HR, 04-06-2010, nr. 09/02575

In cassatie kan worden uitgegaan van de feiten zoals vastgesteld in het bestreden arrest onder 1.2 – 1.14. Verkort weergegeven gaat het om het volgende:

Bij vonnis van 20 december 1977 heeft de rechtbank te Utrecht [eiser] (thans eiser tot cassatie) veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van twintig jaren wegens moord en poging tot moord. Dit strafvonnis is onherroepelijk geworden op 13 april 1978.

De Bondsrepubliek Duitsland heeft aan Nederland de uitlevering van [eiser] verzocht teneinde hem te kunnen vervolgen voor andere misdrijven. Bij besluit van 11 mei 1978 heeft de (toenmalige) staatssecretaris van Justitie een tijdelijke uitlevering van betrokkene toegestaan om een vervolging in Duitsland mogelijk te maken. De desbetreffende nota van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken van 17 mei 1978 aan het Ministerium der Auswärtigen Angelegenheiten is in het bestreden arrest geciteerd. De eerste uitleveringsvoorwaarde luidde:

[Eiser] is op 17 oktober 1978 tijdelijk uitgeleverd1.. Op 31 juli 1980 is hij door het Oberlandesgericht te Stuttgart veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf.

Op 7 november 1980 heeft de staatssecretaris van Justitie aan de raadsman van [eiser] het volgende medegedeeld2.:

Het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft op 2 december 1980 een nota opgesteld over definitieve uitlevering van [eiser] aan de Bondsrepubliek Duitsland, met dezelfde strekking als de zo-even aangehaalde brief van de staatssecretaris van Justitie. Op 3 augustus 1981 heeft de minister van Buitenlandse Zaken aan de regering van de Bondsrepubliek medegedeeld dat de minister van Justitie ermee instemt dat de voorwaardelijke uitlevering wordt gewijzigd in een definitieve uitlevering, met inachtneming van de nota van 2 december 1980.

Bij beschikking van het Oberlandesgericht te Stuttgart van 9 oktober 1995 is [eiser] op grond van par. 57a Strafgesetzbuch voorwaardelijk in vrijheid gesteld met ingang van 13 november 1995, met een proeftijd van vijf jaren.

Op de vraag van de raadsman van [eiser] of Nederland definitief afziet van (verdere) tenuitvoerlegging van het vonnis van de rechtbank te Utrecht, heeft de minister van Justitie hem op 22 juli 1996 geantwoord3.:

Bij brief van 14 juli 2000 heeft de officier van justitie in het arrondissement Utrecht aan de raadsman van [eiser] doen weten dat niet wordt afgezien van de tenuitvoerlegging van het vonnis van 20 december 1977.

[Eiser] is door de Duitse autoriteiten op 13 november 2000 definitief in vrijheid gesteld. Op 16 oktober 2001 heeft het (Nederlandse) openbaar ministerie [eiser] nationaal en internationaal laten signaleren.

Bij brief van 14 april 2004 heeft de hoofdofficier van justitie te Utrecht aan de raadsman van [eiser] bericht dat zij voornemens is, aan de Duitse autoriteiten te verzoeken de tenuitvoerlegging van de in Nederland opgelegde gevangenisstraf over te nemen. Op 15 juli 2005 heeft de Staat een daartoe strekkend verzoek gedaan aan de Duitse autoriteiten.

Op 8 april 2005 heeft [eiser] de Staat gedagvaard voor de rechtbank te 's‑Gravenhage. Hij heeft gevorderd dat voor recht wordt verklaard dat de gevangenisstraf die hem op 20 december 1977 door de rechtbank te Utrecht is opgelegd, reeds is tenuitvoergelegd en niet meer geëxecuteerd kan worden en/of dat de tenuitvoerlegging van die straf door de Staat jegens hem onrechtmatig is. Voorts heeft hij gevorderd dat de Staat zal worden verboden tot verdere executie van deze straf over te gaan en dat de Staat zal worden veroordeeld om de (internationale) signalering van [eiser] in te trekken.

Aan deze vorderingen heeft [eiser] samengevat het volgende ten grondslag gelegd:

Bij vonnis van 31 mei 20067. heeft de rechtbank de vorderingen van [eiser] afgewezen. De overwegingen van de rechtbank hielden in:

[Eiser] heeft hoger beroep ingesteld bij het gerechtshof te 's‑Gravenhage. Bij arrest van 24 maart 20098. heeft het hof het vonnis van de rechtbank bekrachtigd. De overwegingen van het hof kunnen worden samengevat als volgt:

[Eiser] heeft — tijdig — beroep in cassatie ingesteld. De Staat heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Partijen hebben hun standpunten schriftelijk laten toelichten, met re- en dupliek.

