HvJ EU, 21-01-2015, nr. C-482/13, nr. C-484/13, nr. C-485/13, nr. C-487/13

In de eenentwintigste overweging van de considerans van richtlijn 93/13 wordt aangegeven dat:

Artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 luidt als volgt:

Artikel 7, lid 1, van richtlijn 93/13 bepaalt:

In artikel 8 van richtlijn 93/13 is vastgesteld: ‘Ter verhoging van het beschermingsniveau van de consument kunnen de lidstaten op het onder deze richtlijn vallende gebied strengere bepalingen aannemen of handhaven, voor zover deze verenigbaar zijn met het Verdrag’.

Volgens artikel 1911 van de Spaanse Código Civil (burgerlijk wetboek) is een schuldenaar met zijn gehele tegenwoordige en toekomstige vermogen aansprakelijk voor de door hem aangegane verbintenissen.

Artikel 105 van de Ley Hipotecaria (hypotheekwet), in de bij besluit van 8 februari 1946 gecodificeerde versie,7. zoals gewijzigd bij Ley 1/2013, bepaalt dat hypotheek kan worden gevestigd tot zekerheid van alle soorten vorderingen en geen invloed heeft op de onbeperkte persoonlijke aansprakelijkheid van de schuldenaar als bedoeld in artikel 1911 van de Código Civil.

Artikel 552, lid 1, van de Ley de Enjuiciamiento Civil (wetboek van burgerlijke rechtsvordering), zoals gewijzigd bij artikel 7, lid 1, van Ley 1/2013, bepaalt dat wanneer de rechter vaststelt dat een beding in bepaalde executoriale titels als oneerlijk moet worden aangemerkt, hij partijen binnen vijftien dagen hoort. Nadat de partijen zijn gehoord, beslist de rechter binnen vijf dagen daaropvolgend, overeenkomstig het bepaalde in artikel 561, lid 1, punt 3, van de Ley de Enjuiciamiento Civil.

Bij Ley 1/2013 is ook een nieuw punt 3 aan artikel 561, lid 1, van de Ley de Enjuiciamiento Civil toegevoegd, dat luidt als volgt:

Bovendien is bij artikel 3, lid 2, van Ley 1/2013 een derde lid toegevoegd aan artikel 114 van de Ley Hipotecaria, dat luidt:

De tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013, ten slotte, is geformuleerd als volgt:

Zoals blijkt uit de verwijzingsbeslissingen, behelzen de drie voorgelegde vragen in feite verschillende aspecten van één meeromvattende vraag. De betrokkenen vatten die drie aspecten echter verschillend op.8.

Ik wijs om te beginnen erop dat de verwijzende rechter met vraag B het Hof verzoekt om uitlegging — en zelfs beoordeling van de geldigheid — van nationaal recht. Dat valt buiten de bevoegdheid van het Hof krachtens artikel 267 VWEU, zodat het Hof kennelijk onbevoegd is die vraag te beantwoorden. Het bezwaar van de verwijzende rechter tegen Ley 1/2013 komt echter eveneens tot uitdrukking in vraag C, die is geformuleerd in termen van verenigbaarheid van de tweede overgangsbepaling van die wet met richtlijn 93/13 en met name met artikel 6, lid 1, van de richtlijn. Het Hof heeft dan ook zonder meer de mogelijkheid om in althans dat verband in te gaan op de twijfels van de verwijzende rechter.

Bovendien houden de vragen A en C verband met elkaar, in de zin dat met beide wordt gevraagd naar de rechtsgevolgen van een contractueel beding dat als oneerlijk is aangemerkt. Met vraag A wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen welke bevoegdheden en verplichtingen de nationale rechter op grond van richtlijn 93/13 heeft met betrekking tot een oneerlijk vertragingsrentebeding. Anderzijds wenst de verwijzende rechter met vraag C in wezen te vernemen of een bepaling als de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 verenigbaar is met de richtlijn, voor zover zij die bevoegdheden en verplichtingen mogelijkerwijs beperkt.

Ik zal mijn bespreking daarom splitsen in twee delen. Het antwoord op vraag A ligt voor de hand; het antwoord op vraag C vereist echter meer nuancering, zeker gelet op de door de Spaanse regering gemaakte opmerkingen.

