HvJ EU, 20-09-2018, nr. C-214/17

Net als bepaalde argumenten van de verwijzende rechter komt het standpunt van de Portugese regering neer op de overtuiging dat wanneer wordt geweigerd om het in een eerdere procedure krachtens artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 toegepaste recht ook in een latere procedure toe te passen, de rechten van de schuldeiser in de zin van deze bepaling worden beperkt. Dit standpunt is gebaseerd op de veronderstelling dat de schuldeiser kan kiezen door welk recht de onderhoudsverplichting zal worden beheerst door de zaak van de onderhoudsbijdrage aan te brengen bij de autoriteit waar de onderhoudsplichtige zijn gewone verblijfplaats heeft.

Ik betwijfel echter of dit standpunt de rol van artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 binnen het stelsel van collisieregels waarin dit protocol voorziet, adequaat weergeeft.

Tegen de achtergrond van het Protocol van Den Haag van 2007 is het recht van de staat waar de schuldeiser zijn gewone verblijfplaats heeft, het recht dat in beginsel op een onderhoudsverplichting van toepassing is (artikel 3, lid 1, van het protocol). Voor bepaalde categorieën onderhoudsverplichtingen hebben de auteurs van het Protocol van Den Haag van 2007 echter in bijzondere collisieregels voorzien. Daarbij gaat het met name om onderhoudsverplichtingen van ouders jegens hun kinderen [artikel 4, lid 3, onder a), van het Protocol van Den Haag van 2007].

De collisieregels die zijn opgenomen in artikel 4, leden 2, 3 en 4, van het Protocol van Den Haag van 2007 zijn bedoeld om vast te stellen welk recht naderhand op een onderhoudsverplichting kan worden toegepast indien de schuldeiser niet op grond van het recht waardoor de onderhoudsverplichting in beginsel wordt beheerst, onderhoud van de schuldenaar kan verkrijgen.

In procedures waarin de bepaling van artikel 4, lid 2, van het Protocol van Den Haag van 2007 geldt, is het recht van de staat waar de schuldeiser zijn gewone verblijfplaats heeft in beginsel op de onderhoudsverplichting van toepassing in de zin van artikel 3 van het protocol. Indien de schuldeiser evenwel niet op grond van dat recht onderhoud van de schuldenaar kan verkrijgen, is de lex fori van toepassing [artikel 4, lid 2, van het Protocol van Den Haag van 2007].6. Ten slotte is het recht van de staat van de gemeenschappelijke nationaliteit van toepassing wanneer de schuldeiser ook op grond van dat recht geen onderhoud van de schuldenaar kan verkrijgen (artikel 4, lid 4, van het protocol).

Voor de gevallen die binnen de werkingssfeer van artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 vallen, bestaat echter een ander beeld wat betreft de volgorde van de rechtsstelsels die bij de beoordeling van een onderhoudsverplichting toepassing kunnen vinden. Wanneer de schuldeiser zich wendt tot de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, is immers het recht van die staat (de lex fori) van toepassing. Wanneer de schuldeiser niet in staat is om op grond van de lex fori onderhoud van de schuldenaar te verkrijgen, wordt in de tweede plaats het recht toegepast van de staat waar de schuldeiser zijn gewone verblijfplaats heeft.

Dit betekent dat de schuldeiser door zijn beslissing om zich inzake de onderhoudsverplichting te wenden tot de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, invloed kan uitoefenen op de vraag welk recht in beginsel van toepassing moet zijn op de behandeling van de onderhoudsverplichting. In een procedure voor de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, kan de schuldeiser echter niet eisen dat het recht van de plaats waar hij zijn gewone verblijfplaats heeft, wordt toegepast als het recht dat in beginsel op de onderhoudsverplichting van toepassing is (in plaats van de lex fori). Dit recht mag pas achteraf worden toegepast, indien de schuldeiser niet in staat is om op grond van de lex fori onderhoud van de schuldenaar te verkrijgen. Artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 gaat derhalve niet over de keuze van het toepasselijke recht in de strikte zin van het woord. Het gaat hier veeleer om het verschijnsel dat het recht indirect of — verwijzend naar de formulering die het Hof in een ietwat andere context heeft gehanteerd in zijn rechtspraak — feitelijk7. wordt gekozen.

