HvJ EU, 14-02-2012, nr. C-17/10

Artikel 2 van de Akte betreffende de toetredingsvoorwaarden voor de Tsjechische Republiek, de Republiek Estland, de Republiek Cyprus, de Republiek Letland, de Republiek Litouwen, de Republiek Hongarije, de Republiek Malta, de Republiek Polen, de Republiek Slovenië en de Slowaakse Republiek en de aanpassing van de Verdragen waarop de Europese Unie is gegrond (PB 2003, L 236, blz. 33; hierna: ‘toetredingsakte’) bepaalt:

Artikel 53 van de Overeenkomst betreffende de Europese Economische Ruimte van 2 mei 1992 (PB 1994, L1, blz. 3; hierna: ‘EER-Overeenkomst’) verbiedt mededingingsregelingen in dezelfde bewoordingen als artikel 81 EG en is in de gehele Europese Economische Ruimte (EER) van toepassing.

Punt 8 van de considerans van verordening nr. 1/2003 luidt als volgt:

Punt 9 van de considerans van verordening nr. 1/2003 luidt als volgt:

In punt 17 van de considerans van verordening nr. 1/2003 wordt het volgende verklaard:

Punt 18 van de considerans van de verordening luidt als volgt:

Punt 37 van de considerans van verordening nr. 1/2003, dat betrekking heeft op de bescherming van de grondrechten, luidt als volgt:

Artikel 3 van verordening nr. 1/2003 regelt de ‘[v]erhouding tussen [artikel 81 EG] […] en het nationale mededingingsrecht’ als volgt:

Voorts wordt in lid 6, eerste volzin, van artikel 11 van verordening nr. 1/2003, met als opschrift ‘Samenwerking tussen de Commissie en de mededingingsautoriteiten van de lidstaten’, de volgende regel verkondigd:

Artikel 13 van verordening nr. 1/2003, met als opschrift ‘Schorsing of afsluiting van de procedure’, bepaalt:

Artikel 16 van verordening nr. 1/2003, met als opschrift ‘Uniforme toepassing van het communautaire mededingingsrecht’, bepaalt in lid 2 ervan:

Verordening nr. 1/2003 is ingevolge artikel 45, lid 2, ervan sinds 1 mei 2004 van toepassing.

De mededeling van de Commissie bevat onder het opschrift ‘3.2. De inleiding van een procedure door de Commissie krachtens artikel 11, lid 6, van de verordening van de Raad’ onder andere de volgende toelichtingen:

De relevante bepaling van Tsjechisch recht is § 3 van de wet inzake de bescherming van de mededinging. Tot en met 30 juni 2001 gold de versie van wet nr. 63/1991 Sb. (Zákon č. 63/1991 Sb., o ochraně hospodářské soutěže), zoals gewijzigd, en sinds 1 juli 2001 geldt de versie van wet nr. 143/2001 Sb. (Zákon č. 143/2001 Sb., o ochraně hospodářské soutěže).

§ 3, lid 1, van de wet inzake de bescherming van de mededinging bepaalde in de versie die gold tot en met 30 juni 2001:

Het verbod van mededingingsbeperkende overeenkomsten en praktijken, zoals neergelegd in § 3, lid 1, van wet nr. 143/2001 Sb., die op 1 juli 2001 wet nr. 63/1991 Sb. heeft vervangen, is in grote lijnen ongewijzigd gebleven.

Volgens de verwijzingsbeslissing heeft de Commissie de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže bij brief van 30 september 2004 laten weten dat zij van plan was om een procedure met betrekking tot een mededingingsregeling op de markt voor GGS in te leiden. De Commissie heeft in deze brief opgemerkt dat het onderzochte mededingingsverstorende gedrag grotendeels vóór 1 mei 2004 had plaatsgevonden en dat de procedure voor haar slechts betrekking zou hebben op de activiteiten van het kartel die vóór de uitbreiding van de Europese Unie op 1 mei 2004 op het grondgebied van de Unie waren verricht, gelet op de moeilijkheid om louter voor de laatste dagen dat dit gedrag had plaatsgevonden een geldboete op te leggen (van 1 mei 2004 tot 11 mei 2004). De Commissie achtte het dan ook onwaarschijnlijk dat zij een procedure met betrekking tot Tsjechië zou inleiden.