Met vraag A wenst de verwijzende rechter te vernemen of richtlijn 93/13 en met name artikel 6, lid 1, daarvan, hem verplicht een als oneerlijk aangemerkt contractueel beding tot vaststelling van de vertragingsrente nietig te verklaren, of dat hij in plaats daarvan die rente moet matigen — dan wel een matiging ervan moet toestaan.

Zoals uit de motivering van de verwijzingsbeslissingen blijkt, is de door vraag A bestreken kwestie al beantwoord in de arresten Banco Español de Crédito9. en Asbeek Brusse en De Man Garabito.10. Ook het arrest in de zaak Kásler en Káslerné Rábai11., dat is gewezen nadat de onderhavige verwijzingsbeslissingen bij het Hof zijn ingekomen, kan richtsnoeren bieden.

Volgens deze arresten dient de nationale rechter op grond van artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 een oneerlijk contractueel beding buiten toepassing te laten, zodat het geen dwingende gevolgen heeft voor de consument, maar heeft de rechter niet de bevoegdheid de inhoud ervan te herzien. De consumentenovereenkomst moet in beginsel, zonder andere wijzigingen dan de schrapping van de oneerlijke bedingen, blijven voortbestaan voor zover volgens het nationale recht dat voortbestaan van de overeenkomst mogelijk is.12.

Specifiek met betrekking tot boetebedingen heeft het Hof verklaard dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 niet aldus kan worden uitgelegd dat een nationale rechter die heeft vastgesteld dat een boetebeding in een overeenkomst tussen een verkoper en een consument oneerlijk is, ermee mag volstaan de hoogte van de ingevolge dat beding aan die consument in rekening gebrachte boete te matigen, in plaats van zonder meer het beding voor de consument buiten toepassing te laten.13.

In de zaak Banco Español de Crédito zag het omstreden oneerlijke beding op de niet-tijdige betaling van de termijnen van een lening voor de aankoop van een voertuig. In de zaak Asbeek Brusse en De Man Garabito ging het om een boetebeding in een huurovereenkomst voor woonruimte, dat vertragingsrente omvatte.

In de zaak Kásler en Káslerné Rábai was daarentegen een unieke situatie aan de orde betreffende restitutie. De verwijzende rechter wenste in die zaak te vernemen of een nationale rechter een oneerlijk beding in een consumentenkredietovereenkomst mag vervangen door aanvullende bepalingen van nationaal recht in omstandigheden waarin, indien de overeenkomst niet kan blijven voortbestaan zonder het betrokken beding, nietigheid van de overeenkomst in het nadeel van de consument kan werken. Het Hof overwoog dat de nietigheid van de gehele consumentenkredietovereenkomst in beginsel tot gevolg heeft dat het nog verschuldigde bedrag van de lening onmiddellijk opeisbaar wordt, wat eerder de belangen van de consument dan die van de kredietverlener schaadt. In die specifieke situatie oordeelde het Hof daarom dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat die bepaling zich niet verzet tegen een nationale bepaling op grond waarvan de nationale rechter de nietigheid van dat beding kan verhelpen door het te vervangen door een nationaal voorschrift van aanvullend recht.14.

Het arrest Kásler en Káslerné Rábai is voor de onderhavige zaken echter niet relevant. Niet valt in te zien hoe de nietigheid van een oneerlijk vertragingsrentebeding als het onderhavige nadelige consequenties voor de lener-consument kan hebben, omdat daardoor juist de rente-aanspraak van de schuldeiser die een beroep doet op het oneerlijke beding volledig vervalt. Anders dan de banken ter terechtzitting hebben gesteld, is bovendien het feit dat een matigingsbevoegdheid wordt toegekend door een bepaling van nationaal recht in plaats van in het kader van een discretionaire rechterlijke bevoegdheid, irrelevant. Blijkens haar artikel 8 voorziet richtlijn 93/13 immers in een minimumharmonisatie, zodat de lidstaten slechts bepalingen kunnen aannemen of handhaven ter verhoging van de consumentenbescherming waarin de richtlijn reeds voorziet. Het antwoord op vraag A kan dan ook niet verschillen van het antwoord in het arrest Banco Español de Crédito en het arrest Asbeek Brusse en De Man Garabito, dat ik hierboven in punt 26 heb samengevat.