De middelonderdelen 1 – 4 hebben betrekking op de vraag of de bevoegdheid tot tenuitvoerlegging van het strafvonnis van 20 december 1977 door verjaring is vervallen. Zij lenen zich voor gezamenlijke behandeling. De vaststelling in rov. 4.2, dat de executieverjaringstermijn in dit geval 24 jaar bedraagt en dat deze termijn is gaan lopen op 14 april 1978, is in cassatie niet bestreden9..

Onderdeel 1 klaagt dat het hof heeft miskend dat als ‘verzekerde bewaring’ in art. 76a, lid 3, Sr niet kan worden beschouwd de tijd die de veroordeelde in detentie heeft doorgebracht in het buitenland krachtens een daar ingestelde vervolging of ter executie van een in dat land gewezen strafvonnis. Ter toelichting op deze klacht heeft [eiser] een beroep gedaan op een passage in de vakliteratuur10. waaruit zou volgen dat een detentie in het buitenland is te beschouwen als niet meer dan een accidentele omstandigheid, die niet afdoet aan het feit dat reeds wegens het verblijf van de veroordeelde in het buitenland de tenuitvoerlegging van het Nederlandse vonnis onmogelijk is.

Onderdeel 2 klaagt, in verband hiermee, dat de beslissing onbegrijpelijk is omdat uit het arrest niet blijkt waarom in de onderhavige zaak geen sprake zou zijn van zo'n accidentele omstandigheid. Ter toelichting op de klacht wordt aangevoerd dat de Staat zelf er de hand in heeft gehad dat [eiser] eerst de door de Duitse rechter opgelegde gevangenisstraf in Duitsland zou uitzitten. Onder die omstandigheid valt zonder nadere motivering, welke ontbreekt, niet in te zien waarom de executieverjaringstermijn ten aanzien van het Nederlandse strafvonnis niet gewoon zou doorlopen terwijl [eiser] in Duitsland zijn straf onderging. Het argument van het hof in rov. 4.4, dat het systeem van de wet meebrengt dat vrijheidsstraffen niet gelijktijdig maar achtereenvolgens ten uitvoer worden gelegd, kan volgens het middelonderdeel de beslissing niet dragen. Dit zou slechts anders zijn, indien [eiser] in Nederland gedetineerd zou zijn geweest op grond van een Nederlandse veroordeling voor een ander feit.

Onderdeel 3 klaagt samengevat dat het hof miskent dat er geen sprake is geweest van onmogelijkheid voor de Staat om de Nederlandse gevangenisstraf in Nederland ten uitvoer te leggen. De Staat had [eiser] tijdelijk aan Duitsland uitgeleverd ten behoeve van zijn berechting aldaar, waarna hij overeenkomstig de voorwaarden in de nota van 17 mei 1978 had kunnen worden teruggebracht naar Nederland om de hem door de rechtbank te Utrecht opgelegde straf uit te zitten. De door het Oberlandesgericht te Stuttgart opgelegde gevangenisstraf maakte dus op zichzelf de tenuitvoerlegging van de Nederlandse straf niet onmogelijk. Met haar keuze om de tijdelijke vervolgingsuitlevering om te zetten in een definitieve uitlevering ter executie van de door het Oberlandesgericht opgelegde gevangenisstraf, heeft de Nederlandse regering volgens het middel aanvaard dat de Duitse regering niet langer verplicht — en, vanwege Duitse grondwettelijke beletselen ten aanzien van de uitlevering van Duitse onderdanen, ook niet langer in staat — zou zijn om [eiser] aan de Nederlandse justitie ter beschikking te stellen voor de tenuitvoerlegging van de hem in Nederland opgelegde straf. Onderdeel 4 is gericht tegen rov. 5.2, voor zover deze hierop voortbouwt.