Op 20 april 2006 heeft de Commissie op grond van artikel 81 EG en artikel 53 van de EER-Overeenkomst juncto verordening nr. 1/2003 een boeteprocedure ingeleid. Deze procedure, die is voorafgegaan door een clementieverzoek en verificaties, die in 2004 in de bedrijfsruimten van verschillende kartelleden zijn verricht, was gericht tegen in totaal 20 rechtspersonen, waaronder Toshiba Corporation en de andere verzoeksters in het hoofdgeding.

In de punten 2 en 3 van haar beschikking van 24 januari 2007 in een procedure op grond van artikel 81 van het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap en artikel 53 van de EER-Overeenkomst (zaak COMP/38.899 — Gasgeïsoleerd schakelmateriaal) (hierna: ‘beschikking van de Commissie’), waarmee de procedure is beëindigd, heeft de Commissie uiteengezet dat het betrokken kartel van 15 april 1988 tot 11 mei 2004 één enkele voortdurende inbreuk op artikel 81 EG heeft gepleegd, die vanaf 1 januari 1994 tevens een inbreuk op artikel 53 van de EER-Overeenkomst vormde en zich uitstrekte over het grondgebied van de EER, en waaraan de verschillende kartelleden gedurende periodes van verschillende duur hebben deelgenomen. In deel 6.6.2 van deze beschikking heeft de Commissie vastgesteld dat de mededingingsregeling is beëindigd op 11 mei 2004. Zij is daarbij uitgegaan van de datum waarop de laatste werkvergadering waarvan zij kennis had, heeft plaatsgevonden. Deze vergadering werd beëindigd nadat de vertegenwoordigers van Siemens AG de andere kartelleden hadden ingelicht over het feit dat de Commissie op die dag onaangekondigde inspecties had verricht.

Volgens de vaststellingen in de punten 2, 3, 218 en 248 van de beschikking van de Commissie ging het om een complex kartel dat wereldwijd actief was, behalve in de Verenigde Staten en Canada, en gevolgen had in de Unie en de EER, en hebben de betrokken ondernemingen in het kader van dit kartel met name gevoelige informatie over de betrokken markt uitgewisseld, markten onderling verdeeld, prijsovereenkomsten gesloten en de samenwerking met ondernemingen die geen lid waren van dit kartel, beëindigd.

Met uitzondering van één onderneming, ABB Ltd, die in aanmerking kwam voor de clementieregeling van de Commissie, zijn alle bij de procedure betrokken ondernemingen, waaronder alle verzoeksters in het hoofdgeding, veroordeeld tot geldboeten voor een totaal bedrag van meer dan 750 miljoen EUR. De hoogste individuele geldboete, die ruim 396 miljoen EUR bedroeg, is opgelegd aan Siemens AG.

Op 2 augustus 2006 heeft de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže tegen de leden van het in het hoofdgeding aan de orde zijnde kartel een procedure ingeleid wegens schending van de wet inzake de bescherming van de mededinging. Op 9 februari 2007 heeft zij een eerste beschikking gegeven, waartegen verzoeksters in het hoofdgeding bezwaar hebben aangetekend. Hierop heeft de voorzitter van de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže bij beschikking van 26 april 2007 de eerste beschikking gewijzigd.

In deze beschikking van 26 april 2007 heeft deze autoriteit vastgesteld dat ABB Management Services Ltd (rechtsopvolgster van ABB Power Technologies Management Ltd), ABB Switzerland Ltd, ABB Ltd, Alstom, Areva T&D SA, Fuji Electric Holdings Co. Ltd, Fuji Electric Systems Co. Ltd, Hitachi Ltd, Hitachi Europe Ltd, Mitsubishi Electric Corp., Toshiba Corporation, Schneider Electric SA, Siemens AG, Siemens AG Österreich (rechtsopvolgster van VA Technologie AG en VA Tech T & D GmbH), VA Tech Transmission & Distribution GmbH & Co. KEG, Siemens Transmission and Distribution Ltd (voorheen VA Tech Transmission & Distribution Ltd) en Nuova Magrini Galileo SpA op het Tsjechische grondgebied aan een mededingingsregeling hebben deelgenomen. Aldus hebben deze concurrenten in de periode tot en met 30 juni 2001 inbreuk gemaakt op het verbod van § 3, lid 1, van de wet inzake de bescherming van de mededinging, in de versie van wet nr. 63/1991 Sb., zoals gewijzigd, en, in de periode van 1 juli 2001 tot 3 maart 2004, op het verbod van § 3, lid 1, van deze wet, in de versie van wet nr. 143/2001 Sb. Deze ondernemingen hebben dus tot 3 maart 2004 de wet inzake de bescherming van de mededinging geschonden.

