HR, 09-09-2016, nr. 15/01976

Kinselmeer heeft één middel van cassatie voorgesteld. Dat middel omvat, naast een “Inleiding tot de klachten”, drie onderdelen (1-3), welke onderdelen in verschillende subonderdelen (1.1.-1.5, 2.1-2.7 en 3.1-3.4) zijn onderverdeeld.

Alvorens de klachten te bespreken stel ik voorop dat in cassatie vaststaat dat tussen partijen géén (romp)overeenkomst tot stand is gekomen (rov. 3.2 van het bestreden arrest en de rov. 4.3 - 4.5 van het vonnis van de rechtbank Noord-Holland).

Subonderdeel 1.1 klaagt dat de oordeelsvorming van het hof in rov. 3.3.5 op een onjuiste toepassing van de maatstaf voor de beoordeling van de schadevergoedingsplicht bij afgebroken onderhandelingen rust, althans dat het oordeel onbegrijpelijk is in het licht van de door Kinselmeer aan haar vorderingen ten grondslag gelegde, aan het Hoogheemraadschap verweten gedragingen.

Subonderdeel 1.2 betoogt dat het hof ten onrechte, althans onbegrijpelijk, heeft geoordeeld dat het Hoogheemraadschap met de brief van 15 juli 2011 een voorbehoud heeft gemaakt dat bepalend is voor de vraag of het Hoogheemraadschap eind augustus 2011 de onderhandelingen met Kinselmeer mocht afbreken. Kinselmeer heeft, aldus het subonderdeel, immers aan haar vorderingen niet de zekerheid over de versterking door het Hoogheemraadschap binnendijks en buiten de contour van acht meter ten grondslag gelegd, maar de onzekerheid die het Hoogheemraadschap heeft laten bestaan over de mogelijkheid dat het (definitief) zou kiezen voor versterking binnendijks en buiten de acht meter contour, met directe en materiële gevolgen voor het ecopark. Het subonderdeel benadrukt dat het gelet op de feiten evident is dat de onzekerheid die het Hoogheemraadschap heeft laten voortbestaan over zijn (definitieve) keuze van dijkversterking de realisatie van het ecopark in de zomer van 2011 “de das omdeed”.

Subonderdeel 1.3 voert aan dat het bij Kinselmeer door het Hoogheemraadschap gewekte, gerechtvaardigde vertrouwen er (dan ook) op ziet dat het Hoogheemraadschap door de brief van 15 juli 2011 en de e-mails van [betrokkene 2] van 20 en 21 juli 2011, ermee instemde dat het ecopark niet doorgaat door onzekerheid over de uiteindelijk te kiezen wijze van dijkversterking, terwijl beide partijen wisten dat uitstel (zonder duidelijk vooruitzicht) in dit geval afstel betekende, en dat Kinselmeer in verband met het niet (tijdig) kunnen realiseren van het ecopark door het Hoogheemraadschap zou worden gecompenseerd met een integrale schadevergoeding volgens dezelfde methodiek als in 2009. In dat verband is volgens het subonderdeel irrelevant dat [betrokkene 2] “geen mandaat had het hoogheemraadschap rechtens te binden”, omdat een dergelijke beperking in de bevoegdheid van [betrokkene 2] niet eraan afdoet dat Kinselmeer in goed vertrouwen mocht afgaan op de mededelingen en andere feitelijke gedragingen van [betrokkene 2]. In verband met het postvatten van rechtens relevant vertrouwen bij Kinselmeer komen de uitlatingen en gedragingen van [betrokkene 2], gedaan in zijn hoedanigheid als contactpersoon en gesprekspartner vanuit het Hoogheemraadschap in de onderhavige kwestie met Kinselmeer, in het maatschappelijk verkeer voor rekening van het Hoogheemraadschap, ongeacht de formele reikwijdte van de (vertegenwoordigings-)bevoegdheid van [betrokkene 2], aldus het subonderdeel.

Subonderdeel 1.4 klaagt dat in dat verband eveneens onjuist, althans onbegrijpelijk is, dat het hof in rov. 3.3.5, slot, de door het Hoogheemraadschap uitgesproken bereidheid om met Kinselmeer over (de omvang van) een schadeloosstelling te onderhandelen en dezelfde deskundige als in 2009 aan te zoeken in het kader van een vast te stellen schadeloosstelling, “afzet” tegen dat voorbehoud (dat “blijft daarmee immers overeind”, aldus het hof). Volgens het subonderdeel is die bereidheid tot schadeloosstelling van Kinselmeer immers de “prijs” van het voorbehoud waarmee het Hoogheemraadschap heeft beoogd de (definitieve) keuze voor de wijze van dijkversterking, inclusief mogelijke alternatieven met directe en materiële gevolgen voor het ecopark, in de zomer van 2011 voor niet nader bepaalde tijd open te houden.

Subonderdeel 1.5 betoogt dat bovendien ook uit rov. 3.3.6 blijkt dat het hof het in rov. 3.3.4. geparafraseerde voorbehoud uit de brief van 15 juli 2011 dat “voor de dijkversterking - kort gezegd - meer grond benodigd zou blijken dan de (in 2009 van Kinselmeer gekochte) strook van 8 meter”, kennelijk uitlegt alsof het Hoogheemraadschap zich aldus (zonder meer) erop heeft vastgelegd om uitsluitend een wijze van dijkversterking uit te voeren die de acht meter contour (alsnog) zal respecteren en dat die uitleg onbegrijpelijk is omdat uit andere zinssneden uit de brief volgt dat het Hoogheemraadschap zich zijn (definitieve) keuze heeft voorbehouden. Volgens het subonderdeel bepaalt de (definitieve) keuze van het Hoogheemraadschap voor een bepaalde wijze van dijkversterking uiteindelijk of er in geval van binnendijkse versterking meer grond “benodigd zou blijken” dan de strook van acht meter, en niet het enkele bestaan van (hypothetisch gebleven) alternatieven waarvan bovendien geenszins bij voorbaat vaststaat dat deze wat het Hoogheemraadschap betreft de kwalificatie van “kansrijk of haalbaar” zouden doorstaan en daadwerkelijk zouden (kunnen) worden uitgevoerd.