Art. 76 Sr bepaalt dat het recht tot uitvoering van de straf vervalt door verjaring. Art. 76a, lid 1, Sr houdt in dat de termijn van verjaring aanvangt op de dag na die waarop de rechterlijke uitspraak kan worden tenuitvoergelegd. Het derde lid van art. 76a luidt:

In het eerste geval mag, in het tweede geval kan de straf niet ten uitvoer worden gelegd11.. De term ‘in verzekerde bewaring’ is niet beperkt tot de tenuitvoerlegging van vrijheidsstraffen, maar duidt in het algemeen op een rechtmatige vrijheidsbeneming12.. In deze ruime betekenis komt de term voor in verscheidene wetten uit de negentiende eeuw13.. Wel bestaat enige onduidelijkheid of het daarbij moet gaan om een door de rechter gelaste vrijheidsbeneming14.. Eerst in het Wetboek van Strafvordering van 15 januari 1921, Stb. 14, is begripsmatig onderscheid gemaakt tussen een bevel tot inverzekeringstelling en anderzijds een bevel tot bewaring, dat gegeven wordt door de rechter-commissaris in strafzaken. In datzelfde wetboek wordt trouwens nog steeds de term ‘in verzekerde bewaring’ gebruikt15.. Taalkundig beschouwd, houdt ‘bewaring’ verband met waarnemen, met het houden van toezicht. De toevoeging ‘in verzekerde’ geeft aan dat maatregelen zijn getroffen om te voorkomen dat de betrokken persoon zich aan dat toezicht onttrekt.

De memorie van toelichting bij art. 76a (voorheen artikel 7716.) Sr houdt het volgende in:

Bij wijze van kort intermezzo: in geval van samenloop van misdrijven zijn in beginsel twee stelsels denkbaar. In het ene stelsel legt de rechter voor ieder misdrijf afzonderlijk een straf op en kunnen (vrijheids-)straffen zich opstapelen. In landen waarin een dergelijk stelsel bestaat is dikwijls gekozen voor een samenloopregeling in de fase van de tenuitvoerlegging, in die zin dat de executie van de kortste vrijheidsstraf(fen) geheel of gedeeltelijk in de tijd samenvalt met — en dus opgaat in — de executie van de langste vrijheidsstraf18.. In het andere stelsel wordt reeds in de fase van de straftoemeting door de rechter rekening gehouden met de samenloop. In Nederland is gekozen voor het laatste systeem: zie art. 55 e.v. en art. 63 Sr. Op dit moment is de toepassing van art. 63 Sr beperkt tot eerdere veroordelingen door de Nederlandse strafrechter19.. In een dergelijk stelsel is er minder bezwaar tegen dat straffen na elkaar ten uitvoer worden gelegd. Hoe dan ook, in Nederland worden vrijheidsstraffen na elkaar (dus niet gelijktijdig) ten uitvoer gelegd.

Art. 76a lid 3 Sr beoogt in ieder geval te voorkomen dat de bevoegdheid tot tenuitvoerlegging van een Nederlandse vrijheidsstraf teloorgaat door verjaring als gevolg van het feit dat de veroordeelde eerst een andere Nederlandse vrijheidsstraf moet ondergaan. Tot zover zijn partijen het eens20.. De middelonderdelen 1 en 2 zien op de vraag of de verjaringstermijn ook wordt onderbroken in het geval dat tenuitvoerlegging van een Nederlandse vrijheidsstraf in Nederland niet mogelijk is omdat de veroordeelde in het buitenland is gedetineerd ter executie van een in het buitenland opgelegde vrijheidsstraf voor andere feiten.

Noch de tekst van het derde lid van art. 76a Sr noch de memorie van toelichting maakt onderscheid tussen een ‘verzekerde bewaring’ in Nederland en een ‘verzekerde bewaring’ in het buitenland. Dat onderscheid lijkt niet van belang wanneer, in navolging van de memorie van toelichting, ervan wordt uitgegaan dat de bepaling ten doel heeft de lopende verjaring te onderbreken zolang het niet mogelijk is de vrijheidsstraf ten uitvoer te leggen wegens een detentie van de betrokkene ter uitvoering van een andere vrijheidsstraf. Of die andere vrijheidsstraf het gevolg is van een veroordeling in Nederland dan wel een veroordeling door een rechter in het buitenland maakt in die opvatting geen verschil. In het handboek van Van Hamel/Van Dijck is zonder verdere toelichting het standpunt ingenomen dat de executie-verjaringstermijn niet loopt zolang de betrokkene ter zake van een andere veroordeling in verzekerde bewaring is, waarbij onder ‘andere veroordeling’ ook een buitenlandse veroordeling werd begrepen21..