Ter bepaling van de datum waarop de inbreuk is beëindigd, is de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže uitgegaan van de laatste datum waarvoor het bewijs van het bestaan van de inbreuk kon worden geleverd, namelijk 3 maart 2004, de datum waarop het laatste e-mailbericht is geregistreerd waaruit blijkt dat de leden van het in het hoofdgeding aan de orde zijnde kartel banden met elkaar onderhielden. Volgens de informatie die de gemachtigde van de Tsjechische Republiek en de vertegenwoordiger van de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže ter terechtzitting hebben verstrekt, baseert het Tsjechische mededingingsrecht zich ter bepaling van het einde van een mededingingsregeling op andere beoordelingscriteria dan de Commissie.

Met uitzondering van één onderneming, die in aanmerking kwam voor de nationale clementieregeling, zijn alle ondernemingen die bij de nationale procedure betrokken waren, tot geldboeten veroordeeld.

Verzoeksters in het hoofdgeding hebben bij de Krajský soud v Brně (regionale rechtbank te Brno) beroep ingesteld tegen de beschikking van de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže. Zij hebben met name gesteld dat deze autoriteit de duur van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde mededingingsregeling niet correct heeft bepaald en het einde van deze regeling bewust vóór de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie heeft gesitueerd, teneinde de toepassing van de Tsjechische wet inzake de bescherming van de mededinging te rechtvaardigen. Volgens verzoeksters in het hoofdgeding volgt uit artikel 11, lid 6, van verordening nr. 1/2003 dat deze autoriteit niet langer bevoegd was om een nationale procedure te voeren, aangezien de Commissie reeds op Europees niveau een procedure in deze zaak had ingeleid. Volgens hen vormde de nationale procedure dus een inbreuk op het ne bis in idem-beginsel, dat dubbele bestraffing verbiedt.

Bij vonnis van 25 juni 2008 heeft de Krajský soud v Brně de beschikking van de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže van 26 april 2007 en de oorspronkelijke beschikking van 9 februari 2007 nietig verklaard.

De Krajský soud v Brně was van oordeel dat het gedrag van verzoeksters in het hoofdgeding één enkele voortdurende inbreuk vormde, en heeft op basis van de beschikking van de Commissie geconcludeerd dat de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže zich ten onrechte op het standpunt heeft gesteld dat de inbreuk op 3 maart 2004 was beëindigd. Volgens de rechtbank heeft de inbreuk voortgeduurd tot 11 mei 2004, dat wil zeggen tot na de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie en tot na de inwerkingtreding van verordening nr. 1/2003. Zij moet dus worden geacht onder de ‘nieuwe regeling’, namelijk artikel 81 EG en verordening nr. 1/2003, te zijn gepleegd. Aangezien de Commissie reeds een procedure op grond van artikel 81 EG had ingeleid tegen het in het hoofdgeding aan de orde zijnde ‘wereldwijd actieve’ kartel en sancties had opgelegd, vormt de nieuwe procedure die in dezelfde zaak is ingeleid, een inbreuk op het ne bis in idem-beginsel. Voorts was de Krajský soud v Brně van oordeel dat de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže krachtens artikel 11, lid 6, eerste volzin, van verordening nr. 1/2003 niet langer bevoegd was om de betrokken zaak te behandelen op grond van artikel 81 EG.