Het hof heeft in rov. 3.3.2-3.3.9 geoordeeld dat het het Hoogheemraadschap vrijstond de onderhandelingen met Kinselmeer over een schadevergoedingsregeling af te breken. Kennelijk was het hof van oordeel dat Kinselmeer niet gerechtvaardigd op de totstandkoming van een overeenkomst mocht vertrouwen en dat het afbreken van de onderhandelingen door het Hoogheemraadschap ook in verband met de andere omstandigheden van het geval niet onaanvaardbaar was. Het hof heeft hierbij doorslaggevende betekenis toegekend aan de brief van 15 juli 2011 van het Hoogheemraadschap aan Kinselmeer, waarin het hof heeft gelezen dat het Hoogheemraadschap met betrekking tot zijn bereidheid tot het schadeloosstellen van Kinselmeer een voorbehoud heeft gemaakt: “het hoogheemraadschap is alleen dan bereid Kinselmeer schadeloos te stellen als voor de dijkversterking - kort gezegd - meer grond benodigd zou blijken dan de (in 2009 van Kinselmeer gekochte) strook van acht meter”. Toen op of omstreeks 4 augustus 2011 - naar aanleiding van het rapport van DHV3.(zie hiervóór onder 1.17) - duidelijk werd dat niet was voldaan aan de in de brief van 15 juli 2011 gestelde voorwaarde voor het betalen van een schadeloosstelling aan Kinselmeer, kon het Hoogheemraadschap zich volgens het hof uit de onderhandelingen terugtrekken (rov. 3.3.6).

Uit dit oordeel blijkt niet dat het hof een onjuiste maatstaf heeft toegepast voor de beoordeling van de schadevergoedingsplicht bij afgebroken onderhandelingen. In de benadering van het hof had het Hoogheemraadschap zijn bereidheid tot (onderhandelingen over) een schadeloosstelling van Kinselmeer afhankelijk gesteld van de voorwaarde dat voor de dijkversterking méér grond benodigd zou blijken dan de eerder door het Hoogheemraadschap gekochte strook grond van acht meter. De omstandigheid dat het Hoogheemraadschap, toen bleek dat die voorwaarde niet zou worden vervuld, niet langer tot (overleg over) een schadeloosstelling bereid was, maakt niet, althans niet zonder meer, dat het Hoogheemraadschap wegens het afbreken van de onderhandelingen aansprakelijk zou zijn.

Gelet op de gedingstukken - waaronder de brief van 15 juli 20114.van het Hoogheemraadschap (in combinatie met de brief van 1 juli 2011 van de advocaat van Kinselmeer5.) en het rapport van DHV van 4 augustus 20116.- is het bedoelde oordeel, dat nauw verweven is met waarderingen van feitelijke aard en daardoor in cassatie slechts beperkt toetsbaar is, evenmin a priori onbegrijpelijk. Daarbij is niet slechts van belang dat volgens de brief van het Hoogheemraadschap van 15 juli 2011 de onderhandelingen nog moesten beginnen7.en dat de scenario’s (II en III) volgens welke van realisatie van het project zou worden afgezien, slechts als vertrekpunt voor onderhandelingen zouden kunnen dienen als en voor zover technische terugvalopties bij een eventuele binnenwaartse versterking niet kansrijk of haalbaar zouden zijn. Van belang is tevens dat - naar eveneens uit die brief blijkt - het Hoogheemraadschap uitdrukkelijk nog niet aanvaardde dat het ecopark bij een binnenwaartse versterking niet zou kunnen worden gerealiseerd, dat het bereid was zich tot het uiterste in te spannen een kansrijke technische oplossing te vinden en dat het zich bewust was dat de financiële situatie van Kinselmeer geen uitgebreide studies verdroeg en dat dit het Hoogheemraadschap tot snel onderzoek en handelen dwong. In zoverre falen de klachten van subonderdeel 1.1.

Dat Kinselmeer, zoals subonderdeel 1.2 betoogt, aan haar vorderingen niet de zekerheid over de versterking door het Hoogheemraadschap binnendijks en buiten de contour van acht meter ten grondslag heeft gelegd, maar de onzekerheid die het Hoogheemraadschap heeft laten bestaan over de mogelijkheid dat het (definitief) zou kiezen voor versterking binnendijks en buiten de acht meter contour, doet - wat daarvan verder ook zij - niet af aan het oordeel van het hof dat, waar het Hoogheemraadschap duidelijk had gemaakt slechts tot (overleg over) een schadeloosstelling bereid zou zijn als voor de dijkversterking - kort gezegd - méér grond benodigd zou blijken dan de eerder gekochte strook grond van acht meter, het Hoogheemraadschap de vrijheid had de onderhandelingen over een schadeloosstelling af te breken, toen bleek dat de bedoelde voorwaarde niet werd vervuld. Dat gedurende enige tijd onzekerheid heeft bestaan over de vraag of al dan niet voor versterking binnendijks en binnen de contour van acht meter zou (kunnen) worden gekozen, ontnam de volgens het hof door het Hoogheemraadschap gemaakte voorbehoud niet zijn betekenis en bracht, anders dan het subonderdeel lijkt te veronderstellen, niet met zich dat Kinselmeer, ondanks het door het Hoogheemraadschap gemaakte voorbehoud, gerechtvaardigd op (de totstandkoming van een overeenkomst over) een haar toekomende schadeloosstelling mocht vertrouwen of dat het afbreken van het overleg daarover toen bleek dat de door het Hoogheemraadschap gestelde voorwaarde niet werd vervuld, jegens Kinselmeer onrechtmatig is. Dat de door het subonderdeel bedoelde onzekerheid het door het Hoogheemraadschap gemaakte voorbehoud niet zijn betekenis heeft ontnomen, geldt temeer nu reeds binnen een maand nadat dat voorbehoud in de brief van 15 juli 2011 was gemaakt, duidelijk werd dat een binnenwaartse dijkversterking binnen de markeringslijn van acht meter mogelijk was (zie hiervóór onder 1.16).

Overigens merk ik op dat, anders dan subonderdeel 1.2 suggereert, allerminst vaststaat dat de onzekerheid die het Hoogheemraadschap heeft laten voortbestaan over de wijze van dijkversterking de realisatie van het ecopark in de zomer van 2011 “de das omdeed”8..

Voor zover het subonderdeel beoogt te klagen dat het hof heeft miskend dat de onzekerheid over de wijze van dijkversterking de weg opende naar schadeloosstelling van Kinselmeer9., faalt de klacht eveneens. Het hof heeft de gedingstukken - en meer in het bijzonder de brief van 15 juli 2011 - aldus uitgelegd dat de bereidheid tot het schadeloosstellen van Kinselmeer niet afhankelijk was van het al dan niet (voort)bestaan van onzekerheid over de wijze van dijkversterking, maar van de vraag of “voor de dijkversterking - kort gezegd - meer grond benodigd zou blijken dan de (in 2009 van Kinselmeer gekochte) strook van acht meter” (rov. 3.3.5). Deze uitleg van de brief van 15 juli 2011, welke uitleg is voorbehouden aan de feitenrechter, acht ik niet onbegrijpelijk (zie ook hiervóór onder 2.4).