Wanneer deze bijzonderheid van artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 wordt onderkend, dient volgens mij eveneens te worden nagegaan of de effecten van de toepassing van deze bepaling op dezelfde voet moeten worden behandeld als een volwaardige keuze van het op een onderhoudsverplichting toepasselijke recht, welke in beginsel effecten heeft in alle procedures die op een bepaalde onderhoudsverplichting betrekking hebben.

Er zij aan herinnerd dat partijen in kader van het Protocol van Den Haag van 2007 de mogelijkheid krijgen om de kwestie van het recht dat op de onderhoudsverplichting van toepassing is, op een bijzondere wijze ‘vast te leggen’ door middel van een rechtskeuze op grond van artikel 8, lid 1, van het Protocol van Den Haag van 2007. Een op die grondslag gemaakte keuze heeft in beginsel gevolgen voor alle procedures die op een bepaalde onderhoudsverplichting betrekking hebben.

De twijfel van de verwijzende rechter komt dan ook neer op de volgende vraag: dient de mogelijkheid dat de schuldeiser invloed uitoefent op de aanwijzing van het toepasselijke recht doordat hij een procedure aanhangig maakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, wat de effecten betreft te worden gelijkgesteld met de aanwijzing van het toepasselijke recht door de betrokken partijen op grond van artikel 8 van het Protocol van Den Haag van 2007?

Op grond van artikel 8 van het Protocol van Den Haag van 2007 kunnen de partijen verschillende rechtsstelsels kiezen. Volgens artikel 8, onder b), van het protocol kunnen zij met name het recht van de staat waar één van de partijen op het tijdstip van de aanwijzing zijn gewone verblijfplaats heeft, aanwijzen als recht dat op een onderhoudsverplichting toepasselijk is. Van belang is dat het recht van de plaats waar één van de partijen zijn gewone verblijfplaats heeft, als het gekozen recht toepassing zal vinden in iedere procedure betreffende deze onderhoudsverplichting, ongeacht of de concrete procedure aanhangig is bij de autoriteit van die staat.

Artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 is evenwel gebaseerd op een andere aanname. Hier gaat het uitsluitend om de toepassing van de lex fori in procedures die door de schuldeiser aanhangig zijn gemaakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft. In tegenstelling tot de rechtskeuze op grond van artikel 8 van het Protocol van Den Haag van 2007 is artikel 4, lid 3, van het protocol derhalve niet bedoeld om de kwestie van het recht dat op een bepaalde onderhoudsverplichting van toepassing is, aldus ‘vast te leggen’ dat het in iedere procedure die daarop betrekking heeft, van toepassing zou zijn.

Bovendien worden in het Protocol van Den Haag van 2007 de effecten van de rechtskeuze op grond van artikel 8 ervan duidelijk onderscheiden van de rechtskeuze op grond van artikel 7 ervan. Deze laatste bepaling voorziet in de mogelijkheid om de lex fori te kiezen als het recht dat op een bepaalde procedure van toepassing is. De keuze krachtens deze bepaling heeft derhalve geen gevolgen in latere procedures betreffende dezelfde onderhoudsverplichting.

De auteurs van het protocol hebben dan ook gezien dat de keuze van het recht waardoor een bepaalde procedure zal worden beheerst, soms in het belang van de partijen bij de onderhoudsverplichting kan zijn, hoewel in beginsel ieder van hen vervolgens een nieuwe procedure aanhangig kan maken waarin deze keuze niet langer relevant zal zijn. Tegen de achtergrond van het Protocol van Den Haag van 2007 kan derhalve niet worden uitgesloten dat in latere procedures tussen deze partijen verschillende toepasselijke rechtsstelsels zullen worden toegepast. Een dergelijke oplossing lijkt inherent te zijn aan het stelsel van collisieregels van het protocol.

Derhalve ben ik van mening dat de gevolgen van de toepassing van de lex fori op grond van artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 in een geding dat door de schuldeiser aanhangig is gemaakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, niet identiek zijn aan de gevolgen van een rechtskeuze op grond van artikel 8 van het protocol. De gevolgen van de toepassing van de lex fori op grond van artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 vertonen een zekere gelijkenis met de effecten van de rechtskeuze in een bepaalde procedure op grond van artikel 7 van het protocol. Wanneer op grond van artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 het recht van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, wordt toegepast in een procedure die aanhangig is gemaakt door de schuldeiser, dan geeft dit derhalve geen uitsluitsel over de vraag of hetzelfde recht ook dient te worden toegepast in een procedure die later wordt ingeleid door de schuldenaar.

