HvJ EU, 17-10-2018, nr. C-393/18 PPU

Hoewel de regering van het Verenigd Koninkrijk formeel de niet-ontvankelijkheid van de onderhavige prejudiciële verwijzing aanvoert, blijkt uit haar opmerkingen dat deze regering in feite de bevoegdheid van het Hof betwist om op de gestelde vragen te antwoorden omdat de onderhavige zaak een potentieel bevoegdheidsconflict betreft tussen een lidstaat, te weten het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland, en een derde land, te weten de Volksrepubliek Bangladesh.

In het bijzonder betoogt deze regering dat verordening nr. 2201/2003, gelet op artikel 61, onder c), en artikel 67, lid 1, EG, op grondslag waarvan zij is vastgesteld, uitsluitend toepassing dient te vinden in grensoverschrijdende situaties binnen de Unie. In grensoverschrijdende situaties waarbij een lidstaat en een derde staat betrokken zijn, zoals in de situatie waarop het hoofdgeding betrekking heeft, is het nationale recht van toepassing.

Wat in de eerste plaats de bewoordingen van de relevante bepalingen van verordening nr. 2201/2003 betreft, moet in dit verband worden opgemerkt dat artikel 1 van deze verordening, waarin de werkingssfeer ervan is bepaald, de soorten burgerlijke zaken opsomt waarop deze verordening van toepassing is en die waarop zij niet van toepassing is, zonder te verwijzen naar enige beperking van het territoriale toepassingsgebied van deze verordening.

Wat artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 betreft, dit voorschrift bepaalt dat ter zake van de ouderlijke verantwoordelijkheid de gerechten bevoegd zijn van de lidstaat op het grondgebied waarvan het kind zijn gewone verblijfplaats heeft op het tijdstip dat de zaak bij het gerecht aanhangig wordt gemaakt. Niets in de bewoordingen van deze bepaling wijst er dus op dat voor toepassing van de daarin vervatte algemene bevoegdheidsregel ter zake van de ouderlijke verantwoordelijkheid de voorwaarde geldt dat er sprake is van een rechtsverhouding waarbij verscheidene lidstaten betrokken zijn.

Daaruit volgt, zoals de advocaat-generaal in de punten 23 en 25 van zijn conclusie heeft opgemerkt, dat anders dan het geval is bij bepaalde voorschriften van verordening nr. 2201/2003 die betrekking hebben op de bevoegdheid, zoals de artikelen 9, 10 en 15, waarvan de bewoordingen noodzakelijkerwijs impliceren dat toepassing ervan afhankelijk is van een potentieel bevoegdheidsconflict tussen gerechten van verschillende lidstaten, uit de bewoordingen van artikel 8, lid 1, van die verordening niet voortvloeit dat deze bepaling beperkt blijft tot gedingen inzake dergelijke conflicten.

In dit opzicht onderscheidt artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 zich tevens van de in deze verordening geformuleerde erkennings- en tenuitvoerleggingsregels.

In het bijzonder heeft het Hof reeds geoordeeld dat het kennelijk onbevoegd was om te antwoorden op prejudiciële vragen over de erkenning van een in een derde land uitgesproken echtscheiding en heeft het met name opgemerkt dat overeenkomstig artikel 2, punt 4, en artikel 21, lid 1, van verordening nr. 2201/2003, deze verordening enkel ziet op de erkenning van beslissingen die door een gerecht van een lidstaat zijn uitgesproken (beschikking van 12 mei 2016, Sahyouni, C-281/15, EU:C:2016:343, punten 21, 22 en 33).

Anders dan de in verordening nr. 2201/2003 vervatte regels die gelden voor de erkenning en de tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen, bevat deze verordening, zoals in het bijzonder voortvloeit uit de punten 32 en 33 van het onderhavige arrest, geen bepaling die het territoriale toepassingsgebied van alle in deze verordening geformuleerde regels inzake de bevoegdheid uitdrukkelijk zou beperken.

Wat in de tweede plaats het doel van verordening nr. 2201/2003 betreft, blijkt uit overweging 1 ervan dat deze verordening beoogt bij te dragen tot het doel dat de Unie zich heeft gesteld om een ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid tot stand te brengen, waarin het vrije verkeer van personen gewaarborgd is. Te dien einde moet de Unie met name de maatregelen op het gebied van de justitiële samenwerking in burgerlijke zaken aannemen, die nodig zijn voor de goede werking van de interne markt.

