebben DNB Banka, de Republiek Letland, de Bondsrepubliek Duitsland, het Groothertogdom Luxemburg, de Republiek Polen, het Verenigd Koninkrijk en de Commissie deelgenomen.

V — Juridische beoordeling

14.

Zoals de verwijzende rechter heeft meegedeeld, is in het Letse recht pas op 1 januari 2014 een regeling vastgesteld ter omzetting van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn. De verwijzende rechter gaat er echter van uit dat artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn vóór deze datum rechtstreekse werking had ten gunste van DNB Banka. Derhalve acht hij de uitlegging van deze bepaling noodzakelijk voor de beslechting van het hoofdgeding.

A — Rechtstreekse werking van de vrijstelling

15.

Om te beginnen dient de premisse van de verwijzende rechter betreffende de rechtstreekse werking van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn te worden onderzocht.

16.

Volgens vaste rechtspraak kunnen particulieren zich rechtstreeks beroepen op de bepalingen van een richtlijn die een lidstaat niet in nationaal recht heeft omgezet, wanneer de desbetreffende bepaling inhoudelijk gezien onvoorwaardelijk en voldoende nauwkeurig is.7.

17.

Een bepaling van het Unierecht is volgens vaste rechtspraak inhoudelijk onvoorwaardelijk wanneer zij een verplichting oplegt die aan geen enkele voorwaarde is gebonden en die voor haar uitvoering of werking niet afhangt van een handeling van de instellingen van de Unie of van de lidstaten.8.

18.

Artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn is om te beginnen in zoverre inhoudelijk onvoorwaardelijk dat het de lidstaten geen keuzemogelijkheid laat deze vrijstelling in nationaal recht om te zetten, maar hen daartoe verplicht.9.

19.

Nochtans heeft het Hof recentelijk in een arrest voor het eerst geweigerd een bepaling van de btw-richtlijn als inhoudelijk onvoorwaardelijk te beschouwen op grond dat deze — hoewel de bewoordingen ervan daarin niet uitdrukkelijk voorzagen — nog nader moest worden geconcretiseerd in nationale bepalingen.10.

20.

De Bondsrepubliek Duitsland heeft overeenkomstig aangevoerd dat voor de omzetting van deze bepaling in het nationale recht een onderzoek en selectie van de toelaatbare bedrijfstakken door de nationale wetgever noodzakelijk is. De bevoegde nationale autoriteiten zijn niet in staat om in elk afzonderlijk geval te beslissen of er sprake is van een verstoring van de mededinging, die de vrijstelling uitsluit. Rechtstreekse werking van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn is tegen deze achtergrond niet mogelijk.

21.

De bovengenoemde uitspraak van het Hof had echter betrekking op een bepaling (artikel 11 van de btw-richtlijn) die een keuzerecht voor de lidstaten bevat, waarvoor bij de uitoefening daarvan meerdere niet-gedefinieerde rechtsbegrippen moeten worden ingevuld. Een vrijstelling als artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn kan daarmee echter niet worden vergeleken.

22.

De (negatieve) voorwaarde ‘verstoring van de mededinging’ is in zoverre ‘enkel’ een onduidelijk juridisch begrip, waarbij volgens het Hof moet worden onderzocht of de groepering ook zonder de vrijstelling haar leden als klant kan behouden.11. Deze toetsing moet in ieder afzonderlijk geval plaatsvinden en kan niet abstract voor bepaalde bedrijfstakken vooraf worden beslist. Derhalve biedt de bepaling de nationale wetgever geen abstracte wetgevende mogelijkheden, zodat artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn in zoverre ook onvoorwaardelijk is.

23.

Om rechtstreekse werking te sorteren moet de bepaling ook voldoende nauwkeurig zijn. Volgens de rechtspraak is dat het geval ‘wanneer de erin vervatte verplichting in ondubbelzinnige bewoordingen is geformuleerd’.12. De tekst van de richtlijn moet daarvoor voldoende duidelijk zijn.13.

24.

Zoals hierboven uiteengezet is de (negatieve) voorwaarde ‘verstoring van de mededinging’ ‘enkel’ een onduidelijk juridisch begrip, waarvan de voorwaarden moeten worden onderzocht. In zoverre is de tekst van de richtlijn ook voldoende duidelijk.

25.

Daarenboven heeft het Hof in verband met artikel 13, lid 1, van de btw-richtlijn, dat belasting van publiekrechtelijke lichamen eveneens onder andere laat afhangen van een verstoring van de mededinging14., de rechtstreekse werking reeds bevestigd. Ook wanneer deze voorwaarde de beoordeling van economische factoren vereist, staat dat niet in de weg aan de rechtstreekse werking ervan.15.

26.