Het cassatiemiddel verwijst naar de volgende passage in een ander handboek:

Volgens deze opvatting komt een feitelijke onmogelijkheid om een in Nederland opgelegde gevangenisstraf ten uitvoer te leggen steeds voor risico van de Staat. Dat is, om zo te zeggen, de maior-premisse in die redenering. Zolang de veroordeelde in het buitenland verblijft, is tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf in Nederland feitelijk niet mogelijk. Dat is de minor-premisse in die redenering. Daaraan wordt dan de conclusie verbonden dat een overschrijding van de executieverjaringstermijn bij verblijf van de veroordeelde in het buitenland voor risico van de Staat komt. Of er nog andere beletselen voor de tenuitvoerlegging bestaan, zoals een detentie elders, doet in die opvatting niet ter zake: ook een in het buitenland gedetineerde persoon behoort immers tot de categorie van personen die in het buitenland verblijft.

Tegen deze opvatting zijn verscheidene bezwaren aan te voeren. Tegen de maior-premisse kan worden ingebracht dat art. 76a, derde lid, Sr nu juist een uitzondering op deze hoofdregel maakt. Op zich is waar dat een feitelijke onmogelijkheid om een strafvonnis binnen de verjaringstermijn ten uitvoer te leggen voor risico van de Staat komt. Indien bijvoorbeeld een tot vrijheidsstraf veroordeelde persoon zich ergens weet schuil te houden tot na het verstrijken van de executieverjaringstermijn, of wanneer hij vlucht naar een land dat hem niet uitlevert, vervalt op een zeker moment de bevoegdheid tot tenuitvoerlegging van het vonnis door verjaring, ook al is de Staat feitelijk nimmer tot tenuitvoerlegging in staat geweest. Dat is eigen aan de rechtsfiguur van executieverjaring. De verjaringstermijn werkt hierdoor als een prikkel voor de Staat om zich in te spannen de betrokkene tijdig op te sporen, zo nodig uitlevering te vragen en de straf te executeren. Dit wil niet zeggen dat wanneer een strafvonnis rechtens niet kan worden geëxecuteerd (omdat het wettelijk systeem meebrengt dat niet twee vrijheidsstraffen tegelijk kunnen worden uitgezeten), ook die omstandigheid voor risico van de Staat behoort te komen. Bovendien is in die situatie een prikkel tot het ondernemen van activiteiten om tot executie over te gaan niet nodig.

Zoals de Staat heeft opgemerkt23., is ook de tweede premisse (‘het feit dat wegens verblijf in het buitenland de tenuitvoerlegging van het vonnis toch reeds onmogelijk is’) aanvechtbaar als uitgangspunt. De omstandigheid dat een veroordeelde in het buitenland verblijft maakt het immers niet per se onmogelijk, het Nederlandse vonnis in Nederland ten uitvoer te leggen. Nederland kan immers aan dat land de uitlevering of overlevering van de veroordeelde verzoeken. De detentie in binnen- of buitenland (uit hoofde van een veroordeling voor andere feiten) maakt het echter onmogelijk tot tenuitvoerlegging van het Nederlandse vonnis in Nederland over te gaan zolang die detentie voortduurt.

De ratio van de regel, zoals weergegeven in alinea 2.9, geeft voor mij de doorslag. De rechtsklacht van onderdeel 1 stuit op het voorgaande af. Volledigheidshalve zij nog vermeld dat in 1979 een voorontwerp voor een Benelux-verdrag met een eenvormige wet inzake de verjaring in strafzaken is gepubliceerd. Art. 11 van de voorgestelde wet hield in dat de verjaring van het recht tot tenuitvoerlegging van een vrijheidsstraf niet loopt gedurende de tijd dat de veroordeelde een dergelijke straf ondergaat of zich in vrijheid bevindt krachtens een niet herroepen rechterlijke of administratieve beslissing. Aan het voorontwerp is geen gevolg gegeven24..

De motiveringsklacht van onderdeel 2 treft geen doel. Als niet beslissend is of sprake is van een accidentele omstandigheid, behoefde het hof niet te motiveren waarom de detentie in Duitsland meer dan een accidentele omstandigheid was. De overweging van het hof, dat het wettelijk systeem meebrengt dat vrijheidsstraffen niet gelijktijdig maar achtereenvolgens ten uitvoer worden gelegd, kan de bestreden beslissing dragen. Dit geldt ook wanneer het beletsel voor tenuitvoerlegging van het Nederlandse strafvonnis wordt gevormd door een in Duitsland opgelegde vrijheidsstraf die in dat land wordt geëxecuteerd.