Vraag C betreft de verenigbaarheid met richtlijn 93/13 — en in het bijzonder met artikel 6, lid 1, ervan — van de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013, die van toepassing is in procedures tot executie of buitengerechtelijke verkoop die waren ingeleid maar nog niet waren afgesloten vóór 15 mei 2013, alsook in procedures waarin het bedrag waarvoor verlof tot executie of buitengerechtelijke verkoop wordt verzocht reeds is vastgesteld. De verwijzende rechter wenst in wezen te vernemen of een schuldeiser die in een hypothecaire executieprocedure aanspraak maakt op vertragingsrente op grond van een contractueel beding waarin die rente is vastgesteld boven de wettelijke limiet (driemaal de wettelijke rente), die vertragingsrente zodanig mag aanpassen dat deze de limiet niet meer overschrijdt.

Ook al is de kwestie door de verwijzende rechter niet aangekaart, lijkt het mij nuttig eerst kort in te gaan op de vraag of artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 eraan in de weg staat dat het Hof een antwoord geeft op de vraag van de verenigbaarheid van de betrokken nationale bepalingen met de richtlijn.15. Volgens de banken is de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 namelijk een dwingendrechtelijke bepaling, die los van de wil van partijen van toepassing is en niet binnen de werkingssfeer van richtlijn 93/13 valt.

Ik heb een dergelijk argument al besproken in de zaak Sánchez Morcillo en Abril García.16. Anders dan in die zaak heeft de verwijzende rechter in casu uitdrukkelijk het eerlijke karakter van de vertragingsrentebedingen in de betrokken hypotheekovereenkomsten ter discussie gesteld. Hij vraagt in dat verband naar de omvang van zijn bevoegdheden en verplichtingen ingevolge richtlijn 93/13, wanneer een dergelijk beding als oneerlijk wordt aangemerkt. Het gaat dan ook om een volstrekt andere situatie dan het geval was in de zaak Barclays Bank,17. waarin het Hof vaststelde dat het bij de betreffende nationale bepalingen ter regeling van de Spaanse executieprocedure om wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen ging, die niet in de omstreden overeenkomst stonden vermeld en die niet onder de richtlijn vielen.

Na deze kanttekeningen wil ik om te beginnen in herinnering brengen dat het Hof in een procedure krachtens artikel 267 VWEU weliswaar niet bevoegd is uitspraak te doen over de verenigbaarheid van bepalingen van het nationale recht met het recht van de Unie of om nationale bepalingen uit te leggen, maar wel bevoegd is om de verwijzende rechter alle uitleggingsgegevens met betrekking tot het recht van de Unie te verschaffen die hem in staat stellen die verenigbaarheid te beoordelen bij de beslechting van het bij hem aanhangige geding.18. Om die hulp te kunnen bieden, moet het Hof altijd enig begrip hebben van de relevante toepasselijke nationale regels, ook al staat het uiteraard steeds volledig aan de nationale rechter dat begrip te verifiëren. Met dat algemene voorbehoud in gedachten, merk ik het volgende op.

Gelet op de arresten van het Hof in de zaken Banco Español de Crédito en Asbeek Brusse en De Man Garabito is het begrijpelijk dat de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 tot enige controverse heeft geleid, voor zover zij aldus kan worden opgevat dat zij de nationale rechter ertoe verplicht om, ten nadele van de consument, een verlaging van de vertragingsrente toe te staan in plaats van het betrokken contractuele beding nietig te verklaren. Ik wil echter wijzen op het gevaar van een dergelijke gevolgtrekking, die is gebaseerd op een fundamenteel misverstand. De opvatting steunt op de verleidelijke gedachte dat de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 op de een of andere manier

De aan het Hof voorgelegde bepalingen van nationaal recht bieden echter geen steun voor die hypothese. De Spaanse regering heeft desgevraagd ter terechtzitting bevestigd dat de veronderstelling onjuist is. De andere ter terechtzitting aanwezige partijen hebben dit niet (althans niet in theorie) bestreden.