Daarbij wil vooral het Verenigd Koninkrijk artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn rechtstreekse werking onthouden omdat de lidstaten nog regelingen moeten treffen met betrekking tot de rechtsvorm van een groepering en de voorwaarden voor het lidmaatschap daarvan.

27.

Deze zienswijze kan ik evenwel niet delen. Een richtlijnbepaling die de lidstaten een grote speelruimte laat, is niet rechtstreeks van toepassing. De vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn echter, kent de lidstaten geen speelruimte toe met betrekking tot de rechtsvorm van de groepering en de voorwaarden voor het lidmaatschap daarvan.

28.

De bepaling voorziet dienaangaande niet in een uitdrukkelijke bevoegdheid van de lidstaten om het begrip te omschrijven, en deze bevoegdheid blijkt evenmin uit een impliciete verwijzing naar het nationale burgerlijk recht. Volgens vaste rechtspraak moeten in het kader van onder andere de vrijstellingen die inmiddels in artikel 132 van de btw-richtlijn zijn geregeld, verschillen in de toepassing van het btw-stelsel tussen de lidstaten worden voorkomen.16. Net zoals bijgevolg bij artikel 14, lid 1, van de btw-richtlijn het begrip eigendom volgens vaste rechtspraak niet mag verwijzen naar de in het nationale recht gehanteerde vormen17., kan voor de omschrijving van een groepering en voor de voorwaarden voor een lidmaatschap daarvan niet worden teruggegrepen op het nationale recht.

29.

Artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn voldoet derhalve aan het lex-certabeginsel en is tevens voldoende nauwkeurig om rechtstreekse werking te hebben.18.

30.

Daar artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn derhalve inhoudelijk onvoorwaardelijk en voldoende nauwkeurig is, heeft het rechtstreekse werking.

B — Prejudiciële vragen afzonderlijk

1. Vierde vraag: Omschrijving van een zelfstandige groepering
31.

Van de in totaal zes prejudiciële vragen wordt om te beginnen de vierde vraag beantwoord, omdat deze in het onderhavige geval van groter belang is voor de werkingssfeer van de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn.

32.

De verwijzende rechter wenst met zijn vierde prejudiciële vraag namelijk in wezen te vernemen of de zelfstandige groepering van personen in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn een afzonderlijke juridische entiteit moet zijn dan wel ook — zoals in het hoofdgeding — kan bestaan uit een concern van verbonden ondernemingen, waarvan de samenstellende vennootschappen diensten voor elkaar verrichten.

33.

Om te beginnen moet dienaangaande worden vastgesteld dat een groepering in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn als zodanig een belastingplichtige in de zin van artikel 9 van de btw-richtlijn moet zijn.

34.

Het Hof heeft namelijk inzake artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn inhoudelijk reeds geoordeeld dat tegen de achtergrond van de in beginsel vereiste strikte uitlegging van de vrijstellingen in het btw-recht19. een uitlegging van deze bepaling die verder gaat dan de ondubbelzinnige bewoordingen ervan, met de strekking van deze bepaling onverenigbaar is.20. Uit deze bewoordingen blijkt dat de in de voorwaarde als ‘zelfstandig’ aangemerkte groepering als zodanig de diensten verricht en derhalve wat btw betreft van de leden ervan is te onderscheiden.

35.

Aangezien de vrijstelling bijgevolg alleen op diensten toepasselijk is die door de groepering zelf, maar niet door de leden ervan, worden verricht, moet deze een belastingplichtige in de zin van artikel 9 van de btw-richtlijn zijn. Anders zou er overeenkomstig artikel 2, lid 1, onder c), van de btw-richtlijn al geen sprake zijn van belastbare diensten van de groepering, die vrijgesteld zouden kunnen worden. Alleen diensten die een ‘als zodanig handelende belastingplichtige’ verricht, zijn belastbaar.

36.

Iets anders zou alleen gelden wanneer artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn de reikwijdte van de belastingvrijheid respectievelijk de niet-belastbaarheid van de activiteiten van de leden van de groepering zou willen afschermen, waarbij louter de samenwerking van dergelijke belastingplichtigen (of ook niet-belastingplichtigen) geen verdere btw-heffing tot gevolg zou moeten hebben. Dat zou dan verklaren waarom de groepering diensten moet verrichten die rechtstreeks nodig zijn voor de niet-belaste activiteiten van de leden en enkel terugbetaling mag vorderen van het exacte aandeel van ieder lid in de kosten van de diensten.

37.

De strikt uit te leggen bewoordingen van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn spreken nu echter eenmaal over het verrichten van vrij te stellen diensten door een groepering, die — zoals ik in mijn conclusie in de zaak Commissie/Luxemburg21. heb uiteengezet — alleen belastbaar zijn wanneer zij ook door een belastingplichtige in de zin van artikel 9 van de btw-richtlijn worden verricht.

38.