De klacht van subonderdeel 1.3 dat het feit dat [betrokkene 2] geen mandaat had het Hoogheemraadschap rechtens te binden niet eraan afdoet dat Kinselmeer in goed vertrouwen op de mededelingen en andere feitelijke gedragen van [betrokkene 2] mocht afgaan, faalt.

Hoewel, naar het hof in rov. 3.3.6 heeft aangenomen, uit de e-mailwisseling tussen [betrokkene 2] en [betrokkene 1] van 20 en 21 juli 2011 kan worden afgeleid dat [betrokkene 2] ermee instemde dat Kinselmeer makelaars, kopers, aannemers en bank erover zou informeren dat, kort gezegd, het ecopark niet doorging, was het hof kennelijk van oordeel dat de betrokken mededeling van [betrokkene 2] in het maatschappelijk verkeer niet als een mededeling van het Hoogheemraadschap heeft te gelden10.. Dat oordeel is mijns inziens feitelijk en naar behoren gemotiveerd. Daarbij wijs ik in het bijzonder erop dat het hof niet zozeer van belang heeft geacht dat [betrokkene 2] geen mandaat had het Hoogheemraadschap rechtens te binden, als wel dat het Hoogheemraadschap Kinselmeer in zijn brief van 15 juli 2011 uitdrukkelijk op het ontbreken van een dergelijk mandaat heeft gewezen11., zodat misverstanden daarover bij Kinselmeer waren uitgesloten. Voorts heeft het hof kennelijk in aanmerking genomen dat zodanige misverstanden zich ook niet hebben voorgedaan, waar het aan het slot van rov. 3.3.6 heeft gereleveerd dat Kinselmeer in de procedure in eerste aanleg blijkens het proces-verbaal12.van comparitie van 11 maart 2013 heeft verklaard te weten dat “[betrokkene 2] niet bevoegd was het Hoogheemraadschap rechtens te binden, omdat dat ook in 2009 zo was”.

Ten slotte teken ik aan dat, nog daargelaten dat in het voorwaardelijke incidentele beroep ter discussie wordt gesteld dat de door Kinselmeer beoogde mededelingen aan makelaars, kopers, aannemers en bank, zoals het hof heeft aangenomen, daadwerkelijk ertoe zouden strekken dat “kort gezegd, het ecopark niet doorgaat”, instemming met het doen van die mededelingen geenszins impliceert dat, in afwijking van de brief van 15 juli 2011, ook werd ingestemd met een ter zake aan Kinselmeer toekomende schadeloosstelling, zonder dat zou zijn gebleken dat de dijkversterking niet binnen de eerder gekochte strook grond van acht meter zou kunnen worden gerealiseerd.

Het oordeel van het hof in rov. 3.3.5 dat het feit dat het Hoogheemraadschap zich (alvast) bereid verklaarde met Kinselmeer over (de omvang van) een schadeloosstelling te onderhandelen en het Hoogheemraadschap Ten Have opnieuw als deskundige zou aanzoeken, geen ander licht op de zaak werpt, nu het voorbehoud daarmee overeind blijft, is eveneens feitelijk en - mede gelet op de gedingstukken - niet onbegrijpelijk. Anders dan subonderdeel 1.4 (zonder vermelding van vindplaatsen in de gedingstukken, waardoor de klacht reeds dient te falen) suggereert, bieden de gedingstukken geen aanknopingspunt voor de voorstelling van zaken dat de bereidheid tot schadeloosstelling van Kinselmeer de “prijs” van het voorbehoud zou betreffen waarmee het Hoogheemraadschap de keuze voor de wijze van dijkversterking wilde openhouden. Volgens de uitleg die het hof aan de brief van 15 juli 2011 heeft gegeven, betrof dat voorbehoud niet het feit dat het Hoogheemraadschap zich vooralsnog vrijheid van keuze voor de wijze van dijkversterking voorbehield, maar het feit dat het Hoogheemraadschap slechts tot schadeloosstelling van Kinselmeer bereid was in het geval dat zou blijken dat de dijkversterking niet binnen de reeds gekochte strook grond van acht meter kon worden gerealiseerd. Ook de klacht van subonderdeel 1.4 faalt derhalve.

Subonderdeel 1.5 faalt wegens gebrek aan feitelijke grondslag, waar het betoogt dat het hof het voorbehoud uit de brief van 15 juli 2011 kennelijk aldus heeft uitgelegd dat het Hoogheemraadschap zich (zonder meer) erop heeft vastgelegd om uitsluitend een wijze van dijkversterking uit te voeren die de acht meter contour (alsnog) zal respecteren. Het bestreden arrest biedt geen enkele aanwijzing dat het hof van een dergelijke uitleg van het voorbehoud is uitgegaan. Daarbij komt dat een dergelijke uitleg allerminst voor de hand ligt. Het Hoogheemraadschap kon zich in de brief van 15 juli 2011 niet vastleggen zoals het subonderdeel bedoelt, omdat ten tijde van die brief nog niet zeker was of een (in voorkomend geval noodgedwongen) inwaartse dijkversterking binnen de acht meter contour überhaupt mogelijk was. De strekking van de brief van 15 juli 2001 was niet dat het Hoogheemraadschap bij gebleken onmogelijkheid om de acht meter contour te respecteren van dijkversterking zou afzien, maar dat het in dat geval (en alléén in dat geval) bereid was te onderhandelen over de scenario’s II en III. Het hof is klaarblijkelijk van geen andere benadering uitgegaan (zie rov. 3.3.5: “het hoogheemraadschap is alleen dan bereid Kinselmeer schadeloos te stellen, als voor de dijkversterking - kort gezegd - meer grond benodigd zou blijken dan de (in 2009 van Kinselmeer gekochte) strook van acht meter” (onderstreping toegevoegd; LK).

Subonderdeel 2.1 klaagt dat het oordeel van het hof in rov. 3.3.6 dat het feit dat Kinselmeer in redelijkheid uit de e-mailwisseling kon afleiden dat [betrokkene 2] ermee instemde dat zij makelaars, kopers, aannemers en de bank erover zou informeren dat, kort gezegd, het ecopark niet doorging, niet tot het oordeel leidt dat het Hoogheemraadschap zich niet uit de onderhandelingen met Kinselmeer mocht terugtrekken toen hem op of omstreeks 4 augustus 2011 duidelijk werd dat niet was voldaan aan de in zijn brief van 15 juli 2011 gestelde voorwaarde voor het betalen van een schadeloosstelling aan Kinselmeer, onjuist althans onbegrijpelijk is.