De mogelijkheid die een schuldeiser ingevolge de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 heeft om tijdens de executieprocedure de vertragingsrente — onder bepaalde voorwaarden — zodanig aan te passen dat deze onder de wettelijke limiet blijft voor vertragingsrente die via een hypothecaire executie invorderbaar is, staat in feite helemaal los van de vraag of het aan de executieprocedure ten grondslag liggende contractuele beding al dan niet oneerlijk is. Uit de formulering van de bepaling blijkt immers dat zij van toepassing is op zowel eerlijke als oneerlijke contractuele bedingen.

De tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 is eveneens van toepassing op contractuele bedingen waarvan het eerlijke karakter niet aan richtlijn 93/13 kan worden getoetst. Zo geldt Ley 1/2013 kennelijk ook voor bedingen waarover afzonderlijk is onderhandeld en die buiten de in artikel 3, lid 1, van de richtlijn bepaalde werkingssfeer vallen. In de tweede plaats, ervan uitgaande dat de betaling van vertragingsrente — als een bepaalde soort rente — kan worden gekenmerkt als een van de wezenlijke verplichtingen van een hypothecaire lening in de zin dat zij deel uitmaakt van de tegenprestatie voor de toegekende kredietfaciliteit,19. kan het eerlijke karakter van een beding in een consumentenkredietovereenkomst waarin de vertragingsrente is geregeld, niet aan artikel 4, lid 2, van de richtlijn worden getoetst (mits het beding duidelijk en begrijpelijk is geformuleerd). In deze beide gevallen is in theorie geen beroep op de richtlijn mogelijk om zich tegen het vertragingsrentebeding te verzetten. Op de voet van de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 is een aanpassing van de hoogte van de vertragingsrente waarvoor de hypotheek als zekerheid dient en die dus via een executieprocedure kan worden ingevorderd echter wel mogelijk in het geval dat het voor die vertragingsrente vastgestelde tarief de wettelijke limiet overschrijdt.

Dit gebrek aan rechtstreeks verband tussen de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 en richtlijn 93/13 blijkt nog duidelijker uit het feit dat de Ley Hipotecaria en met name de derde alinea van artikel 114 van die wet — waarop de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 betrekking heeft — alleen van toepassing is op bepaalde rentetarieven in de context van hypothecaire executieprocedures, ongeacht of de geldverstrekker een verkoper is en de schuldenaar een consument. Artikel 1 van richtlijn 93/13 bepaalt daarentegen dat de richtlijn horizontale werking heeft voor alle soorten overeenkomsten, mits deze zijn gesloten door een verkoper en een consument.

In haar schriftelijke opmerkingen heeft de Spaanse regering in dit verband meer in het bijzonder gesteld dat met de derde alinea van artikel 114 van de Ley Hipotecaria, en dus ook met de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013, wordt beoogd het bedrag dat door de hypotheek wordt gedekt, te maximeren teneinde de omvang van de contractuele verplichtingen die uit hoofde van een hypotheek afdwingbaar zijn tegenover derden te beperken. De in die bepalingen vastgestelde limiet voor invorderbare vertragingsrente, die niet meer dan driemaal de wettelijke rente mag bedragen en uitsluitend verschuldigd is over de achterstallige hoofdsom, is van toepassing op hypotheekleningen voor het hoofdverblijf van de schuldenaar. De Spaanse regering heeft ter terechtzitting bevestigd dat die bepalingen slechts de hoogte van de vertragingsrente met betrekking tot het verhypothekeerde onroerende goed beperken, en niet zien op de overige goederen van de schuldenaar, waarop de schuldeiser dus overeenkomstig artikel 1911 van de Código Civil nog steeds verhaal kan zoeken tot volledige voldoening van het verschuldigde bedrag. In het licht van de opmerkingen van de regering komt het mij voor dat de derde alinea van artikel 114 van de Ley Hipotecaria, en met betrekking tot overgangssituaties de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013, feitelijk niet de vertragingsrente als zodanig regelen, die een zuiver contractuele aangelegenheid blijft, maar alleen de hoogte van de via een hypothecaire executie in te vorderen vertragingsrente begrenzen. De geldverstrekker kan nog steeds volledige betaling van de uitstaande bedragen trachten te verkrijgen via de overige goederen van de schuldenaar. Indien deze uitleg van de Spaanse wet juist is — en het is aan de verwijzende rechter deze kwestie te onderzoeken — zie ik niet hoe deze bepalingen in verband staan met de rechten die consumenten aan richtlijn 93/13 kunnen ontlenen, laat staan dat zij deze kunnen beperken.