Krachtens artikel 61, onder c), EG, dat een van de rechtsgrondslagen van verordening nr. 2201/2003 is, en artikel 65 EG, thans respectievelijk artikel 67, lid 3, en artikel 81 VWEU, stelt de Unie, voor zover dit nodig is voor de goede werking van de interne markt, maatregelen vast op het gebied van justitiële samenwerking in burgerlijke zaken met grensoverschrijdende gevolgen.

Anders dan de regering van het Verenigd Koninkrijk in wezen betoogt, hebben dergelijke overwegingen niet tot gevolg dat de bevoegdheidsregel in artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 moet worden beschouwd uitsluitend van toepassing te zijn op gedingen waarbij verhoudingen tussen gerechten van lidstaten betrokken zijn.

In het bijzonder dienen de in verordening nr. 2201/2003 opgenomen uniforme bevoegdheidsregels niet enkel te gelden in situaties die een wezenlijke en voldoende band hebben met de werking van de interne markt, waarbij per definitie meerdere lidstaten betrokken zijn. De eenmaking als zodanig die deze verordening tot stand brengt met betrekking tot de bevoegdheidsregels, heeft immers ontegenzeglijk tot doel de belemmeringen van de werking van de interne markt weg te nemen die kunnen voortvloeien uit de verschillen tussen de nationale wetgevingen op dat gebied [zie naar analogie, met betrekking tot het Verdrag van 27 september 1968 betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken (PB 1972, L 299, blz. 32), zoals gewijzigd bij de achtereenvolgende verdragen betreffende de toetreding van de nieuwe lidstaten tot dit verdrag, arrest van 1 maart 2005, Owusu, C-281/02, EU:C:2005:120, punt 34].

Gelet op het voorgaande dient te worden vastgesteld dat de algemene bevoegdheidsregel in artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 kan worden toegepast op gedingen waarbij verhoudingen tussen gerechten van één lidstaat en die van een derde land betrokken zijn en niet uitsluitend verhoudingen tussen gerechten van meerdere lidstaten.

Het Hof is dus bevoegd om de vragen van de verwijzende rechter te beantwoorden.

Met zijn vragen, die tezamen moeten worden behandeld, wenst de verwijzende rechter in essentie te vernemen of artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 aldus moet worden uitgelegd dat een kind fysiek aanwezig moet zijn geweest in een lidstaat opdat het kan worden geacht zijn gewone verblijfplaats in deze lidstaat te hebben in de zin van deze bepaling. Deze rechter vraagt tevens of omstandigheden als aan de orde in het hoofdgeding, gesteld dat zij worden bewezen — te weten, ten eerste, door de vader op de moeder uitgeoefende dwang, waardoor de moeder in een derde staat is bevallen van hun kind en aldaar met het kind verblijft sinds zijn geboorte en, ten tweede, schending van de grondrechten van de moeder of van het kind — in dat opzicht van invloed zijn.

De vader en de Europese Commissie betogen dat een kind zijn gewone verblijfplaats niet kan hebben in een lidstaat waarin het kind nooit fysiek aanwezig is geweest, terwijl de moeder, de regering van het Verenigd Koninkrijk en de Tsjechische regering van mening zijn dat omstandigheden als die van het hoofdgeding kunnen rechtvaardigen dat het kind wordt geacht zijn gewone verblijfplaats in een dergelijke staat te hebben.

Om te beginnen moet worden vastgesteld dat verordening nr. 2201/2003 geen definitie bevat van het begrip ‘gewone verblijfplaats’. Het gebruik van het bijvoeglijk naamwoord ‘gewone’ duidt er alleen op dat de verblijfplaats een zekere bestendigheid of regelmatigheid moet hebben (arrest van 22 december 2010, Mercredi, C-497/10 PPU, EU:C:2010:829, punt 44).

Volgens vaste rechtspraak vereisen de eenvormige toepassing van het Unierecht en het gelijkheidsbeginsel dat de bewoordingen van een bepaling van Unierecht die ter bepaling van de betekenis en de draagwijdte ervan niet uitdrukkelijk naar het recht van de lidstaten verwijst, normaliter in de gehele Unie autonoom en uniform worden uitgelegd, rekening houdend met de context van de bepaling en het doel van de betrokken regeling (arrest van 22 december 2010, Mercredi, C-497/10 PPU, EU:C:2010:829, punt 45 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het begrip ‘gewone verblijfplaats’ wordt gebruikt in artikelen van verordening nr. 2201/2003 die geen uitdrukkelijke verwijzing naar het recht van de lidstaten bevatten. Dit begrip moet dus worden gedefinieerd tegen de achtergrond van de context van de bepalingen van deze verordening en het doel dat met deze verordening wordt nagestreefd (zie in die zin arrest van 22 december 2010, Mercredi, C-497/10 PPU, EU:C:2010:829, punt 46).