Een zelfstandige groepering hoeft geen rechtspersoon te zijn. Het Hof heeft namelijk meermaals geoordeeld dat een afzonderlijke rechtspersoonlijkheid geen voorwaarde is voor de veronderstelling dat er sprake is van een belastingplichtige in de zin van artikel 9 van de btw-richtlijn.22. Hiervoor is alleen doorslaggevend of een persoon respectievelijk een groepering van personen of vermogensbestanddelen in de zin van artikel 9, lid 1, van de btw-richtlijn ‘zelfstandig’ een economische activiteit verricht.

39.

Het Hof heeft zich in zijn rechtspraak betreffende het criterium inzake de zelfstandigheid overeenkomstig artikel 9, lid 1, van de btw-richtlijn tot nu toe met meerdere situaties beziggehouden, waarbij immer aan de orde was of een persoon of een geheel van goederen afhankelijk was van een andere belastingplichtige, en dus met rechtstreekse of overeenkomstige toepassing van artikel 10 van de btw-richtlijn, een activiteit niet zelfstandig verrichtte. Voorwerp was de zelfstandigheid van een persoon jegens zijn opdrachtgever23., van vennoten jegens hun vennootschap24. en van eenheden van een organisatie jegens de organisatie zelf25..

40.

Met name laatstgenoemde rechtspraak met betrekking tot de eenheden van een organisatie kan op het onderhavige geval worden toegepast. Een groepering in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn moet namelijk voor de leden ervan een gemeenschappelijke structuur voor samenwerking bieden26., die dus organisatorisch gezien is verzelfstandigd. Bij de organisatorische eenheden heeft het Hof met name niet willen erkennen dat sprake is van zelfstandigheid wanneer deze niet over een eigen vermogen kunnen beschikken.27. Een concern — dus de groepering van meerdere zelfstandige vennootschappen, alleen op grond van tussen hen bestaande deelnemingen — kan als zodanig echter niet over eigen vermogen beschikken. Een concern als zodanig is bijgevolg in principe geen belastingplichtige in de zin van artikel 9, lid 1, van de btw-richtlijn, en kan derhalve evenmin een zelfstandige groepering in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn vormen.

41.

Deze uitlegging wordt bevestigd door de bijzondere regeling in artikel 11 van de btw-richtlijn. Volgens deze regeling kunnen de lidstaten ‘personen die […] juridisch gezien zelfstandig zijn, doch financieel, economisch en organisatorisch nauw met elkaar verbonden zijn, tezamen als één belastingplichtige aanmerken’. Alleen deze regeling moet ertoe dienen dat verbonden ondernemingen als één belastingplichtige worden beschouwd en, als uitvloeisel daarvan, dat de diensten binnen het concern van btw worden vrijgesteld.

42.

Onder bepaalde omstandigheden kan een zelfstandige vennootschap met meerdere aandeelhouders binnen een concern inderdaad als een zelfstandige groepering worden gekwalificeerd. De vrijstelling heeft dan slechts betrekking op diensten van een vennootschap aan haar aandeelhouders, terwijl artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn alleen de diensten van de groepering aan de leden ervan vrijstelt — dus niet in de omgekeerde richting. Dergelijke diensten zijn echter geen voorwerp van het hoofdgeding, zodat dit niet nader hoeft te worden onderzocht.

43.

Derhalve is de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn in een geval als dat in het hoofdgeding van meet af aan niet toepasselijk, omdat er door een zelfstandige groepering geen diensten in de zin van deze vrijstelling worden verricht aan de leden ervan.

44.

Als antwoord op de vierde prejudiciële vraag moet derhalve worden vastgesteld dat een zelfstandige groepering van personen in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), geen rechtspersoon behoeft te zijn, maar een belastingplichtige in de zin van artikel 9, lid 1, van de btw-richtlijn. Aan deze voorwaarde voldoet een concern, dat uit verbonden vennootschappen bestaat, als zodanig niet.

2. Eerste, tweede, derde en zesde vraag: Toepassing op een ‘grensoverschrijdende’ groepering
45.

Met de eerste, de tweede, de derde en de zesde prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of en onder welke voorwaarden de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn ook van toepassing kan zijn op een grensoverschrijdend handelende groepering.

46.

Zoals ook de Bondsrepubliek Duitsland heeft aangevoerd, veronderstelt dit allereerst dat de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn in ieder geval van toepassing is op ondernemingen die belastingvrije financiële diensten in de zin van artikel 135 van de btw-richtlijn verrichten. Zoals ik in mijn conclusie in de zaak Aviva28. heb beargumenteerd, is dat niet het geval. Artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn geldt op grond van de systematische positie en de ontstaansgeschiedenis ervan alleen voor groeperingen van belastingplichtigen die volgens artikel 132 van de btw-richtlijn vrijgestelde handelingen verrichten. Financiële diensten behoren daar niet toe.