Nu zou men kunnen stellen dat de maximale vertragingsrente bij hypotheekleningen, bepaald in de derde alinea van artikel 114 van de Ley Hipotecaria — en dus ook in de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 — in zekere zin de beoordeling of een bepaald rentetarief op grond van richtlijn 93/13 eerlijk is ‘bederft’, nu men dit aldus zou kunnen opvatten dat een benadering mogelijk is waarbij alle vertragingsrentetarieven onder of gelijk aan driemaal de wettelijke rente eerlijk worden geacht en, omgekeerd, alle vertragingsrentetarieven boven die grens oneerlijk zijn.20. De verwijzende rechter stelt overigens dat de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 de Spaanse rechter ‘impliciet’ verplicht tot matiging van een als oneerlijk aangemerkt vertragingsrentebeding. Hij verduidelijkt echter niet waarom dit impliciet is. Mijn gedachten op dit punt zijn de volgende.

Overeenkomstig artikel 4, lid 1, van richtlijn 93/13 moeten bij de beoordeling van het oneerlijke karakter van een beding van een overeenkomst alle omstandigheden rond de sluiting van de overeenkomst, op het moment waarop de overeenkomst is gesloten in aanmerking worden genomen, rekening houdend met de aard van de goederen of diensten waarop de overeenkomst betrekking heeft. Hieruit volgt dat in dit verband ook de gevolgen moeten worden beoordeeld die dat beding kan hebben in het kader van het op de overeenkomst toepasselijke recht, hetgeen een onderzoek van het nationale rechtsstelsel impliceert.21.

Hoewel de derde alinea van artikel 114 van de Ley Hipotecaria en, wat de interimperiode betreft de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013, in het kader van executieprocedures de hoogte van de via een hypothecaire executie invorderbare vertragingsrente beperkt tot driemaal de wettelijke rente, betekent dit niet dat iedere daarboven gelegen contractuele rente automatisch een oneerlijk karakter in de zin van de richtlijn heeft, en evenmin dat alles daaronder automatisch niet oneerlijk is. Er is geen gulden regel die bepaalt wanneer een beding waarin een vertragingsrente is vastgesteld automatisch oneerlijk is. De voor een bepaald gebied van het nationaal recht geldende maximumrentetarieven vormen slechts een van de in aanmerking te nemen factoren. Het is evident dat men niet tot een gedegen oordeel over het oneerlijke karakter van een vertragingsrentebeding kan komen door enkel als vergelijksmaatstaf een veelvoud van de wettelijke rente te nemen. Dit blijkt ook uit de bewoordingen van punt e van de bijlage bij richtlijn 93/13:22.‘de consument die zijn verbintenissen niet nakomt, een onevenredig hoge schadevergoeding op te leggen’ (mijn cursivering), nu per definitie alleen een beoordeling van het concrete geval kan uitwijzen of de vergoeding in een bepaalde situatie evenredig is of niet. Ik meen dat de beoordeling van de eerlijkheid van een vertragingsrente in een kredietovereenkomst (zoals gezegd, ervan uitgaande dat die rente geen deel uitmaakt van de essentialia negotii of niet anderszins aan toetsing is onttrokken) moet beginnen bij het geleende bedrag en de duur van de lening, die per overeenkomst kunnen verschillen. Uiteindelijk is die beoordeling echter geen zaak van het Hof, maar van de nationale rechter, die beter in staat is alle relevante omstandigheden van een specifiek geval af te wegen en die vertrouwd is met het regiem dat naar nationaal recht algemeen van toepassing is.23.