In dit verband blijkt uit overweging 12 van verordening nr. 2201/2003 dat deze verordening is opgesteld met als doel rekening te houden met het belang van het kind en dat zij omwille daarvan voorrang geeft aan het criterium van de nauwe verbondenheid. De wetgever was immers van mening dat het gerecht dat zich geografisch dicht bij de gewone verblijfplaats van het kind bevindt, het best in staat is om de in het belang van het kind te treffen maatregelen te beoordelen. Volgens deze overweging betekent dit dus dat de bevoegdheid in de eerste plaats bij de gerechten van de lidstaat van de gewone verblijfplaats van het kind moet berusten, behalve in bepaalde gevallen waarin het kind van verblijfplaats is veranderd of wanneer er een overeenkomst bestaat tussen de personen die de ouderlijke verantwoordelijkheid dragen (arrest van 15 februari 2017, W en V, C-499/15, EU:C:2017:118, punt 51 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Artikel 8 van verordening nr. 2201/2003 geeft uitdrukking aan deze doelstelling door een algemene bevoegdheid ter zake van de ouderlijke verantwoordelijkheid in te stellen ten gunste van de gerechten van de lidstaat waarin het kind zijn gewone verblijfplaats heeft (arrest van 15 februari 2017, W en V, C-499/15, EU:C:2017:118, punt 52).

Zoals het Hof bovendien herhaaldelijk heeft gepreciseerd moeten voor de bepaling van de gewone verblijfplaats van een kind naast diens fysieke aanwezigheid in een lidstaat nog andere factoren aantonen dat deze aanwezigheid niet tijdelijk of toevallig is (arresten van 2 april 2009, A, C-523/07, EU:C:2009:225, punt 38; 22 december 2010, Mercredi, C-497/10 PPU, EU:C:2010:829, punt 49; 9 oktober 2014, C, C-376/14 PPU, EU:C:2014:2268, punt 51; 15 februari 2017, W en V, C-499/15, EU:C:2017:118, punt 60; 8 juni 2017, OL, C-111/17 PPU, EU:C:2017:436, punt 43, en 28 juni 2018, HR, C-512/17, EU:C:2018:513, punt 41).

Het belang dat door de Uniewetgever wordt gehecht aan de geografische nabijheid om te bepalen welk gerecht bevoegd is ter zake van de ouderlijke verantwoordelijkheid, blijkt ook uit artikel 13, lid 1, van verordening nr. 2201/2003, waarin de bevoegdheid van een gerecht van een lidstaat louter wordt gebaseerd op de aanwezigheid van het kind, juist wanneer diens woonplaats in geen enkele lidstaat als ‘gewoon’ in de zin van artikel 8, lid 1, van deze verordening kon worden gekwalificeerd, en deze bevoegdheid niet kan worden bepaald op basis van artikel 12 ervan.

Zo heeft het Hof geoordeeld dat voor de erkenning dat een kind zijn gewone verblijfplaats in een bepaalde lidstaat heeft ten minste vereist is dat het kind fysiek in een lidstaat aanwezig is geweest (arrest van 15 februari 2017, W en V, C-499/15, EU:C:2017:118, punt 61).

Uit de overwegingen in de punten 45 tot en met 52 van het onderhavige arrest volgt dat de fysieke aanwezigheid in de lidstaat waarin het kind beweerdelijk is geïntegreerd, een noodzakelijke voorwaarde is die voorafgaat aan de beoordeling van de bestendigheid van deze aanwezigheid en dat de ‘gewone verblijfplaats’ in de zin van verordening nr. 2201/2003 dus niet kan worden vastgesteld in een lidstaat waar het kind zich nog nooit naartoe heeft begeven.

Voor deze uitlegging is steun te vinden in de plaats die artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 inneemt binnen de in deze verordening vervatte bevoegdheidsregels inzake de ouderlijke verantwoordelijkheid.

In het licht van overweging 12 van verordening nr. 2201/2003, en zoals blijkt uit punt 49 van dit arrest, geeft artikel 8 van deze verordening immers de algemene bevoegdheidsregel inzake ouderlijke verantwoordelijkheid, zodat deze bepaling de centrale plaats inneemt binnen de bevoegdheidsregels die bij deze verordening op dat gebied zijn vastgelegd.