Subonderdeel 2.2 betoogt dat het voor de maatstaf of Kinselmeer gerechtvaardigd erop mocht vertrouwen dat uit de onderhandelingen een overeenkomst tot schadeloosstelling zou voortvloeien, niet bepalend is of kan zijn dat het Hoogheemraadschap zich (eenzijdig) de vrijheid heeft willen voorbehouden om op enig moment een (definitieve) keuze voor dijkversterking te maken die de realisatie van het ecopark direct en materieel beïnvloedt. Een dergelijk voorbehoud draagt juist veeleer bij aan het gerechtvaardigd vertrouwen van Kinselmeer dat zij schadeloos zou worden gesteld en staat aan dat vertrouwen in elk geval niet in de weg, aldus het subonderdeel.

Subonderdeel 2.3 vervolgt dat de oordeelsvorming van het hof althans onbegrijpelijk is omdat ook het advies van DHV niet uitsluit dat de (definitieve) keuze van dijkversterking een directe en materiële invloed zou hebben op de (tijdige) realisatie van het ecopark. Ook met het advies van DHV staat volgens het subonderdeel geenszins vast dat het Hoogheemraadschap een keuze voor dijkversterking zou “kunnen en willen” maken die geen directe en materiële invloed op het ecopark had.

Subonderdeel 2.4 klaagt dat het hof met het oordeel dat, nu de brief van 15 juli 2011 vermeldde dat [betrokkene 2] niet het mandaat had het Hoogheemraadschap rechtens te binden, Kinselmeer bij het college had moeten verifiëren of het door [betrokkene 2] in zijn e-mails van 20 (en 21) juli 2011 verwoorde standpunt door het college werd gedeeld, heeft miskend dat de reikwijdte van de bevoegdheid van [betrokkene 2] voor de toerekening van diens mededelingen en andere feitelijke handelingen aan het Hoogheemraadschap niet ertoe doet. Volgens het subonderdeel komen in verband met het postvatten van rechtens relevant vertrouwen bij Kinselmeer de uitlatingen en gedragingen van [betrokkene 2], gedaan in zijn hoedanigheid als contactpersoon en gesprekspartner vanuit het Hoogheemraadschap, in het maatschappelijk verkeer voor rekening van het Hoogheemraadschap, ongeacht de formele reikwijdte van de (vertegenwoordigings-)bevoegdheid van [betrokkene 2].

Volgens subonderdeel 2.5 treffen de klachten van subonderdeel 2.2-2.4 ook het oordeel van het hof in rov. 3.3.7. Aan de brief van het Hoogheemraadschap aan de financierende bank kon Kinselmeer wel degelijk het gerechtvaardigd vertrouwen ontlenen dat het Hoogheemraadschap ermee instemde dat het ecopark niet doorging en Kinselmeer volgens de methodiek van 2009 zou worden schadeloos gesteld, aldus het subonderdeel.

Subonderdeel 2.6 klaagt dat het hof met zijn overweging in rov. 3.3.7, slot, dat mede redengevend voor zijn oordeel is dat niet is gesteld of gebleken dat het college op de hoogte was van de inhoud van de e-mailwisseling van 20 en 21 juli 2011 tussen [betrokkene 2] en (de advocaat van) Kinselmeer, laat staan dat Kinselmeer wist dat het college daarvan op de hoogte was, heeft miskend dat de interne communicatie binnen het Hoogheemraadschap of een gebrek daaraan, niet aan Kinselmeer mag worden tegengeworpen.

Subonderdeel 2.7 betoogt dat de oordeelsvorming van het hof in rov. 3.3.8, kort gezegd dat ook de omstandigheid dat partijen in augustus 2011 nog feitelijk contact over (de omvang van) een schadeloosstelling hebben gehad, niet tot het oordeel leidt dat Kinselmeer gerechtvaardigd mocht vertrouwen op het tot stand komen van een overeenkomst strekkende tot schadeloosstelling, op grond van de voorgaande klachten eveneens onjuist, althans onbegrijpelijk is.

Anders dan subonderdeel 2.1 aanvoert, is mijns inziens niet onbegrijpelijk dat het hof, ondanks het feit dat Kinselmeer (volgens het hof) uit de e-mailwisseling van 20 en 21 juli 2011 in redelijkheid kon afleiden dat [betrokkene 2] ermee instemde dat zij makelaars, kopers, aannemers en de bank erover zou informeren dat, kort gezegd, het ecopark niet doorging, heeft geoordeeld dat het Hoogheemraadschap zich uit de onderhandelingen met Kinselmeer mocht terugtrekken toen hem op of omstreeks 4 augustus 2011 duidelijk werd dat niet was voldaan aan de in zijn brief van 15 juli 2011 gestelde voorwaarde voor het betalen van een schadeloosstelling aan Kinselmeer. Nog daargelaten dat instemming met het doen van de bedoelde mededelingen aan de betrokkenen bij het project niet impliceert dat het Hoogheemraadschap (in afwijking van de brief van 15 juli 2011) ook bereid was Kinselmeer voor het beëindigen van het project schadeloos te stellen, heeft het hof zijn oordeel in rov. 3.3.6 toereikend gemotiveerd door te overwegen dat het Hoogheemraadschap in de brief van 15 juli 2011 met zoveel woorden heeft vermeld dat [betrokkene 2] niet het mandaat had het Hoogheemraadschap rechtens te binden en dat Kinselmeer in de procedure in eerste aanleg blijkens het proces-verbaal van comparitie van 11 maart 2013 heeft verklaard te weten dat “ niet bevoegd was het Hoogheemraadschap rechtens te binden, omdat dat ook in 2009 zo was” (zie ook hiervoor onder 2.7).

De klacht van subonderdeel 2.2 berust op een verkeerde lezing van het arrest en mist daarom feitelijke grondslag. Het hof heeft, anders dan het subonderdeel veronderstelt, het door het Hoogheemraadschap gemaakte voorbehoud niet zo begrepen dat het Hoogheemraadschap zich (eenzijdig) de vrijheid heeft willen voorbehouden op enig moment definitief te kiezen voor een wijze van dijkversterking die de realisatie van het ecopark direct en materieel beïnvloedt. Het hof heeft het door het Hoogheemraadschap in de brief van 15 juli 2011 gemaakte voorbehoud daarentegen zo opgevat dat de bereidheid tot het schadeloosstellen van Kinselmeer afhankelijk was van de vraag of “voor de dijkversterking - kort gezegd - meer grond benodigd zou blijken dan de (in 2009 van Kinselmeer gekochte) strook van acht meter” (rov. 3.3.5; zie hiervóór onder 2.6).