Hoe het ook zij, zelfs gesteld dat in een consumentenovereenkomst voor een hypotheeklening een vertragingsrente is bepaald die minder bedraagt dan driemaal de wettelijke rente maar die, in de specifieke omstandigheden, oneerlijk is in de zin van richtlijn 93/13, bestaat er geen twijfel over dat artikel 6 van de richtlijn in de weg staat aan vervanging van die oneerlijke contractuele vertragingsrente door een lager en dus mogelijkerwijs minder belastend tarief dat in het nationale recht is vastgesteld. Niets wijst echter erop dat een Spaanse rechter niet de mogelijkheid heeft om een oneerlijk beding overeenkomstig artikel 561, lid 1, punt 3, van de Ley de Enjuiciamiento Civil in zijn geheel te vernietigen. Een desbetreffende beperking zou mijns inziens op zijn minst vereisen dat de derde alinea van artikel 114 van de Ley Hipotecaria — en met betrekking tot overgangssituaties de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 — voorrang heeft op artikel 561, lid 1, punt 3, van de Ley de Enjuiciamiento Civil. Uit de verwijzingsbeschikkingen blijkt echter in het geheel niet dat de Spaanse regeling aldus moet worden uitgelegd. De Spaanse regering stelt integendeel dat slechts in het geval dat wordt vastgesteld dat een contractueel beding niet oneerlijk is, bij wijze van aanvullende maatregel ter bescherming van het hoofdverblijf, de in de derde alinea van artikel 114 van de Ley Hipotecaria — en met betrekking tot overgangssituaties de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013 — bepaalde limiet toepassing vindt. Dit dient uiteraard te worden onderzocht door de verwijzende rechter, die als enige bevoegd is om nationaal recht uit te leggen.24.

Welnu, bij de uitlegging van nationaal recht in overeenstemming met richtlijn 93/13 moet de verwijzende rechter het gehele interne recht in acht nemen en de in het nationale recht erkende uitleggingsmethoden zo toepassen dat het in artikel 6, lid 1, van die richtlijn beoogde resultaat wordt bereikt, namelijk verzekeren dat de rechten van de consument effectief worden beschermd.25. In feite is de wijze waarop de Spaanse regering het Spaanse recht uitlegt — waarbij voorrang wordt gegeven aan het buiten toepassing laten, overeenkomstig de richtlijn, van een oneerlijk vertragingsrentebeding boven de enkele aanpassing van de vertragingsrente — volgens mij de enige interpretatie die de verenigbaarheid van Ley 1/2013 met de in artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 neergelegde voorwaarden verzekert. Bovendien blijkt uit de opmerkingen van de Spaanse regering dat die uitlegging naar Spaans recht ook mogelijk is.

Om kort te gaan, ik ben van mening dat richtlijn 93/13 niet ziet op bepalingen van nationaal recht op grond waarvan in het kader van hypothecaire executieprocedures de vertragingsrente moet worden aangepast, wanneer die bepalingen geheel los van het al dan niet eerlijke karakter van het betrokken rentetarief van toepassing zijn. Indien een bepaling van nationaal recht (zoals de tweede overgangsbepaling van Ley 1/2013) in het kader van een executieprocedure de hoogte van de via een hypothecaire executie invorderbare vertragingsrente beperkt, strekt dat alle hypothecaire schuldenaars (en niet noodzakelijkerwijs consumenten) tot voordeel. Wat consumenten betreft verzekert het, voor zover die bepaling hun rechten ingevolge richtlijn 93/13 (bijvoorbeeld, met betrekking tot bedingen die niet oneerlijk zijn of niet onder die richtlijn vallen) vervolledigt, een betere bescherming van die consumenten, zoals artikel 8 van de richtlijn wil stimuleren.26.

Het is echter mogelijk dat de hier door mij gekozen benadering uiteindelijk niet beslissend zal blijken voor de uitkomst van de hoofdgedingen. Afgaand op de inhoud van de verwijzingsbeslissingen neigt de verwijzende rechter naar de opvatting dat de aan de betrokken hypotheekleningen verbonden vertragingsrenten in feite oneerlijk zijn. Indien hij na een globale beoordeling tot de conclusie komt dat dit het geval is, volgt uit mijn bovenstaande antwoord op vraag A dat hij ervoor moet zorgen dat deze bedingen de consument niet binden, zonder de rente als zodanig te matigen of deze door een in de Spaanse wetgeving vastgesteld tarief te vervangen.

Tot slot, het is mij niet ontgaan dat vraag C verwijst naar de beginselen van gelijkwaardigheid en doeltreffendheid. In het licht van het voorgaande lijkt van schending van deze beginselen geenszins sprake te zijn, zodat ik geen aanleiding zie ze nader te bespreken.