47.

Los daarvan kan uit de btw-richtlijn ook niet worden afgeleid dat de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn een grensoverschrijdende toepassing toekomt. Dat volgt, zoals ik in mijn conclusie in de zaak Aviva29. heb gemotiveerd, reeds uit de Zesde richtlijn. Dat volgt tevens uit de moeilijkheden bij de beoordeling van de voorwaarden van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn door verschillende lidstaten. Uiteindelijk zou de belastingopbrengst van een lidstaat afhangen van (wisselende) situaties en niet-verifieerbare inschattingen in andere lidstaten (of zelfs derde landen). Dit zou uitmonden in aanzienlijke praktische problemen, indruisen tegen het Unierechtelijke beginsel van de bevoegdheid betreffende belastingopbrengsten van de lidstaten op hun grondgebied30., en derhalve in zoverre ook een eventuele beperking van de fundamentele vrijheden door de btw-richtlijn rechtvaardigen.

3. Vijfde vraag: Kostenopslag van 5 %
48.

Met de vijfde prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn ook geldt wanneer de belastingplichtige op grond van de voorschriften betreffende de directe belastingen van de lidstaat waarin hij is gevestigd, de prijs van zijn diensten op grond van de ontstane kosten heeft vermeerderd met een opslag — in dezen van 5 %.

49.

Overeenkomstig artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn geldt de vrijstelling van diensten van een groepering alleen onder de voorwaarde dat de groepering van haar ‘leden enkel terugbetaling vorder[t] van hun aandeel in de gezamenlijke uitgaven’.

50.

Staat in het onderhavige geval vast dat een hoger bedrag dan de kosten in de zin van de bepaling was verschuldigd — zoals door de verwijzende rechter is meegedeeld —, dan is derhalve niet voldaan aan de voorwaarde voor vrijstelling.

51.

Dit kan slechts anders zijn wanneer het begrip uitgaven van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn ook het kostenelement van het ondernemersloon bevat, dat mogelijkerwijze tot uiting komt in een opslag op de uitgaven die daadwerkelijk zijn gedaan voor het verrichten van de dienst. Op dat punt bestaat echter aanzienlijke twijfel. Allereerst spreekt de tekst van de bepaling in vrijwel alle talen tegen deze uitlegging: exacte terugbetaling31. of terugbetaling32. dan wel restitutie33. omvat in normaal spraakgebruik enkel de uitgaven, en geen loon. De inaanmerkingneming van een ondernemersloon valt daarenboven niet te verenigen met het doel van de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn, dat ik in mijn conclusie in de zaak Aviva34. heb uiteengezet. Dit doel bestaat in de uitbreiding van een andere vrijstelling tot een voorafgaand stadium, omdat de belastingplichtigen uit concurrentieoverwegingen met elkaar samenwerken. De gedachte van een ondernemersloon als kostenelement van de groepering is niet verenigbaar met de opheffing van een concurrentienadeel.

52.

Derhalve moet op de vijfde vraag worden geantwoord dat de vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn niet van toepassing is wanneer voor de dienst een tegenprestatie wordt betaald die hoger is dan het bedrag van de ontstane kosten. Dit is ook het geval wanneer op grond van de voorschriften inzake de directe belastingen een louter forfaitaire kostenopslag wordt betaald.

VI — Conclusie

53.

Gelet op een en ander geef ik het Hof in overweging het verzoek om een prejudiciële beslissing van de Administratīvā apgabaltiesa te beantwoorden als volgt:

‘1)

Een zelfstandige groepering van personen in de zin van artikel 132, lid 1, onder f), behoeft geen rechtspersoon te zijn, maar een belastingplichtige in de zin van artikel 9, lid 1, van de btw-richtlijn. Aan deze voorwaarde voldoet een concern, dat uit verbonden vennootschappen bestaat, als zodanig niet.

2)

Artikel 132, lid 1, onder f), geldt in de onderhavige context alleen voor groeperingen van belastingplichtigen die volgens artikel 132, lid 1, van de btw-richtlijn vrijgestelde handelingen verrichten. Groeperingen van ondernemingen die financiële diensten verrichten, vallen derhalve niet binnen de werkingssfeer van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn.

3)

De zelfstandige groepering van personen kan alleen vrijgestelde handelingen verrichten voor leden die onder dezelfde rechtsorde vallen als de groepering zelf.

4)

De vrijstelling van artikel 132, lid 1, onder f), van de btw-richtlijn is niet van toepassing wanneer voor de dienst een tegenprestatie wordt betaald die hoger is dan het bedrag van de ontstane kosten. Dit is ook het geval wanneer op grond van de voorschriften inzake de directe belastingen een louter forfaitaire kostenopslag wordt betaald.’

Deze functie is alleen te gebruiken als je bent ingelogd.