Artikel 8 van verordening nr. 2201/2003 wordt aldus aangevuld door bijzondere regels die met name van toepassing zijn indien de gewone verblijfplaats van het kind, dat aanwezig is in een lidstaat, niet kan worden vastgesteld en de bevoegdheid niet kan worden bepaald op basis van artikel 12 (artikel 13), indien van geen enkele lidstaat een gerecht krachtens de artikelen 8 tot en met 13 bevoegd is (artikel 14), of voorts, bij wijze van uitzondering en onder bepaalde voorwaarden, indien het bevoegde gerecht de zaak verwijst naar een gerecht van een andere lidstaat dat het beter in staat acht om de zaak te behandelen (artikel 15) (arrest van 15 februari 2017, W en V, C-499/15, EU:C:2017:118, punt 56).

Daaruit volgt dat het feit dat een voor een gerecht van een lidstaat gebracht geding niet binnen de werkingssfeer van artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 kan vallen, niet noodzakelijkerwijs belet dat dit gerecht bevoegd is om uit anderen hoofde kennis te nemen van dat geding. In het bijzonder, zelfs gesteld dat de in de punten 52 en 53 van dit arrest gegeven uitlegging, volgens welke de fysieke aanwezigheid van het kind in een lidstaat een noodzakelijke voorwaarde is om vast te stellen dat hij daar zijn gewone verblijfplaats heeft, in een situatie als die van het hoofdgeding tot gevolg zou hebben dat het niet mogelijk is om van enige lidstaat een gerecht op grond van de bepalingen van deze verordening als bevoegd aan te wijzen, neemt dat niet weg, zoals de Commissie heeft opgemerkt, dat elke lidstaat vrij blijft om overeenkomstig artikel 14 van deze verordening de bevoegdheid van zijn eigen gerechten aan te nemen op grond van de regels van het nationale recht die afwijken van het criterium van de nauwe verbondenheid, waarop de bepalingen van die verordening zijn gebaseerd.

Bovendien volgt uit de in punt 56 van dit arrest aangehaalde bepalingen, en in het bijzonder uit artikel 13, lid 1, en artikel 15, lid 1, van verordening nr. 2201/2003, dat de Uniewetgever specifiek voor ogen had, respectievelijk, het bestaan van situaties waarin de gewone verblijfplaats van een kind niet kan worden vastgesteld, en de verwijzing naar een gerecht dat beter in staat is de zaak betreffende een kind te behandelen, dat niet noodzakelijkerwijs het in artikel 8, lid 1, of het in de artikelen 9 tot en met 14 van deze verordening bedoelde gerecht is.

Bijgevolg mag noch op grond van het ontbreken van een gewone verblijfplaats van het kind in de zin van artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 — omdat dit kind niet fysiek aanwezig is geweest in een lidstaat van de Unie — noch op grond van het bestaan van gerechten in een lidstaat die beter in staat zijn om zaken betreffende dat kind te behandelen hoewel het nooit in die staat heeft verbleven, worden vastgesteld dat het kind zijn gewone verblijfplaats heeft in een staat waarin het nooit aanwezig is geweest.

Vervolgens kan de omstandigheid die in het hoofgeding aan de orde is, gesteld dat deze wordt bewezen, dat de vader dwang heeft uitgeoefend op de moeder waardoor hun kind in Bangladesh is geboren en daar sinds zijn geboorte verblijft, geen afbreuk doen aan deze uitlegging.

Ongetwijfeld was het kind waarop het hoofdgeding betrekking heeft, zonder deze dwang eventueel in het Verenigd Koninkrijk geboren, zoals de moeder stelt. Het Hof heeft reeds geoordeeld dat de bedoeling van de persoon die de ouderlijke verantwoordelijkheid heeft, om zich met het kind in een andere lidstaat te vestigen, waaraan uiting is gegeven door bepaalde tastbare maatregelen, zoals de koop of de huur van een woning in de lidstaat van ontvangst, een aanwijzing voor de verplaatsing van de gewone verblijfplaats kan zijn (arrest van 22 december 2010, Mercredi, C-497/10 PPU, EU:C:2010:829, punt 50 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bij het ontbreken van fysieke aanwezigheid van het kind zelf in de betrokken lidstaat, kan evenwel voor de uitlegging van het begrip ‘gewone verblijfplaats’ geen beslissend belang worden toegekend aan omstandigheden als het voornemen van de ouder die feitelijk het gezag over het kind uitoefent of de eventuele gewone verblijfplaats van de ene of de andere ouder in die lidstaat, ten koste van objectieve geografische overwegingen, want dat zou indruisen tegen de bedoeling van de Uniewetgever (zie naar analogie arrest van 28 juni 2018, HR, C-512/17, EU:C:2018:513, punt 60).