Voor het standpunt dat de toepassing van de lex fori in procedures die aanhangig zijn gemaakt door de schuldeiser, geen gevolgen heeft voor procedures die later worden ingeleid door de schuldenaar, pleit eveneens het feit dat er bepaalde beperkingen zijn aan de keuze van het toepasselijke recht op grond van artikel 8 van het Protocol van Den Haag van 2007, welke niet bestaan in het geval van een keuze op grond van artikel 7 van het protocol.

In de eerste plaats is een keuze van het toepasselijke recht overeenkomstig artikel 8, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 niet mogelijk voor onderhoudsbijdragen ten voordele van personen die jonger zijn dan 18 jaar.8.

In dergelijke restricties op de toelaatbaarheid van de rechtskeuze is in artikel 7 van het Protocol van Den Haag van 2007 niet voorzien. In punt 111 van het verslag van A. Bonomi wordt uitgelegd dat de risico's die voortvloeien uit de rechtskeuze in een specifieke procedure, voor de partijen bij een onderhoudsverplichting kleiner zijn dan in het geval van een rechtskeuze op grond van artikel 8 van het protocol, welke blijvende gevolgen heeft in alle procedures betreffende deze onderhoudsverplichting. Dat betekent dat ook iemand die jonger is dan 18 jaar, tezamen met de schuldenaar kan kiezen welk recht in een bepaalde procedure van toepassing zal zijn op grond van artikel 7 van het Protocol van Den Haag van 2007.

Een gelijkaardige restrictie op de toelaatbaarheid van een indirecte rechtskeuze doordat de schuldeiser een procedure aanhangig maakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, is in artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 evenmin duidelijk geformuleerd.Deze bepaling heeft echter onder meer betrekking op procedures inzake onderhoudsverplichtingen van ouders jegens hun kinderen [artikel 4, lid 1, onder a), van het Protocol van Den Haag van 2007]. Het gaat hier derhalve ook over onderhoudsbijdragen ten voordele van personen die jonger zijn dan 18 jaar. Hier worden dus personen bedoeld die, gelet op de beperking van artikel 8, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007, geen rechtskeuze op grond van artikel 8, lid 1, van het protocol zouden kunnen doen.

Volgens mij is ook een rechtsstelsel dat op grond van artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 is aangewezen, uitsluitend van toepassing in de concrete procedure die door de schuldeiser aanhangig is gemaakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft. In het andere geval, wanneer namelijk zou worden aangenomen dat de toepassing van het recht van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, ook implicaties heeft voor procedures die later door die schuldenaar aanhangig worden gemaakt, zou het verbod van artikel 8, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 kunnen worden omzeild wanneer de schuldeiser jonger is dan 18 jaar.9.

In de tweede plaats is het gekozen recht overeenkomstig artikel 8, lid 5, van het Protocol van Den Haag van 2007 niet van toepassing indien dat gevolgen zou hebben die voor één van de partijen kennelijk onbillijk of onredelijk zijn, tenzij de partijen op het tijdstip van de rechtskeuze ten volle kennis en besef hadden van de gevolgen van hun keuze. In een dergelijke restrictie is niet voorzien in artikel 7 van het Protocol van Den Haag van 2007.

Artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 stelt de toepassing van het recht van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, evenmin afhankelijk van de vraag wat de gevolgen zijn van het recht van die staat voor de partijen bij de onderhoudsverplichting. Dit betekent dat de lex fori — zoals is uiteengezet in punt 66 van het verslag van A. Bonomi —wordt toegepast in procedures die door de schuldeiser aanhangig zijn gemaakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, zelfs wanneer dat recht ongunstiger is voor de schuldeiser dan het recht van de staat waar hij zelf zijn gewone verblijfplaats heeft. Het feit dat artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 geen oplossing naar analogie van artikel 8, lid 5, van het protocol bevat, kan worden verklaard door het feit dat de aanwijzing van de lex fori als het recht dat op de onderhoudsverplichting van toepassing is, van voorbijgaande aard is.