De in onderdeel 3 naar voren gebrachte omstandigheid dat de Staat het in 1980–1981 in zijn macht had, [eiser] te laten terugbrengen naar Nederland om de door de rechtbank te Utrecht opgelegde straf ten uitvoer te leggen, maar van deze mogelijkheid geen gebruik heeft gemaakt en zelfs ermee heeft ingestemd de vervolgingsuitlevering om te zetten in een executieuitlevering, acht ik niet van belang voor de uitleg van art. 76a, lid 3, Sr. Aan de situatie, bedoeld in dat artikellid, is eigen dat (een orgaan van) de Staat zelf de onmogelijkheid van tenuitvoerlegging van één van de twee vrijheidsbenemingen in het leven heeft geroepen. De omstandigheid dat Duitsland geen eigen onderdanen uitlevert, is niet doorslaggevend, reeds omdat [eiser] kan worden aangehouden in een derde land.

De slotsom is dat ook de onderdelen 2 en 3 falen. Onderdeel 4 behoeft geen bespreking.

Onderdeel 5 komt met een motiveringsklacht op tegen het oordeel in rov. 5.2 – 5.7, dat de Staat bij [eiser] niet het gerechtvaardigd vertrouwen heeft gewekt dat hij — de Staat — van de (verdere) tenuitvoerlegging van het Nederlandse strafvonnis afziet. Het onderdeel noteert dat [eiser] in de procedure bij de rechtbank en het hof uitvoerig had betoogd dat hij op grond van de brief van 7 november 1980 in samenhang met de brief van 22 juli 1996, erop heeft vertrouwd dat hij zijn Nederlandse straf niet meer hoefde uit te zitten mits hij zich niet aan de tenuitvoerlegging van de in Duitsland opgelegde gevangenisstraf zou onttrekken. Het onderdeel noemt diverse stellingen die [eiser] in de feitelijke instanties naar voren heeft gebracht. Zijn standpunt dat dit vertrouwen objectief gerechtvaardigd was, is volgens het middelonderdeel toen onderbouwd door verwijzing naar verschillende stukken afkomstig van de Duitse autoriteiten. In het licht van deze stellingen is 's hofs oordeel dat van een gerechtvaardigd vertrouwen geen sprake is, zonder nadere motivering onbegrijpelijk, aldus de klacht.

De klacht faalt, omdat het middel niet voldoende preciseert waarom het bestreden oordeel van het hof voor de lezer onbegrijpelijk zou zijn. Er is niet geklaagd over een bepaalde redeneerfout. Het middel volstaat in wezen met verwijzing naar stellingen die in de feitelijke instanties door [eiser] naar voren waren gebracht. Het hof is aan die stellingen niet voorbijgegaan. De omstandigheid dat het hof in de correspondentie iets anders heeft gelezen dan door [eiser] werd betoogd, althans daaraan een andere gevolgtrekking heeft verbonden, maakt de beslissing nog niet onbegrijpelijk. De uitleg van de in het middel genoemde gedingstukken is voorbehouden aan de feitenrechter25.. De uitleg die het hof aan deze stukken heeft gegeven komt mij niet onbegrijpelijk voor. Het hof heeft voorop gesteld (in cassatie onbestreden26.) dat de Staat van zijn executiebevoegdheid geen gebruik zou mogen maken als hij bij [eiser] het gerechtvaardigd vertrouwen heeft gewekt dat hij van de tenuitvoerlegging van het Nederlandse strafvonnis afziet (rov. 5.2)27.. Anders dan het middel voorstaat, volgt zulk een gerechtvaardigd vertrouwen niet dwingend uit de brief van 7 november 1980. Uit deze brief blijkt in ieder geval dat de Staat uitdrukkelijk geen afstand doet van haar aanspraken op tenuitvoerlegging van het Nederlandse strafvonnis (zie ook rov. 5.3, 2e alinea). Het onderdeel erkent dit, maar klaagt dat het hof miskent dat de daaropvolgende zin in deze brief, waarin wordt gewezen op de mogelijkheid dat [eiser] zich in Duitsland zich aan zijn straf zou kunnen onttrekken, in onlosmakelijk verband staat met dit voorbehoud van het recht tot executie, zodat het voorbehoud in die context moet worden gelezen28.. Wat er zij van de gestelde verbondenheid, uit de brief van 7 november 1980 blijkt niet dat het gegeven voorbeeld de enige omstandigheid is waaronder [eiser] alsnog zijn Nederlandse straf zou moeten ondergaan.

Onderdeel 6 mist zelfstandige betekenis naast de voorgaande klacht.

De conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,