Voor zover de klacht aldus moet worden begrepen dat een voorbehoud niet bepalend is of kan zijn om aan het postvatten van gerechtvaardigd (totstandkomings)vertrouwen te ontkomen, vindt zij geen steun in het recht. Integendeel, het maken van een voorbehoud is juist bij uitstek geëigend tot het voorkomen dat er rechtens relevant totstandkomingsvertrouwen ontstaat13.:

“Dé manier om te kunnen ontsnappen aan het postvatten van rechtens relevant totstandkomingsvertrouwen (in verreweg de meeste gevallen waarin over afgebroken onderhandelingen wordt geprocedeerd gaat het om het al dan niet aanwezig zijn van rechtens relevant totstandkomingsvertrouwen; de aanwezigheid van “andere omstandigheden” die maken dat het afbreken van de onderhandelingen onaanvaardbaar is, wordt weliswaar vaak gesteld, maar zelden tot nooit gehonoreerd) wordt vervormd (lees: gevormd; LK) door het “inbouwen” van voorbehouden. (…)

Wie immers kenbaar wordt gemaakt dat hij onderhandelt met een partij die het onderhandelingsresultaat afhankelijk heeft gesteld van het intreden van een bepaalde voorwaarde, kan er zich niet met succes op beroepen dat hij rechtens relevant heeft kunnen vertrouwen op het tot stand komen van de overeenkomst zolang de gestelde voorwaarde nog niet is ingetreden. Dat wil zeggen: indien en voor zover het voorbehoud door de partij ten behoeve van wie het is gemaakt, ook consequent wordt “volgehouden” en niet wordt “ondergraven”, bijvoorbeeld met de opmerking op enig moment in het onderhandelingsproces dat het voorbehoud “slechts een formaliteit betreft”. Immers, aan opmerkingen als deze zou, ondanks het gemaakte voorbehoud alsnog rechtens relevant totstandkomingsvertrouwen kunnen worden ontleend.”

Subonderdeel 2.3 faalt wegens gebrek aan feitelijke grondslag. Anders dan het subonderdeel aanneemt14., is het hof niet ervan uitgegaan dat het DHV advies betekende dat het Hoogheemraadschap een definitieve keuze voor dijkversterking zou maken die geen directe en materiële invloed zou hebben op de (tijdige) realisatie van het ecopark. Het hof achtte het advies van DHV van belang omdat daardoor duidelijk werd dat niet was voldaan aan de voorwaarde waaronder het Hoogheemraadschap tot een schadeloosstelling bereid was.

Subonderdeel 2.4 vormt goeddeels een herhaling van de klacht van subonderdeel 1.3 en moet het lot daarvan delen (zie hiervóór onder 2.7). Het getuigt naar mijn mening niet van een onjuiste rechtsopvatting en het is evenmin onbegrijpelijk dat het hof heeft geoordeeld dat Kinselmeer, voor zover zij uit de instemming van [betrokkene 2] met het doen van de door Kinselmeer voorgenomen mededelingen aan de betrokkenen bij het project al bereidheid tot schadeloosstelling voor het beëindigen van het project heeft mogen afleiden, gelet op de brief van 15 juli 2011 en het ontbreken van bevoegdheid van [betrokkene 2] het Hoogheemraadschap te binden, niet op die bereidheid had mogen vertrouwen zonder een en ander bij het Hoogheemraadschap te hebben geverifieerd.

Voor zover subonderdeel 2.5 voortbouwt op de subonderdelen 2.2-2.4, faalt het evenals die subonderdelen. Voor zover het subonderdeel ten betoge strekt dat de brief van het Hoogheemraadschap ten behoeve van de financierende bank van 1 augustus 2011 op zichzelf voldoende was voor bij Kinselmeer gewekt en gerechtvaardigd (totstandkomings)vertrouwen dat zij, ook in het geval dat haalbare en kansrijke terugvalopties zouden blijken te bestaan, door het Hoogheemraadschap schadeloos zou worden gesteld, slaagt het evenmin. Het kennelijke oordeel van het hof dat uit die (overigens voor een derde bestemde) brief van 1 augustus 2011 niet - en zeker niet zonder bevestiging door het Hoogheemraadschap - kan worden afgeleid dat het Hoogheemraadschap het in de brief van 15 juli 2011 gemaakte voorbehoud had laten vallen, is niet onbegrijpelijk.

Ook de klacht van subonderdeel 2.6 mist mijns inziens doel. Nog daargelaten of en in hoeverre de laatste volzin van rov. 3.3.7 het bestreden oordeel van het hof mede draagt, is het niet onbegrijpelijk dat het hof beslissende betekenis aan de brief van 1 augustus 2011 heeft ontzegd, temeer nu die brief niet zonder meer mag worden bezien in het perspectief van de eerdere e-mails van [betrokkene 2] van 20 en 21 juli 2011, ten aanzien van welke e-mails (naar het hof in cassatie onbestreden heeft vastgesteld) niet is gesteld of gebleken (dat Kinselmeer ervan op de hoogte was) dat (het college van dijkgraaf en hoogheemraden van) het Hoogheemraadschap daarmee bekend was (rov. 3.3.7, laatste zin).