Derhalve ben ik van mening dat de hierboven uiteengezette verschillen tussen artikel 8 en artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 pleiten voor het standpunt dat de toepassing van de lex fori krachtens die laatste bepaling in een procedure die door de schuldeiser aanhangig is gemaakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, niet betekent dat dit recht ook zou moeten gelden in een procedure die later aanhangig wordt gemaakt door de schuldenaar.

Hoewel de conclusies die volgen uit de systematische uitlegging van het Protocol van Den Haag van 2007 volgens mij ondubbelzinnig zijn, zal ik deze in wat volgt confronteren met de ratio legis van artikel 4, lid 3, van het protocol.

In het licht van de toelichtingen in punt 66 van het verslag van A. Bonomi is de voornaamste reden waarom artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 voorziet in de toepassing van de lex fori in procedures die door de schuldeiser aanhangig zijn gemaakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, dat op die manier een situatie kan worden vermeden waarin de autoriteit die de zaak van de onderhoudsverplichting moet behandelen, vreemd recht zal toepassen. Dit zou immers veel tijd in beslag nemen en onnodige kosten met zich meebrengen.10.

In dit verband zou ik de aandacht willen vestigen op een zekere bijzonderheid van de procedure in het kader waarvan de verwijzende rechter het Hof om een prejudiciële beslissing heeft verzocht. De procedure in het hoofdgeding is immers door de schuldenaar jegens de onderhoudsgerechtigde ingesteld voor het gerecht van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft (het Oostenrijkse gerecht).

Een algemeen aanvaarde oplossing in internationale burgerlijke procedures bestaat erin dat de verzoeker een procedure aanhangig kan maken bij de gerechten van de staat waarmee de verweerder een bepaalde band heeft. Dit kan met name gaan om de plaats waar de verweerder zijn gewone verblijfplaats heeft. Een dergelijke oplossing weerspiegelt het beginsel actor sequitur forum rei.11.

Soms voorzien de bevoegdheidsregels in afwijkingen van deze regel. Deze zijn echter uitzonderlijk van aard. Dat is bijvoorbeeld het geval in het kader van verordening nr. 4/2009, op grond waarvan de onderhoudsgerechtigde procedures jegens de onderhoudsplichtige aanhangig kan maken bij het gerecht van de plaats waar de onderhoudsgerechtigde zijn gewone verblijfplaats heeft. Verordening nr. 4/2009 voorziet daarentegen niet in een vergelijkbare regel op grond waarvan de onderhoudsplichtige procedures jegens de onderhoudsgerechtigde aanhangig zou kunnen maken bij de gerechten van de plaats waar de onderhoudsplichtige zijn gewone verblijfplaats heeft. Dit vloeit voort uit de veronderstelling dat de onderhoudsgerechtigde de ‘zwakkere partij’ is en dat hij wat betreft de bevoegdheid van de gerechten een bijkomende bescherming moet kunnen genieten.

Dit betekent dat in omstandigheden zoals die waarop de onderhavige zaak betrekking heeft, de procedure in het hoofdgeding aanhangig is bij een rechter die in beginsel niet bevoegd is om onderhoudsgeschillen te behandelen die door de schuldenaar jegens de schuldeiser aanhangig zijn gemaakt. Uit de formulering van de tweede prejudiciële vraag kan ik echter opmaken dat de rechter in eerste aanleg heeft geoordeeld dat hij wel degelijk bevoegd was om de zaak te behandelen, aangezien de schuldeiser voor hem is verschenen zonder zijn bevoegdheid te betwisten. Artikel 5 van verordening nr. 4/2009 voorziet in de mogelijkheid dat een rechter die in beginsel niet bevoegd is om een zaak over een onderhoudsverplichting te behandelen, daarvoor alsnog bevoegd wordt wanneer de schuldeiser voor hem verschijnt. Deze bepaling is overigens in de tweede prejudiciële vraag vermeld.