De Úřad pro ochranu hospodářské soutěže heeft tegen de uitspraak van de Krajský soud v Brně beroep in cassatie ingesteld bij de Nejvyšší správní soud (hoogste bestuursrechter). Zij acht zich onverminderd bevoegd om verzoeksters in het hoofdgeding te vervolgen wegens de handelingen die zij vóór de datum van toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie hebben verricht, aangezien de Commissie vóór die datum geen inbreuken in deze staat kon vervolgen. Volgens deze autoriteit maakt de bestraffing van een wereldwijd actief kartel op grond van verschillende bevoegdheden geen inbreuk op het ne bis in idem-beginsel. Zij stelt dat de Commissie en zijzelf territoriaal verschillende gevolgen van de mededingingsregeling hebben onderzocht. Voorts is volgens de rechtspraak van het Hof, meer bepaald het arrest van 13 februari 1969, Wilhelm e.a. (14/68, Jurispr. blz. 1), de gelijktijdige toepassing van het mededingingsrecht van de Unie en het nationale mededingingsrecht toegestaan.

Bij arrest van 10 april 2009 heeft de Nejvyšší správní soud het vonnis van de Krajský soud v Brně vernietigd.

De Nejvyšší správní soud was van oordeel dat de Krajský soud v Brně de deelname van de betrokken ondernemingen aan de mededingingsregeling ten onrechte als een voortdurende inbreuk had gekwalificeerd. Volgens de Nejvyšší správní soud moet worden aangenomen dat er sprake is van twee afzonderlijke inbreuken. De datum van de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie vormde in dit verband een scharniermoment omdat deze toetreding tot een bevoegdheidswijziging heeft geleid. Meer bepaald viel het kartel op het Tsjechische grondgebied tot de datum van deze toetreding uitsluitend onder de bevoegdheid van de nationale instanties en kon het enkel op basis van het nationale recht worden vervolgd. De Nejvyšší správní soud heeft de zaak dan ook ter verdere afdoening terugverwezen naar de Krajský soud v Brně.

De Krajský soud v Brně merkt op dat zij weliswaar krachtens artikel 110, lid 3, van wet nr. 150/2002 Sb. inzake de rechtsvordering in bestuurszaken (Zákon č. 150/2002 Sb., soudní řád správní) aan het rechtsoordeel van de Nejvyšší správní soud is gebonden, maar dat volgens haar niettemin opheldering moet worden verschaft over bepaalde Unierechtelijke kwesties die zijn gerezen in verband met de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie op 1 mei 2004 en de inwerkingtreding van verordening nr. 1/2003.

In deze omstandigheden heeft de Krajský soud v Brně de behandeling van de zaak geschorst en het Hof de volgende prejudiciële vragen gesteld:

Met betrekking tot de formulering van de door de verwijzende rechter gestelde vragen moet het volgende worden opgemerkt. In de eerste vraag, die ertoe strekt te vernemen welke wet van toepassing is op de gevolgen van het in het hoofdgeding aan de orde zijnde kartel op het Tsjechische grondgebied, is sprake van een procedure die na de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie op 1 mei 2004 is ingeleid en die betrekking heeft op een mededingingsregeling die vóór deze datum op het grondgebied van deze staat een aanvang heeft genomen, daarna is voortgezet en pas na deze datum is beëindigd. De tweede vraag betreft de impact van een beschikking van de Commissie waarbij mededingingsverstorend gedrag wordt bestraft, op het vermogen van een nationale mededingingsautoriteit om een procedure met betrekking tot ditzelfde gedrag (‘de zaak’) in te leiden of voort te zetten.

Deze formulering van de gestelde vragen vindt zijn verklaring in het feit dat de verwijzende rechter van oordeel is dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde mededingingsregeling op de markt voor GGS moet worden beschouwd als één enkele voortdurende gedraging waaraan pas een einde is gekomen na de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie, en dat dit mededingingsverstorende gedrag in zijn geheel moet worden getoetst aan de regelgeving die van toepassing was op de dag waarop het is beëindigd, namelijk artikel 81 EG en verordening nr. 1/2003.

In dit verband baseert de verwijzende rechter zich evenals verzoeksters in het hoofdgeding op de beschikking van de Commissie en is hij van oordeel dat deze het gedrag van de betrokken ondernemingen ook heeft bestraft voor zover dit in Tsjechië heeft plaatsgevonden, zodat de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže na de toetreding van de Tsjechische Republiek en de inwerkingtreding van verordening nr. 1/2003 niet bevoegd was om een vervolging in te stellen en sancties op te leggen wegens de gevolgen van de mededingingsregeling op dit grondgebied, zelfs niet voor de periode vóór deze toetreding.

