HvJ EU, 31-05-2018, nr. C-483/16

Vooraf moet erop worden gewezen dat noch richtlijn 2008/48, die de verwijzende rechter in zijn vragen vermeldt, noch richtlijn 87/102, die daaraan is vooraf gegaan en die volgens de gegevens van het dossier ratione temporis relevant is gelet op de omstandigheden van het onderhavige geval, van toepassing is in het hoofdgeding. Dienaangaande zij erop gewezen dat, ten eerste, artikel 2, lid 2, onder a), van die eerste richtlijn bepaalt dat deze niet van toepassing is op kredietovereenkomsten die gewaarborgd worden door een hypotheek of door een in een lidstaat gebruikelijke andere vergelijkbare zekerheid op een onroerend goed, of gewaarborgd worden door een recht op een onroerend goed en, ten tweede, artikel 2, lid 1, onder a), van de tweede richtlijn bepaalt dat deze niet van toepassing is op kredietovereenkomsten die hoofdzakelijk bestemd zijn voor de verwerving of het behoud van eigendomsrechten op grond of een bestaand of nog op te trekken gebouw. Uit de verwijzingsbeslissing blijkt echter duidelijk dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomst gewaarborgd wordt door een hypotheek en afgesloten is ter verwerving van een woning.

Daarentegen heeft richtlijn 93/13 betrekking op oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten. Gelet op het voorwerp van het hoofdgeding is het dan ook deze richtlijn die dient te worden uitgelegd, gelezen in samenhang met de relevante bepalingen van het Handvest, met name artikel 47 ervan, waarin het recht op effectieve rechterlijke bescherming is vastgelegd.

Met zijn eerste en tweede vraag, die samen dienen te worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 7 van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat het zich verzet tegen een nationale wettelijke regeling waarin specifieke procedurele vereisten, zoals die welke aan de orde zijn in het hoofdgeding, worden gesteld aan vorderingen van consumenten die in vreemde valuta luidende leningsovereenkomsten zijn aangegaan die een beding bevatten over de spread tussen de wisselkoersen en/of een beding over de mogelijkheid tot eenzijdige wijziging.

Om te beginnen zij eraan herinnerd dat de lidstaten volgens artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 bepalen dat oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen een verkoper en een consument onder de in het nationale recht geldende voorwaarden de consument niet binden en dat de overeenkomst voor de partijen bindend blijft indien de overeenkomst zonder de oneerlijke bedingen kan voortbestaan.

Met betrekking tot de gevolgen die moeten worden verbonden aan de vaststelling van de oneerlijkheid van een bepaling van een overeenkomst tussen een verkoper en een consument, dient de nationale rechter een oneerlijk contractueel beding slechts buiten toepassing te laten opdat het geen dwingende gevolgen heeft voor de consument (zie in die zin arrest van 21 januari 2015, Unicaja Banco en Caixabank, C-482/13, C-484/13, C-485/13 en C-487/13, EU:C:2015:21, punt 28 en aldaar aangehaalde rechtspraak). De door de Uniewetgever met betrekking tot richtlijn 93/13 nagestreefde doelstelling bestaat immers in het herstel van het evenwicht tussen de partijen, in principe met behoud van de geldigheid van een overeenkomst in haar geheel, en niet in een nietigverklaring van alle overeenkomsten met oneerlijke bedingen (zie in die zin arrest van 15 maart 2012, Pereničová en Perenič, C-453/10, EU:C:2012:144, punt 31).

Vervolgens blijkt uit artikel 7, lid 1, van richtlijn 93/13, gelezen in samenhang met de vierentwintigste overweging ervan, dat de lidstaten erop moeten toezien dat de gerechtelijke en administratieve instanties over doeltreffende en geschikte middelen beschikken om een eind te maken aan het gebruik van oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen consumenten en verkopers. Dienaangaande heeft het Hof herinnerd aan de aard en het gewicht van het openbaar belang waarop de aan de consument — die zich tegenover de verkoper in een zwakke positie bevindt — verschafte bescherming berust (zie in die zin arrest van 21 december 2016, Gutiérrez Naranjo e.a., C-154/15, C-307/15 en C-308/15, EU:C:2016:980, punt 56 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In dit verband heeft het Hof met name gepreciseerd dat, hoewel de lidstaten door middel van hun nationale recht de modaliteiten dienen te bepalen in het kader waarvan kan worden vastgesteld dat een in een overeenkomst opgenomen beding oneerlijk is en in het kader waarvan de concrete juridische gevolgen van deze vaststelling vorm krijgen, dit niet wegneemt dat op basis van een dergelijke vaststelling de situatie waarin de consument zich rechtens en feitelijk zonder dat oneerlijke beding zou hebben bevonden, moet kunnen worden hersteld, met name door een recht in het leven te roepen op terugbetaling van de voordelen die de verkoper op grond van dat oneerlijke beding ten nadele van de consument onverschuldigd heeft verkregen (arrest van 21 december 2016, Gutiérrez Naranjo e.a., C-154/15, C-307/15 en C-308/15, EU:C:2016:980, punt 66).