De uitlegging volgens welke het ontbreken van fysieke aanwezigheid van het betrokken kind zelf in de betrokken lidstaat eraan in de weg staat dat rekening wordt gehouden met overwegingen zoals die welke in het vorige punt van het onderhavige arrest zijn uiteengezet, is immers meer in overeenstemming met het criterium van de nauwe verbondenheid, waaraan de Uniewetgever in het kader van verordening nr. 2201/2003 de voorkeur heeft gegeven, juist om ervoor te zorgen dat rekening wordt gehouden met het belang van het kind (zie naar analogie arrest van 8 juni 2017, OL, C-111/17 PPU, EU:C:2017:436, punt 67).

Ten slotte nopen de in artikel 24 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie gewaarborgde bescherming van het belang van het kind en de eerbiediging van de in de artikelen 4, 6 en 24 van dit Handvest vastgelegde grondrechten niet tot een andere dan de in de punten 52 en 53 van dit arrest gegeven uitlegging.

In de eerste plaats is, zoals volgt uit punt 48 van dit arrest, bij het opstellen van verordening nr. 2201/2003 rekening gehouden met het belang van het kind, daar dit belang wordt belichaamd door het daarin vastgestelde criterium van de nauwe verbondenheid.

In de tweede plaats stelt verordening nr. 2201/2003 reeds een mechanisme in op grond waarvan de lidstaten de belangen van een kind mogen beschermen zelfs in het geval van gedingen die niet onder artikel 8, lid 1, van deze verordening vallen. In het bijzonder, zoals in punt 57 van dit arrest in herinnering is gebracht, preciseert artikel 14 dat, wanneer van geen enkele lidstaat een gerecht op grond van de artikelen 8 tot en met 13 van deze verordening bevoegd is, de lidstaten, residueel, krachtens hun nationale rechtsstelsels de bevoegdheid aan hun gerechten mogen toewijzen.

In casu blijkt uit het aan het Hof overgelegde dossier dat een dergelijke residuele bevoegdheid in de rechtsorde van het Verenigd Koninkrijk bestaat in de vorm van de ‘parens-patriaebevoegdheid’ van de gerechten van deze lidstaat, welke bevoegdheidsregel op basis van de discretionaire bevoegdheid van de nationale gerechten kan worden toegepast op Britse staatsburgers.

Uit deze overwegingen volgt dat het belang van het kind niet een uitlegging van artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 verlangt zoals die welke is voorgesteld door de moeder, de regering van het Verenigd Koninkrijk en de Tsjechische regering, zelfs in omstandigheden als die welke de in het hoofdgeding aan de orde zijnde situatie kenmerken, daar een dergelijke uitlegging de grenzen van het in verordening nr. 2201/2003 bedoelde begrip ‘gewone verblijfplaats’ te buiten gaat en verder gaat dan de rol die aan deze bepaling toekomt in het kader van de bepalingen van deze verordening die de bevoegdheid inzake de ouderlijke verantwoordelijkheid regelen.

Daaruit volgt dat in een zaak als aan de orde in het hoofdgeding noch de onwettige handelwijze van een van de ouders jegens de andere, waardoor hun kind in een derde staat is geboren en daar sinds zijn geboorte verblijft, noch de schending van de grondrechten van de moeder of van dat kind, gesteld dat deze omstandigheden worden bewezen, een grond kan vormen om aan te nemen dat dit kind zijn gewone verblijfplaats in de zin van artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 zou kunnen hebben in een lidstaat waar het zich nooit naartoe heeft begeven.

Gelet op een en ander moet artikel 8, lid 1, van verordening nr. 2201/2003 aldus worden uitgelegd dat een kind fysiek aanwezig moet zijn geweest in een lidstaat opdat het kan worden geacht zijn gewone verblijfplaats in deze lidstaat te hebben in de zin van deze bepaling. Omstandigheden als aan de orde in het hoofdgeding, gesteld dat zij zijn bewezen, te weten, ten eerste, de dwang van de vader tegen de moeder, waardoor de moeder in een derde staat is bevallen van hun kind en daar met het kind verblijft sinds zijn geboorte, en, ten tweede, schending van de grondrechten van de moeder of van het kind, zijn in dit opzicht niet van invloed.