Subonderdeel 2.7 bestrijdt het oordeel van het hof in rov. 3.3.8 dat (totstandkomings)vertrouwen evenmin kon zijn gebaseerd op het (door het Hoogheemraadschap overigens betwiste) feit dat partijen in augustus 2011 (naar het hof in cassatie onbestreden heeft aangenomen: vóór de e-mail van [betrokkene 2] van 11 augustus 2011; zie hiervóór onder 1.16) nog feitelijk contact hebben gehad over (de omvang van) een schadeloosstelling. Eventuele contacten over (de omvang van) “een” schadeloosstelling die plaatsvonden vóórdat [betrokkene 2] Kinselmeer in kennis stelde van zijn “persoonlijke mening” dat uit het van DHV ontvangen advies bleek dat ook een binnenwaartse dijkversterking binnen de reeds door het Hoogheemraadschap verworven strook grond van acht meter kon worden gerealiseerd en ruim voordat het Hoogheemraadschap in zijn brief van 25 augustus 2011 dezelfde conclusie trok, impliceren allerminst dat het Hoogheemraadschap niet langer vasthield aan het voorbehoud dat van een schadeloosstelling slechts sprake zou kunnen zijn als zou blijken dat de dijkversterking niet binnen de reeds verworven strook grond van acht meter zou kunnen worden gerealiseerd. Subonderdeel 2.7 is tevergeefs voorgesteld, óók voor zover het betoogt dat (totstandkomings)vertrouwen kan worden ontleend aan de in de brief van 15 juli 2011 aangekondigde benoeming van dezelfde deskundige aan de zijde van het Hoogheemraadschap als in 2009. Het gemaakte voorbehoud behoefde het Hoogheemraadschap immers niet te beletten de benoeming van een deskundige ter voorbereiding van onderhandelingen over een schadeloosstelling volgens de methodiek van 2009 aan te kondigen (of die onderhandelingen anderszins voor te bereiden of zelfs al aan te vangen), zolang het Hoogheemraadschap nog niet had geconcludeerd dat dijkversterking binnen de reeds verworven strook grond van acht meter kansrijk en haalbaar was15..

Subonderdeel 3.1 is gericht tegen rov. 3.4. Volgens het subonderdeel is het oordeel van het hof dat ook de meer subsidiaire grondslag van de vorderingen van Kinselmeer (onrechtmatig handelen in meer algemene zin) faalt omdat Kinselmeer daartoe, afgezien van het toelaatbaar geachte afbreken van de onderhandelingen, te weinig concrete feiten en omstandigheden heeft aangevoerd, onjuist, althans onbegrijpelijk.

Subonderdeel 3.2 werkt deze klacht nader uit en betoogt dat ’s hofs oordeel onjuist is voor zover het hof heeft gemeend dat met het verwerpen van de schadevergoedingsplicht op grond van afgebroken onderhandelingen tevens vaststaat dat hetzelfde feitencomplex niet een schadevergoedingsplicht op grond van een (zelfstandige) onrechtmatige daad van het Hoogheemraadschap jegens Kinselmeer kan opleveren. Het subonderdeel vervolgt dat de maatstaf die wordt aangelegd voor de beoordeling bij afgebroken onderhandelingen immers niet van overeenkomstige toepassing is op de beoordeling van een gestelde onrechtmatige daad op de voet van art. 6:162 BW. Volgens het subonderdeel heeft het hof in deze context miskend dat Kinselmeer in redelijkheid mocht aannemen dat [betrokkene 2] instemde met het informeren van derde partijen dat het ecopark niet doorging (rov. 3.3.6), zodat het college van het Hoogheemraadschap eind augustus niet rechtmatig alsnog zijn “handen van de zaak af kon trekken”. De betekenis die het hof heeft toegedicht aan het voorbehoud van het Hoogheemraadschap kan in deze context geen overeenkomstige toepassing vinden, omdat (zelfs als het afbreken van de onderhandelingen toelaatbaar zou zijn) dit in het licht van de mededelingen van [betrokkene 2] in juli 2011, die in het maatschappelijk verkeer voor rekening van het Hoogheemraadschap komen, niet de onrechtmatigheid kan wegnemen van de ommezwaai van het Hoogheemraadschap met de brief van 25 augustus 2011 (inhoudende dat het Hoogheemraadschap zich niet tot enige (verdere) verplichting jegens Kinselmeer gehouden achtte), waarmee het Hoogheemraadschap plotseling elke verantwoordelijkheid voor de ontstane situatie ontkende en ten gevolge waarvan Kinselmeer, dat speciaal voor de realisatie van het ecopark is opgericht, volledig aan haar financiële lot is overgelaten.

Subonderdeel 3.3 klaagt dat ’s hofs oordeel althans onbegrijpelijk is omdat het feitencomplex dat (ook) aan de meer subsidiaire vordering van Kinselmeer ten grondslag ligt, geen andere conclusie toelaat dan dat het Hoogheemraadschap eind augustus 2011 een onbetamelijke ommezwaai heeft gemaakt, nadat in februari 2011, toen [betrokkene 2] meedeelde aan Kinselmeer dat er mogelijk niet aan de contour van 2009 zou kunnen worden voldaan, het Hoogheemraadschap zich, net als in 2008-2009 was gebeurd, de belangen van Kinselmeer aantrok en met haar meedacht (zoals mede bleek uit het constructieve overleg tussen partijen) en Kinselmeer uiteindelijk in juli 2011 mocht aannemen dat [betrokkene 2] instemde met het informeren van contractpartijen dat het ecopark niet doorging. De brief van 25 augustus 2001 waarmee het Hoogheemraadschap poogde zijn handen van de kwestie af te trekken maakt (nog altijd) niet méér duidelijk dan dat “niet zeker is” dat het Hoogheemraadschap zal voldoen aan de contour van 2009. Het is onbegrijpelijk dat het hof deze feiten en omstandigheden onvoldoende concreet heeft geacht voor het oordeel dat het Hoogheemraadschap onrechtmatig handelde door eind augustus 2011 plotseling elke verantwoordelijkheid voor de ontstane situatie te ontkennen en Kinselmeer, dat speciaal voor de realisatie van het ecopark is opgericht, volledig aan haar financiële lot over te laten, aldus het subonderdeel.

Subonderdeel 3.4 wordt ten slotte voorgesteld voor zover het hof zijn oordeel dat het Hoogheemraadschap niet onrechtmatig heeft gehandeld, op de (tot februari 2013 opengehouden) uiteindelijke keuze van het Hoogheemraadschap om buitendijks te gaan versterken en/of op de vaststellingsovereenkomst van maart 2012 (rov. 3.1 sub s) heeft gebaseerd. In dat geval is het oordeel volgens het subonderdeel onbegrijpelijk omdat het Hoogheemraadschap de onzekerheid heeft gecreëerd (en heeft laten voortbestaan) ten gevolge waarvan de (tijdige) realisatie van het ecopark is mislukt, en de latere gebeurtenissen dat niet kunnen “goedmaken”. Volgens het subonderdeel had het hof zijn oordeel bovendien moeten motiveren in het licht van de essentiële stellingen van Kinselmeer dat een project als het onderhavige dat niet (tijdig) gerealiseerd wordt “besmet” raakt en niet, althans niet met een vergelijkbare inspanning, alsnog kan worden gerealiseerd.