Indien de schuldeiser in omstandigheden zoals die van de onderhavige zaak de bevoegdheid van de rechter in eerste aanleg in het hoofdgeding betwist, zou deze rechter zich zeker onbevoegd verklaren om de zaak te behandelen. Bijgevolg zou de schuldenaar een procedure aanhangig moeten maken bij het gerecht van de plaats waar de onderhoudsgerechtigde haar gewone verblijfplaats heeft (een Italiaans gerecht). Voor dat gerecht zou het recht van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, en op grond waarvan de onderhoudszaak bij beslissing van 10 oktober 2014 is beslecht (het Oostenrijkse recht), niet de lex fori maar vreemd recht zijn.

Het feit dat de Oostenrijkse rechterlijke instanties in de procedure in het hoofdgeding het Oostenrijkse recht zullen toepassen, kan dan ook niet pleiten voor een antwoord op de eerste prejudiciële vraag waarbij men ervan uitgaat dat uit de toepassing van de lex fori krachtens artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 in een procedure die door de schuldeiser aanhangig is gemaakt, volgt dat dit recht ook van toepassing is in een procedure die vervolgens aanhangig wordt gemaakt door de schuldenaar.

Het valt niet te ontkennen dat de procedure in het hoofdgeding aanhangig is bij een gerecht in het land waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft (een Oostenrijkse gerecht), waarvoor het recht van de staat op grond waarvan eerder over de onderhoudsbijdrage is geoordeeld, de lex fori is.

Een dergelijke situatie zou zich echter niet voordoen wanneer de schuldenaar zich met zijn vordering tot verlaging van het verschuldigde onderhoudsbedrag richt tot het gerecht dat in beginsel bevoegd is om daarover te beslissen (het gerecht van de staat waar de schuldeiser haar gewone verblijfplaats heeft). In een dergelijke situatie zou het recht van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, en op grond waarvan bij de beslissing van 10 oktober 2014 uitspraak is gedaan over de onderhoudsbijdragen, worden toegepast in strijd met de aanname waarop artikel 4, lid 3, van het protocol is gebaseerd. Dat recht zou immers niet de lex fori zijn.

Derhalve betekent de toepassing van de lex fori krachtens artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 in een procedure die door de schuldeiser aanhangig is gemaakt bij de autoriteit van de plaats waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, mede in het licht van de ratio legis van deze bepaling, niet dat dit recht ook van toepassing hoort te zijn in procedures die later aanhangig worden gemaakt door de schuldenaar.

Ik heb begrip voor het argument van de Portugese regering dat een bevestigend antwoord op de eerste prejudiciële vraag zou kunnen leiden tot een situatie waarin concurrerende vorderingen tot verhoging of verlaging van een verschuldigd onderhoudsbedrag zouden worden beslecht op grond van twee verschillende toepasselijke rechtsstelsels.

Wat dat betreft ben ik het evenwel eens met de Commissie, die erop wijst dat deze mogelijkheid inherent is aan het stelsel van collisieregels van het Protocol van Den Haag van 2007. In punt 42 van deze conclusie heb ik eveneens beklemtoond dat de mogelijke toepassing van verschillende rechtsstelsels op een onderhoudsverplichting in daaropvolgende procedures tussen de partijen een natuurlijk uitvloeisel is van de rechtskeuze met betrekking tot een bepaalde procedure op grond van artikel 7 van het Protocol van Den Haag van 2007.

Derhalve ben ik van mening dat de noodzaak om in latere procedures betreffende dezelfde onderhoudsverplichting verschillende rechtsstelsels toe te passen geen argument is om af te zien van de systematische en teleologische uitlegging van artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007, volgens welke de effecten van de toepassing van de lex fori in een procedure die door de schuldeiser aanhangig is gemaakt voor de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, tot die procedure beperkt blijven.

Gelet op het bovenstaande geef ik het Hof in overweging om de prejudiciële vragen te beantwoorden als volgt: artikel 4, lid 3, van het Protocol van Den Haag van 2007 dient aldus te worden uitgelegd dat een beslissing inzake onderhoudsbijdragen op grond van de lex fori in een procedure die door de schuldeiser jegens de schuldenaar aanhangig is gemaakt bij de autoriteit van de staat waar de schuldenaar zijn gewone verblijfplaats heeft, niet tot gevolg heeft dat het recht van die staat van toepassing is in een procedure die later door de schuldenaar jegens de schuldeiser aanhangig wordt gemaakt met het oog op een verlaging van het verschuldigde onderhoudsbedrag.