Het Hof heeft zich dus weliswaar reeds op verschillende punten — en met inachtneming van de vereisten van artikel 6, lid 1, en artikel 7, lid 1, van richtlijn 93/13 — uitgesproken over de manier waarop de nationale rechter de bescherming van de door consumenten aan deze richtlijn ontleende rechten dient te waarborgen, maar dit neemt niet weg dat het Unierecht de procedures voor de beoordeling van het vermeend oneerlijk karakter van een contractueel beding in beginsel niet harmoniseert en dat deze procedures bijgevolg een zaak van de interne rechtsorde van de lidstaten zijn, op voorwaarde evenwel dat zij niet ongunstiger zijn dan die welke voor soortgelijke situaties naar nationaal recht gelden (gelijkwaardigheidsbeginsel) en zij een effectieve rechterlijke bescherming bieden zoals voorzien in artikel 47 van het Handvest (zie in die zin arrest van 14 april 2016, Sales Sinués en Drame Ba, C-381/14 en C-385/14, EU:C:2016:252, punt 32 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

De door de verwijzende rechter gestelde vragen moeten worden onderzocht in het licht van deze beginselen.

Wat in de eerste plaats het onderzoek van de eerbiediging van het gelijkwaardigheidsbeginsel betreft, moet erop worden gewezen dat in casu bijzondere regels van toepassing zijn op de groep consumenten die in een welbepaalde periode met een financiële instelling een in vreemde valuta luidende leningsovereenkomst zijn aangegaan waarin bedingen als bedoeld in § 3, lid 1, en/of § 4, lid 1, van wet DH1 zijn opgenomen, waarbij het eerste van die bedingen volgens die bepalingen als oneerlijk en nietig moet worden beschouwd, terwijl het tweede wordt vermoed oneerlijk te zijn.

Volgens § 37, lid 1, van wet DH2 kunnen de vorderingen die de consument moet indienen in het kader van de gerechtelijke procedure tegen een overeenkomst die de in § 3, lid 1, en § 4, lid 1, van wet DH1 bedoelde bedingen bevat, slechts ontvankelijk worden verklaard en ten gronde worden onderzocht indien, ten eerste, de kredietnemer tevens vordert dat het rechtsgevolg van de ongeldigheid wordt toegepast, ten tweede, hij niet vordert dat aan de volledige ongeldigheid ook het rechtsgevolg wordt verbonden dat erin bestaat dat hij wordt hersteld in de toestand die bestond vóór de sluiting van de overeenkomst en, ten derde, de kredietnemer een afrekening van de ten onrechte geëiste bedragen indient.

Volgens de verwijzende rechter gelden die drie voorwaarden niet voor beroepen inzake met consumenten gesloten leningsovereenkomsten die geen bedingen over de spread van de wisselkoers of de mogelijkheid tot eenzijdige wijziging bevatten. De voor deze gevallen geldende bepalingen, met name § 239/A, lid 1, van het oud burgerlijk wetboek en § 6:108 van het burgerlijk wetboek, leggen de verzoekende partij niet de verplichting op om aan te geven welke rechtsgevolgen zij de nationale rechter verzoekt te verbinden aan een eventuele volledige of gedeeltelijke ongeldigheid van de betrokken leningsovereenkomst, noch om haar vorderingen te kwantificeren in de vorm van een afrekening zoals die welke de litigieuze bepalingen vereisen.

Aangezien volgens het nationale recht de consument in een geding waarvoor § 37 van wet DH2 geldt bijzondere voorwaarden dient na te leven opdat het geding ontvankelijk is en hij een beslissing ten gronde kan verkrijgen, heeft de verwijzende rechter laatstgenoemde verzocht om zijn verzoekschrift overeenkomstig die bepaling aan te vullen. In de procedure die van toepassing is op de in het vorige punt bedoelde gevallen, worden de consument echter geen dergelijke vereisten opgelegd.

In dit verband dient evenwel te worden benadrukt dat om te weten of die twee procedures soortgelijke situaties regelen in de zin van de in punt 35 van dit arrest aangehaalde rechtspraak, het uitsluitend aan de nationale rechter staat, die rechtstreeks bekend is met de toepasselijke procesrechtelijke regelingen, om na te gaan of de betrokken vorderingen vergelijkbaar zijn wat hun voorwerp, oorzaak en voornaamste kenmerken betreft (zie in die zin arrest van 12 februari 2015, Baczó en Vizsnyiczai, C-567/13, EU:C:2015:88, punt 44 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In die omstandigheden — en ervan uitgaande dat het om soortgelijke vorderingen gaat — dient te worden onderzocht of de procesrechtelijke regelingen die van toepassing zijn op vorderingen die op richtlijn 93/13 zijn gebaseerd, zoals die welke aan de orde zijn in het hoofdgeding, minder gunstig zijn dan de procedurele voorwaarden die gelden voor vorderingen die uitsluitend op het nationale recht zijn gebaseerd.

Zoals de advocaat-generaal in punt 47 van zijn conclusie in wezen heeft opgemerkt, betekent het feit dat aan de consument die zijn rechten aan het Unierecht ontleent extra procedurele vereisten worden opgelegd, op zich niet dat de betrokken procesrechtelijke regelingen voor hem minder gunstig zijn. Bij het onderzoek van de situatie moet immers rekening worden gehouden met de plaats van de betrokken procesrechtelijke bepalingen in de gehele procedure in kwestie, met het verloop van deze procedure, en met de bijzondere kenmerken van deze bepalingen, voor de nationale instanties (zie in die zin arrest van 27 juni 2013, Agrokonsulting-04, C-93/12, EU:C:2013:432, punt 38 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In dit verband blijkt uit de bewoordingen van § 3, lid 1, en § 4, lid 1, van wet DH1 als zodanig dat de Hongaarse wetgever twee soorten bedingen die in het merendeel van in vreemde valuta luidende leningsovereenkomsten tussen een consument en een verkoper voorkomen, het ene betreffende de spread tussen de wisselkoersen en het andere betreffende een mogelijkheid tot eenzijdige wijziging, als oneerlijk heeft willen kwalificeren. Volgens de uitleg van de Hongaarse regering stelt de financiële instelling een afrekening op, die de consument in voorkomend geval kan betwisten, waarin wordt berekend hoeveel deze laatste wegens het oneerlijk karakter van die bepalingen teveel heeft betaald en waarvoor de officiële wisselkoers wordt toegepast die de Nationale Bank van Hongarije voor de betrokken vreemde valuta heeft vastgesteld.

Uit het aan het Hof overgelegde dossier blijkt dat, gelet op het grote aantal in vreemde valuta luidende leningsovereenkomsten die in Hongarije met consumenten zijn gesloten en die de twee in het vorige punt genoemde bedingen bevatten, de nationale wetgever, door onder meer wet DH2 vast te stellen, de voor de nationale rechter te volgen procedure heeft willen inkorten en vereenvoudigen. In soortgelijke zaken die geen betrekking hebben op uit het Unierecht voortvloeiende rechten, volstaat de ongeldigverklaring van een of meerdere oneerlijke bedingen op zich immers niet om het geding definitief te beslechten, en is een tweede procedure noodzakelijk indien de consument wenst dat de nationale rechter de rechtsgevolgen van de volledige of gedeeltelijke ongeldigheid van de betrokken overeenkomst bepaalt en de eventueel ten onrechte betaalde bedragen vaststelt.

Verder volgt uit § 38, lid 6, van wet DH2 dat de door de financiële instelling opgestelde afrekening definitief wordt voor zover de consument deze niet betwist. Volgens de door de Hongaarse regering ter terechtzitting verstrekte uitleg staat het niet aan de consument om het teveel betaalde te berekenen, behalve wanneer hij zich beroept op de ongeldigheid van andere vermeend oneerlijke bedingen dan de twee die in de betrokken wet worden bedoeld. In dat geval staat het volgens de Hongaarse regering aan de consument om het bedrag te specificeren dat hij wegens de toepassing van die andere bedingen teveel meent te hebben betaald.

Een dergelijk vereiste, dat volgens de Hongaarse regering louter een specifieke uitdrukking is van de in het burgerlijk procesrecht algemeen toepasselijke regel dat een vordering uitdrukkelijk en kwantitatief moet zijn omschreven, lijkt niet minder gunstig dan de regels die gelden voor soortgelijke vorderingen die op het nationale recht zijn gebaseerd, waarbij het echter aan de verwijzende rechter staat om dit te verifiëren.

In die omstandigheden kunnen de in het hoofdgeding aan de orde zijnde procedurele vereisten, gelet op hun plaats in het systeem dat de Hongaarse wetgever heeft ingevoerd teneinde een zeer groot aantal geschillen over in vreemde valuta luidende leningsovereenkomsten die oneerlijke bedingen bevatten, binnen een redelijke termijn te kunnen afdoen, in beginsel niet worden aangemerkt als minder gunstig dan de vereisten die gelden voor soortgelijke vorderingen die geen uit het Unierecht voortvloeiende rechten betreffen. Onder voorbehoud van de verificaties die door de verwijzende rechter dienen te worden verricht, kunnen dergelijke vereisten niet als onverenigbaar met het gelijkwaardigheidsbeginsel worden beschouwd.

Wat in de tweede plaats het beginsel van effectieve rechterlijke bescherming betreft, moet erop worden gewezen dat de verplichting voor de lidstaten om te voorzien in procedureregels waarmee de naleving van de rechten die justitiabelen aan richtlijn 93/13 ontlenen om tegen het gebruik van oneerlijke bedingen op te komen, kan worden gewaarborgd, impliceert dat moet worden gezorgd voor effectieve rechterlijke bescherming, welke vereiste tevens in artikel 47 van het Handvest is neergelegd en door de nationale rechter in acht dient te worden genomen. Die bescherming moet zowel gelden voor de aanwijzing van de rechterlijke instanties die bevoegd zijn om kennis te nemen van vorderingen die op het Unierecht zijn gebaseerd, als voor de vaststelling van de procedureregels voor dergelijke vorderingen (zie in die zin arrest van 17 juli 2014, Sánchez Morcillo en Abril García, C-169/14, EU:C:2014:2099, punt 35 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het Hof heeft evenwel erkend dat de bescherming van de consument niet absoluut is (arrest van 26 januari 2017, Banco Primus, C-421/14, EU:C:2017:60, punt 47). Het feit dat er in een bijzondere procedure bepaalde procedurele vereisten gelden voor de consument opdat deze zijn rechten kan doen gelden, betekent dus nog niet dat hij geen effectieve rechterlijke bescherming geniet. Hoewel richtlijn 93/13 in geschillen tussen een verkoper en een consument verlangt dat de nationale rechter die van dergelijke geschillen kennisneemt, positief en buiten de partijen bij de overeenkomst om ingrijpt, verzet de eerbiediging van het beginsel van effectieve rechterlijke bescherming er zich in beginsel niet tegen dat de aangezochte rechter de consument verzoekt om ter staving van zijn vorderingen bepaalde stukken over te leggen (zie naar analogie arrest van 1 oktober 2015, ERSTE Bank Hungary, C-32/14, EU:C:2015:637, punt 62).

Zo het dus juist is dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde procedureregels een extra inspanning van de consument vergen, neemt dit niet weg dat deze regels, die ertoe strekken het gerechtelijke stelsel te ontlasten, vanwege het grote aantal rechtszaken in kwestie een oplossing bieden voor een uitzonderlijke situatie en het algemeen belang van een goede rechtsbedeling dienen. De voormelde regels kunnen als zodanig prevaleren boven particuliere belangen (zie in die zin arrest van 12 februari 2015, Baczó en Vizsnyiczai, C-567/13, EU:C:2015:88, punt 51 en aldaar aangehaalde rechtspraak), op voorwaarde dat zij niet verder gaan dan wat noodzakelijk is om hun doel te bereiken.

Gelet op de doelstelling de gerechtelijke instanties te ontlasten, blijken in casu de regels die de consument de verplichting opleggen om een becijferde vordering in te dienen die, minstens gedeeltelijk, een reeds door de betrokken financiële instelling opgestelde afrekening omvat en om te preciseren welk rechtsgevolg de nationale rechter dient toe te passen indien de betrokken leningsovereenkomst — of bepaalde bedingen ervan — ongeldig zijn of zouden zijn, niet zodanig ingewikkeld te zijn of zodanig zware vereisten te bevatten dat zij het recht van de consument op effectieve rechterlijke bescherming onevenredig zouden aantasten. Het staat niettemin aan de verwijzende rechter om dit na te gaan.

Wat vervolgens de vraag betreft of de onmogelijkheid voor de consument om de rechter te verzoeken hersteld te worden in de toestand van vóór de sluiting van de betrokken leningsovereenkomst, aangezien § 37 van wet DH2 bepaalt dat de ongeldigverklaring van de in wet DH1 bedoelde leningsovereenkomsten slechts kan worden gevorderd indien tevens wordt gevorderd dat de overeenkomst geldig is of gevolgen sorteert tot de datum van de beslissing van de nationale rechter, in strijd is met het recht op effectieve rechterlijke bescherming, staat het aan de verwijzende rechter om na te gaan of in dergelijke omstandigheden overeenkomstig de in punt 34 van dit arrest genoemde rechtspraak van het Hof kan worden geoordeeld dat aan de vaststelling dat de bedingen in de betrokken overeenkomst oneerlijk zijn, de consequentie kan worden verbonden dat de consument wordt hersteld in de toestand waarin hij zich rechtens en feitelijk zonder die oneerlijke bedingen zou hebben bevonden, met name door een recht in het leven te roepen op terugbetaling van de voordelen die de verkoper op grond van die oneerlijke bedingen ten nadele van de consument onverschuldigd heeft verkregen.

In antwoord op vragen van het Hof hebben ERSTE Bank en de Hongaarse regering dienaangaande ter terechtzitting verklaard dat de consument tijdens de in § 37 van wet DH2 bepaalde speciale procedure niet alleen de mogelijkheid heeft om terugbetaling te vragen van de bedragen die hij ingevolge de door de financiële instelling toegepaste bedingen als bedoeld in de §§ 3 en 4 van wet DH1 onverschuldigd heeft betaald, maar ook om schadevergoeding te ontvangen voor de gevolgen van andere eventueel oneerlijke bedingen die in zijn geval werden toegepast. Indien dat het geval is, of indien de consument via een andere doeltreffende procedurele voorziening terugbetaling kan vorderen van de bedragen die hij uit hoofde van die andere bedingen onverschuldigd heeft betaald, waarbij het aan de verwijzende rechter staat om dit te verifiëren, verzet het doeltreffendheidsvereiste van de door richtlijn 93/13 nagestreefde bescherming zich niet tegen procedureregels zoals die welke aan de orde zijn in het hoofdgeding.

Gelet op een en ander dient op de eerste en de tweede vraag te worden geantwoord dat artikel 7 van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat het zich in beginsel niet verzet tegen een nationale wettelijke regeling waarin specifieke procedurele vereisten, zoals die welke aan de orde zijn in het hoofdgeding, worden gesteld aan vorderingen van consumenten die in vreemde valuta luidende leningsovereenkomsten zijn aangegaan die een beding bevatten over de spread tussen de wisselkoersen en/of een beding over de mogelijkheid tot eenzijdige wijziging, mits de vaststelling dat de bedingen in een dergelijke overeenkomst oneerlijk zijn, ertoe kan leiden dat de consument wordt hersteld in de toestand waarin hij zich rechtens en feitelijk zou hebben bevonden zonder die oneerlijke bedingen.

Met zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat deze ook van toepassing is op situaties waarin het grensoverschrijdende element ontbreekt.

Dienaangaande moet in herinnering worden gebracht dat volgens vaste rechtspraak de bepalingen van het VWEU inzake de vrijheden van verkeer niet van toepassing zijn op situaties waarvan alle aspecten zich binnen één lidstaat afspelen (zie in die zin arrest van 15 november 2016, Ullens de Schooten, C-268/15, EU:C:2016:874, punt 47 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zoals de advocaat-generaal in punt 70 van zijn conclusie heeft opgemerkt, betreft het hoofdgeding evenwel niet de Verdragsbepalingen inzake die vrijheden van verkeer, maar Uniewetgeving die voor alle lidstaten een specifiek rechtsgebied harmoniseert. De in de relevante Uniewetgeving vervatte regels zijn bijgevolg toepasselijk ongeacht het zuiver interne karakter van de situatie waarop het hoofdgeding betrekking heeft.

Daaruit volgt dat richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat deze ook van toepassing is op situaties waarin het grensoverschrijdende element ontbreekt.