Uit de uitwerking van de algemene klacht van subonderdeel 3.1 in de subonderdelen 3.2-3.4 maak ik op dat met name wordt geklaagd dat het hof in het kader van de beoordeling van de subsidiaire grondslag (onrechtmatige daad) onvoldoende oog heeft gehad voor de e-mailwisseling van 20 en 21 juli 2011 waaruit Kinselmeer in redelijkheid kon afleiden dat [betrokkene 2] instemde met het informeren van derde partijen dat het ecopark niet doorging en voor de onzekerheid die het Hoogheemraadschap heeft gecreëerd (en heeft laten voortbestaan) ten gevolge waarvan de (tijdige) realisatie van het ecopark volgens Kinselmeer is mislukt.

Wat betreft de e-mailwisseling van 20 en 21 juni 2011 heeft het hof in rov. 3.3.6 kennelijk geoordeeld dat de mededelingen van [betrokkene 2] in deze e-mails in het maatschappelijk verkeer niet als gedragingen van het Hoogheemraadschap hebben te gelden16.(zie hiervoor onder 2.7). Het (impliciete) oordeel van het hof in rov. 3.4 dat deze e-mailwisseling ook in het kader van de subsidiaire grondslag van de vordering van Kinselmeer (onrechtmatige daad) niet aan het Hoogheemraadschap kan worden toegerekend, is dan ook niet onbegrijpelijk. Daarbij komt dat de instemming van [betrokkene 2] niet afdoet aan de eigen verantwoordelijkheid van Kinselmeer voor haar beslissing om het project niet voort te zetten, ondanks het feit dat nog niet zeker was of de noodzakelijke dijkversterking al dan niet aan de realisatie van het ecopark in de weg zou staan en ondanks het feit dat het Hoogheemraadschap enkele dagen voordat Kinselmeer haar beslissing nam, snel onderzoek en handelen ter zake had toegezegd (zie de brief van 15 juli 2011).

Het (impliciete) oordeel van het hof dat het Hoogheemraadschap ook niet onrechtmatig jegens Kinselmeer heeft gehandeld doordat het Hoogheemraadschap, nadat in februari 2011 uit bodemonderzoek was gebleken van nieuwe inzichten over de aan de dijkversterking te stellen eisen, Kinselmeer niet aanstonds uitsluitsel heeft gegeven over de wijze waarop die dijkversterking, gelet op die nieuwe inzichten, zou (kunnen) plaatsvinden, acht ik evenmin onbegrijpelijk. Het Hoogheemraadschap had zich, ervan bewust dat de financiële situatie van Kinselmeer zich niet met uitgebreide studies zou verdragen, tot snel onderzoek en handelen verbonden (zie de brief van 15 juli 2011). Aan de klachten van het onderdeel ligt terecht niet ten grondslag dat het Hoogheemraadschap daarin zou zijn tekortgeschoten; reeds in augustus 2011 kon aan Kinselmeer worden gemeld dat óók een noodgedwongen inwaartse dijkversterking binnen de reeds verworven strook grond van acht meter zou kunnen worden gerealiseerd. Dat ook toen niet voor een bepaalde wijze van dijkversterking is gekozen (eerst in februari 2013 is uiteindelijk voor een buitendijkse versterking gekozen), is niet beslissend. Beslissend is wel dat het Hoogheemraadschap blijkens de brief van 25 augustus 2011 uit de resultaten van het eerder toegezegde onderzoek de conclusie trok dat de in 2009 overeengekomen contour in stand kon blijven (“Het hoogheemraadschap heeft voldaan aan de op hem rustende onderzoeksverplichting door te laten onderzoeken of de in 2009 overeengekomen contour in stand kan blijven. Nu dit onderzoek een bevestigende conclusie heeft gebracht (…)”). Weliswaar was er ook in augustus 2011 nog geen zekerheid over de uiteindelijk te kiezen wijze van dijkversterking, maar er was, gelet op de resultaten van het onderzoek en de conclusie die het Hoogheemraadschap daaraan verbond, wel de zekerheid dat, óók als uiteindelijk zou worden gekozen voor een andere wijze van dijkversterking dan de aanvaardbaar geachte “terugvaloptie bij een eventuele binnenwaartse versterking” (zie voor die term de brief van 15 juli 2011), de in 2009 overeengekomen contour in stand kon blijven.

De klacht van subonderdeel 3.2 faalt wegens gebrek aan feitelijke grondslag, voor zover zij veronderstelt dat het hof zou hebben geoordeeld dat met het verwerpen van de schadevergoedingsplicht op grond van afgebroken onderhandelingen tevens vaststaat dat hetzelfde feitencomplex niet een schadevergoedingsplicht op grond van een (zelfstandige) onrechtmatige daad van het Hoogheemraadschap jegens Kinselmeer kan opleveren. Het hof heeft die laatste mogelijkheid niet categorisch uitgesloten, maar de door Kinselmeer gestelde feiten (ook die met betrekking tot het beweerdelijk ontoelaatbare afbreken van de onderhandelingen) in rov. 3.4 onvoldoende geacht voor de conclusie dat het Hoogheemraadschap “afgezien van het toelaatbaar geachte afbreken van de onderhandelingen” onrechtmatig jegens Kinselmeer heeft gehandeld.

Dat, zoals het subonderdeel betoogt, het college van dijkgraaf en hoogheemraden van het Hoogheemraadschap onrechtmatig zou hebben gehandeld door “zijn handen van de zaak af te trekken”, zulks terwijl Kinselmeer in redelijkheid mocht aannemen dat [betrokkene 2] instemde met het informeren door Kinselmeer van de bij het project betrokken partijen dat het ecopark niet doorging, vond hiervóór (onder 2.19) reeds weerlegging.

Dat, zoals het subonderdeel voorts betoogt, het Hoogheemraadschap een onrechtmatige ommezwaai maakte door zich in de brief van 25 augustus 2011 op het standpunt te stellen niet tot schadeloosstelling te zijn gehouden, kan naar mijn mening niet worden volgehouden. Dat standpunt was immers consistent met het eerder gemaakte voorbehoud dat het Hoogheemraadschap slechts bereid was tot een schadeloosstelling als een eventueel noodgedwongen inwaartse dijkversterking niet mogelijk zou blijken binnen de door het Hoogheemraadschap reeds verworven strook grond van acht meter. In zoverre komt, anders dan het subonderdeel betoogt, aan het door het hof aangenomen voorbehoud wel degelijk ook betekenis toe bij de beoordeling van de door het subonderdeel bedoelde (zelfstandige) onrechtmatige daad, bestaande uit een onrechtmatige “ommezwaai” van het Hoogheemraadschap.