Volgens de verwijzingsbeslissing heeft de Commissie evenwel op 30 september 2004 de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže laten weten dat zij van plan was een procedure in te leiden met betrekking tot de in het hoofdgeding aan de orde zijnde mededingingsregeling op de markt voor GGS, en daarbij gepreciseerd dat het mededingingsverstorende gedrag grotendeels vóór 1 mei 2004 had plaatsgevonden en dat de door haar ingeleide procedure slechts betrekking zou hebben op de activiteiten van het kartel op het grondgebied van de Unie zoals dit bestond vóór de uitbreiding ervan op 1 mei 2004.

Voorts heeft de Commissie in haar schriftelijke opmerkingen opgemerkt dat de werkingssfeer van haar beschikking in punt 29 van de verwijzingsbeslissing onjuist wordt uitgelegd en dat in deze beschikking geen sancties worden opgelegd voor de gevolgen van de heimelijke afspraken die vóór 1 mei 2004 op het Tsjechische grondgebied zijn gemaakt.

Ten slotte blijkt uit de door de verwijzende rechter verstrekt informatie zelf dat in de beschikking van de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže die in het hoofdgeding aan de orde is, uitsluitend rekening wordt gehouden met de mededingingsverstorende gevolgen die de tussen de betrokken ondernemingen overeengekomen mededingingsregeling vóór 1 mei 2004 op het Tsjechische grondgebied heeft gehad. Deze beschikking betreft dus enkel de periode vóór de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie.

De prejudiciële vragen moeten tegen de achtergrond van deze voorafgaande opmerkingen worden onderzocht.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 81 EG en artikel 3, lid 1, van verordening nr. 1/2003 aldus moeten worden uitgelegd dat zij in het kader van een procedure die na 1 mei 2004 is ingeleid, van toepassing kunnen zijn op een mededingingsregeling die gedurende bepaalde periodes vóór 1 mei 2004 gevolgen heeft gehad op het grondgebied van een lidstaat die op die datum tot de Unie is toegetreden.

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat bij de uitlegging en toepassing van artikel 81 EG en verordening nr. 1/2003 rekening moet worden gehouden met de bijzondere situatie van een staat, zoals de Tsjechische Republiek, die met ingang van 1 mei 2004 lid van de Unie is geworden [zie met betrekking tot richtlijn 69/335/EEG van de Raad van 17 juli 1969 betreffende de indirecte belastingen op het bijeenbrengen van kapitaal (PB L 249, blz. 25) arresten van 21 juni 2007, Optimus — Telecomunicações, C-366/05, Jurispr. blz. I-4985, punt 25, en 12 november 2009, Elektrownia Pątnów II, C-441/08, Jurispr. blz. I-10799, punt 30].

Volgens artikel 2 van de toetredingsakte zijn de oorspronkelijke Verdragen en de door de instellingen en de Europese Centrale Bank vóór de toetreding genomen besluiten onmiddellijk bij de toetreding, dus vanaf 1 mei 2004, verbindend voor de nieuwe lidstaten en in deze staten toepasselijk onder de voorwaarden waarin wordt voorzien door deze Verdragen en door de toetredingsakte.

Volgens vaste rechtspraak worden procedureregels in het algemeen geacht te gelden voor alle bij de inwerkingtreding ervan aanhangige geschillen, in tegenstelling tot materiële regels, die doorgaans worden geacht in beginsel niet te gelden ten aanzien van vóór de inwerkingtreding ervan verworven rechtsposities (zie arresten van 12 november 1981, Meridionale Industria Salumi e.a., 212/80–217/80, Jurispr. blz. 2735, punt 9; 6 juli 1993, CT Control (Rotterdam) en JCT Benelux/Commissie, C-121/91 en C-122/91, Jurispr. blz. I-3873, punt 22; 23 februari 2006, Molenbergnatie, C-201/04, Jurispr. blz. I-2049, punt 31, en 14 februari 2008, Varec, C-450/06, Jurispr. blz. I-581, punt 27).

Verordening nr. 1/2003 bevat procedureregels en materiële regels.

Zoals de advocaat-generaal in punt 43 van haar conclusie heeft opgemerkt, bevat artikel 3, lid 1, van deze verordening evenals artikel 81 EG materiële regels voor de beoordeling van overeenkomsten tussen ondernemingen door de mededingingsautoriteiten, die dus materieelrechtelijke voorschriften van de Unie vormen.

Dergelijke materiële regels kunnen in beginsel niet met terugwerkende kracht worden toegepast, ongeacht of dit gunstige of ongunstige gevolgen voor de betrokkenen zou hebben. Het rechtszekerheidsbeginsel verlangt immers dat elke feitelijke situatie in de regel, behoudens uitdrukkelijke andersluidende bepaling, wordt beoordeeld volgens de op het desbetreffende tijdstip geldende bepalingen (zie in die zin arrest van 22 december 2010, Bayerischer Brauerbund, C-120/08, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punten 40 en 41).

Volgens vaste rechtspraak moeten de materieelrechtelijke voorschriften van de Unie met het oog op de inachtneming van het rechtszekerheids- en het vertrouwensbeginsel aldus worden uitgelegd dat zij ten aanzien van vóór de inwerkingtreding ervan verworven rechtsposities slechts gelden voor zover uit de bewoordingen, de doelstellingen of de opzet ervan blijkt dat een dergelijk gevolg aan deze voorschriften dient te worden verbonden (zie arrest van 24 maart 2011, ISD Polska e.a., C-369/09 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 98 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In de onderhavige zaak kan evenwel noch uit de bewoordingen, noch uit het doel, noch uit de opzet van artikel 81 EG, artikel 3 van verordening nr. 1/2003 en de toetredingsakte duidelijk worden afgeleid dat deze twee bepalingen met terugwerkende kracht moeten worden toegepast.

Aan deze vaststellingen wordt niet afgedaan door de argumenten van verzoeksters in het hoofdgeding.

In de eerste plaats trachten sommige verzoeksters in het hoofdgeding een argument te ontlenen aan de punten 62 en 63 van het arrest van 17 oktober 1989, Dow Chemical Ibérica e.a./Commissie (97/87–99/87, Jurispr. blz. 3165), ter ondersteuning van hun stelling dat de werkingssfeer van artikel 3, lid 1, van verordening nr. 1/2003 in de onderhavige zaak niet kan worden beperkt tot inbreuken die na de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie zijn gepleegd, en dat de Commissie bevoegd was om een sanctie op te leggen voor de mededingingsverstorende gedragingen die vóór deze toetreding op het grondgebied van deze staat zijn verricht.

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat het Hof in punt 62 van het reeds aangehaalde arrest Dow Chemical Ibérica e.a./Commissie heeft geoordeeld dat verordening nr. 17 van de Raad van 6 februari 1962, Eerste verordening over de toepassing van de artikelen [81] en [82] van het Verdrag (PB 1962, 13, blz. 204), onmiddellijk bij de toetreding van het Koninkrijk Spanje op 1 januari 1986 van toepassing was in deze nieuwe lidstaat, zodat de in Spanje gevestigde ondernemingen vanaf 1 januari 1986 aan verificaties konden worden onderworpen. Uit punt 63 van hetzelfde arrest blijkt dat de bevoegdheid van de Commissie om na die datum bij in Spanje gevestigde ondernemingen onderzoek te verrichten niet kon worden beperkt tot gedragingen die na de toetreding waren verricht, en dus betrekking kon hebben op gedragingen die vóór die datum hadden plaatsgevonden.

De zaak die heeft geleid tot het arrest Dow Chemical Ibérica e.a./Commissie betrof evenwel niet de toepassing van materiële regels, maar enkel de toepassing van procedureregels, in casu de toepassing van bepalingen betreffende de door de Commissie in de bedrijfsruimten van ondernemingen verrichte verificaties.

Het Hof heeft zich daarentegen in het arrest Dow Chemical Ibérica niet uitgesproken over de vraag of de materiële mededingingsregels van de Unie van toepassing zijn op de mededingingsverstorende gevolgen die een kartel op het grondgebied van een nieuwe lidstaat heeft gehad vóór de toetreding van deze staat tot de Unie.

In de tweede plaats stellen sommige verzoeksters in het hoofdgeding onder verwijzing naar de rechtspraak volgens welke een nieuwe regel onmiddellijk van toepassing is op de toekomstige gevolgen van een onder de oude regeling ontstane situatie, dat het recht van de Unie na de toetreding van een staat tot de Unie onmiddellijk moet worden toegepast bij de beoordeling van de feiten die zich vóór deze toetreding hebben voorgedaan. In punt 14 van het arrest van 2 oktober 1997, Saldanha en MTS (C-122/96, Jurispr. blz. I-5325), waarnaar deze ondernemingen met name hebben verwezen, heeft het Hof geoordeeld dat wanneer in de akte betreffende de toetredingsvoorwaarden voor een staat, in casu de Republiek Oostenrijk, specifieke bepalingen ter zake van de toepassing van een bepaling van het EG-Verdrag ontbreken, die bepaling moet worden geacht onmiddellijk van toepassing te zijn en deze lidstaat te verbinden vanaf de datum van zijn toetreding, zodat zij van toepassing is op de toekomstige gevolgen van vóór de toetreding van deze nieuwe lidstaat ontstane situaties.

Dit argument kan geen steun bieden aan de retroactieve toepassing van artikel 81 EG en verordening nr. 1/2003 op gedragingen die dateren van vóór de toetreding van een staat tot de Unie.

Artikel 81 EG en artikel 3, lid 1, van verordening nr. 1/2003 zijn slechts van toepassing op de eventuele mededingingsverstorende gevolgen van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde mededingingsregeling op het Tsjechische grondgebied voor zover deze gevolgen zich in de periode vanaf 1 mei 2004 hebben doen gevoelen en als zodanig tot een sanctie moeten leiden. Zoals in punt 42 van het onderhavige arrest is vastgesteld, is de inbreuk op de Tsjechische mededingingsregels die in het hoofdgeding aan de orde is volgens de verwijzingsbeslissing evenwel vóór de toetreding van deze staat tot de Unie beëindigd. De Úřad pro ochranu hospodářské soutěže heeft de nationale mededingingsregels enkel toegepast op de gevolgen die de vóór de toetreding op het Tsjechische grondgebied verrichte mededingingsverstorende praktijken vóór die datum hebben veroorzaakt. Zij heeft geen vervolging ingesteld voor de toekomstige gevolgen van gedragingen die vóór deze toetreding hebben plaatsgevonden.

In de derde plaats hebben sommige verzoeksters in het hoofdgeding gesteld dat § 3, lid 1, van de wet inzake de bescherming van de mededinging, die vóór 1 mei 2004 in Tsjechië van toepassing was, inhoudelijk hetzelfde verbod op geheime overeenkomsten en praktijken formuleerde als artikel 81 EG, en dat het Tsjechische mededingingsrecht vóór de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie grotendeels op het recht van de Unie op dit gebied was afgestemd. De Europa-Overeenkomst waarbij een associatie tot stand wordt gebracht tussen de Europese Gemeenschappen en hun lidstaten, enerzijds, en de Tsjechische Republiek, anderzijds (PB 1994, L 360, blz. 2), die op 4 oktober 1993 te Luxemburg is ondertekend en op 1 februari 1995 in werking is getreden, bevatte reeds in artikel 64 een met artikel 81 EG overeenstemmende bepaling. Volgens deze verzoeksters in het hoofdgeding heeft de toetreding van de Tsjechische Republiek tot de Unie dus niet tot gevolg gehad dat in deze staat nieuwe regels voor vennootschappen in het leven zijn geroepen die praktijken verbieden die tot dan toe rechtmatig waren. Het feit dat artikel 81 EG op de in het hoofdgeding aan de orde zijnde mededingingsregeling in haar geheel wordt toegepast, ook op het deel ervan dat vóór deze toetreding is uitgevoerd, levert voor de betrokken ondernemingen geen schending van het rechtszekerheidsbeginsel op.

In dit verband zij opgemerkt dat, wat de toetsing van de mededingingsverstorende gevolgen op het Tsjechische grondgebied betreft, de nationale instanties vóór 1 mei 2004 bij uitsluiting bevoegd waren om zowel het nationale recht als bovengenoemde Europa-Overeenkomst toe te passen en uit te voeren. Bovendien was verordening nr. 1/2003 — waarvan artikel 3, lid 1, de verschillende nationale mededingingsautoriteiten voor het eerst verplicht om artikel 81 EG en het nationale mededingingsrecht onder de daarin gestelde voorwaarden naast elkaar toe te passen — vóór die datum noch in de oude, noch in de nieuwe lidstaten van toepassing. Verordening nr. 1/2003 is immers volgens artikel 45, tweede alinea, ervan pas van toepassing met ingang van 1 mei 2004.

Sommige verzoeksters in het hoofdgeding hebben eveneens gesteld dat het beginsel van de retroactieve toepassing van de lichtste straf rechtvaardigt dat de mededingingsverstorende gevolgen die de in het hoofdgeding aan de orde zijnde mededingingsregeling vóór 1 mei 2004 op het Tsjechische grondgebied heeft gehad, worden getoetst aan artikel 81 EG en verordening nr. 1/2003. Volgens deze vennootschappen moet dit beginsel, dat het Hof in strafzaken heeft erkend, eveneens in mededingingszaken worden toegepast in procedures die wegens administratieve overtredingen zijn ingeleid.

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat het beginsel van de retroactieve toepassing van de lichtste straf, dat deel uitmaakt van de constitutionele tradities die de lidstaten gemeen hebben en van de algemene beginselen van het recht van de Unie waarvan het Hof de eerbiediging verzekert (arresten van 3 mei 2005, Berlusconi e.a., C-387/02, C-391/02 en C-403/02, Jurispr. blz. I-3565, punten 67 en 68; 11 maart 2008, Jager, C-420/06, Jurispr. blz. I-1315, punt 59, en 28 april 2011, El Dridi, C-61/11 PPU, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 61), ook is opgenomen in artikel 49, lid 1, derde volzin, van het Handvest.

Door zich op dit beginsel te beroepen, bepleiten verzoeksters in het hoofdgeding evenwel niet de toepassing van een lichtere sanctie voor de periode vóór 1 mei 2004, maar beogen zij in werkelijkheid te verkrijgen dat de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže zich uiteindelijk niet uitspreekt over de gevolgen van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde mededingingsregeling op het Tsjechische grondgebied. Deze vennootschappen wensen dat het beginsel van de retroactieve toepassing van de lichtste straf uiteindelijk aldus wordt uitgelegd dat de Tsjechische mededingingsautoriteit niet bevoegd is om voor de periode vóór 1 mei 2004 een sanctie voor deze mededingingsregeling op te leggen en dat de hierdoor in deze periode veroorzaakte mededingingsverstorende gevolgen worden geacht door de beschikking van de Commissie te zijn gedekt.

Zoals de advocaat-generaal in punt 61 van haar conclusie heeft opgemerkt, komen dergelijke argumenten erop neer dat de bevoegdheid van de Úřad pro ochranu hospodářské soutěže om geldboeten op te leggen als zodanig wordt betwist. Deze kwestie betreft de uitlegging van artikel 11, lid 6, van verordening nr. 1/2003 en het ne bis in idem-beginsel, die bij de behandeling van de tweede vraag zullen worden onderzocht, en niet de retroactieve toepassing van de lichtste straf.

Bijgevolg moet op de eerste vraag worden geantwoord dat artikel 81 EG en artikel 3, lid 1, van verordening nr. 1/2003 aldus moeten worden uitgelegd dat zij in het kader van een procedure die na 1 mei 2004 is ingeleid, niet van toepassing zijn op een mededingingsregeling die gedurende bepaalde periodes vóór 1 mei 2004 gevolgen heeft gehad op het grondgebied van een op die datum tot de Unie toegetreden lidstaat.

Met zijn tweede vraag, die uit twee delen bestaat, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of een na 1 mei 2004 door de Commissie ingeleide boeteprocedure de mededingingsautoriteit van een op die datum toegetreden lidstaat voorgoed de bevoegdheid ontneemt om op grond van het nationale mededingingsrecht een vervolging in te stellen wegens een mededingingsregeling die vóór de toetreding van deze staat tot de Unie gevolgen op het grondgebied van deze staat heeft gehad. In dit verband wenst de verwijzende rechter in de eerste plaats opheldering over de uitlegging van artikel 11, lid 6, juncto artikel 3, lid 1, van verordening nr. 1/2003, en over de afbakening van de bevoegdheden van de nationale mededingingsautoriteit en de Commissie om een dergelijke procedure in te leiden. In de tweede plaats wenst de verwijzende rechter van het Hof te vernemen over welke speelruimte de nationale mededingingsautoriteit beschikt om het nationale mededingingsrecht toe te passen, gelet op het ne bis in idem-beginsel.