De klacht van subonderdeel 3.3 faalt op de gronden zoals hiervoor onder 2.19 en 2.20 reeds besproken. Het oordeel van het hof dat het door Kinselmeer gestelde feitencomplex onvoldoende grond vormt voor het oordeel dat het Hoogheemraadschap onrechtmatig jegens Kinselmeer heeft gehandeld, is naar mijn mening - ook in het licht van hetgeen in subonderdeel 3.3 is aangevoerd - niet onbegrijpelijk. Dat, zoals het subonderdeel stelt, de brief van 25 augustus 2011 “(nog altijd) niet méér duidelijk (maakt) dan dat “niet zeker” is dat HHNK zal voldoen aan de contour van 2009”, vindt geen steun in die brief, waarin het Hoogheemraadschap schrijft te hebben laten onderzoeken “of de in 2009 overeengekomen contour in stand kan blijven” en dat het uitgevoerde onderzoek “een bevestigende conclusie heeft gebracht”.

De klacht van subonderdeel 3.4 faalt wegens gebrek aan feitelijke grondslag. In rov. 3.4 kan mijns inziens niet worden gelezen dat het hof zijn oordeel dat het Hoogheemraadschap niet onrechtmatig heeft gehandeld op de (tot februari 2013 opengehouden) uiteindelijke keuze van het Hoogheemraadschap om buitendijks te gaan versterken en/of op de vaststellingsovereenkomst van maart 2012 heeft gebaseerd.

Het Hoogheemraadschap heeft incidenteel cassatieberoep ingesteld onder de voorwaarde dat de in het principale cassatieberoep aangevoerde klachten geheel of gedeeltelijk doel treffen. Nu geen van de klachten in het principale beroep slaagt, is niet aan die voorwaarde voldaan. Niettemin zal ik de voorwaardelijke incidentele klachten hierna kort bespreken.

Het Hoogheemraadschap heeft één middel van cassatie voorgesteld, dat bestaat uit twee, hierna als onderdelen aan te duiden klachten (A-B).

Onderdeel A is gericht tegen rov. 3.3.2 en klaagt dat het oordeel van het hof dat niet is gegriefd tegen rov. 4.7 van de rechtbank waarin de rechtbank de toepasselijke maatstaf heeft omschreven, onvoldoende begrijpelijk, althans onvoldoende gemotiveerd is. Volgens het onderdeel heeft het Hoogheemraadschap immers in het kader van grief IV in zijn memorie van grieven17.(en bij pleidooi18.) erop gewezen dat de rechtbank de toepasselijke maatstaf te beperkt heeft omschreven, nu zij eraan is voorbijgegaan dat bij het beantwoorden van de vraag of het vertrouwen van Kinselmeer in het ontstaan van de overeenkomst was gerechtvaardigd, een “strenge en tot terughoudendheid nopende maatstaf” dient te worden aangelegd. Volgens het onderdeel heeft Kinselmeer deze grief ook zo begrepen19..

De klacht faalt. Kennelijk heeft het hof de in het onderdeel aangehaalde stellingen van het Hoogheemraadschap aldus begrepen dat niet wordt gegriefd tegen de in rov. 3.3.2 geciteerde maatstaf, maar tegen de toepassing van die maatstaf door de rechtbank (in die zin dat deze toepassing onvoldoende streng en terughoudend was)20.. De door het hof aan de stellingen van het Hoogheemraadschap gegeven uitleg is feitelijk en mijns inziens niet onbegrijpelijk21..

Onderdeel B wordt voorgesteld voor zover het hof bij zijn beoordeling - in rov. 3.3.6 - ervan is uitgegaan dat de berichtgeving van Kinselmeer aan makelaars, kopers, aannemers en bank inhield dat het project werd stilgelegd. In dat geval is het oordeel van het hof zonder nadere toelichting, die ontbreekt, onvoldoende begrijpelijk, althans onvoldoende gemotiveerd. Het onderdeel betoogt dat het Hoogheemraadschap erop heeft gewezen dat het in het duister tast omtrent het exacte tijdstip, de wijze en de inhoud van hetgeen door of namens Kinselmeer aan kopers, aannemers en de bank is medegedeeld over het stilleggen van het project en dat Kinselmeer ondanks herhaald verzoek van het Hoogheemraadschap slechts summier bewijs heeft overgelegd van de betreffende communicatie22..

Strikt genomen faalt de klacht van onderdeel B bij gebrek aan feitelijke grondslag. In rov. 3.3.6 heeft het hof immers niet geoordeeld over de inhoud van de berichtgeving van Kinselmeer aan makelaars, kopers, aannemers en bank. Het hof heeft slechts overwogen dat uit de e-mailwisseling van 20 en 21 juli 2011 in redelijkheid kan worden afgeleid dat [betrokkene 2] ermee instemde dat Kinselmeer makelaars, kopers, aannemers en bank erover zou informeren dat, kort gezegd, het ecopark niet doorging.

Overigens meen ik dat de conclusie dat [betrokkene 2] ermee instemde dat Kinselmeer makelaars, kopers, aannemers en bank erover zou informeren dat “kort gezegd, het ecopark niet doorging” niet, althans niet zonder meer, uit “de onder 3.1 (k) tot en met (n) weergegeven mailwisseling van 20 en 21 juli 2011” kan worden getrokken. In die e-mailwisseling (zie hiervóór onder 1.11-1.14) wordt niet gesproken van het “niet doorgaan” van het ecopark. In zijn e-mail van 20 juli 2011 spreekt [betrokkene 1] van “schadebeperkende maatregelen in de zin van de ontbinding van contracten”. In de e-mail van [betrokkene 1] van 21 juli 2011 wordt gesproken van het door Molenschouw “in onderhandeling (gaan) met de kopers, aannemers en de bank, teneinde te pogen tegen de laagst mogelijke kosten van haar verplichtingen jegens deze partijen te worden bevrijd”. Tevens wordt aangekondigd dat een en ander in nauw overleg met het Hoogheemraadschap zal plaatsvinden, hetgeen (althans volgens het Hoogheemraadschap) niet is gebeurd. Dat de in de gewisselde e-mails bedoelde informatie die Kinselmeer voornemens was aan betrokkenen te verstrekken en waarmee [betrokkene 2] blijkens de door hem gezonden e-mails heeft ingestemd, erop zou neerkomen dat van realisatie van het ecopark zou worden afgezien, valt niet met voldoende zekerheid uit de gewisselde e-mails af te leiden. Voor zover het onderdeel mede daarop gerichte klachten omvat, acht ik het gegrond.

De conclusie strekt tot verwerping van het principale cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal