HvJ EU, 08-09-2010, nr. C-46/08

§ 284 van het Strafgesetzbuch (wetboek van strafrecht; hierna: ‘StGB’) bepaalt:

De voorwaarden voor het verlenen van de in § 284, lid 1, StGB bedoelde vergunningen voor kansspelen worden vastgesteld op het niveau van de verschillende Länder, behalve wanneer het gaat om weddenschappen op de uitslag van openbare paardenrennen, die met name vallen onder het Rennwett- und Lotteriegesetz (wet betreffende weddenschappen op de uitslag van paardenrennen en loterijen; hierna: ‘RWLG’), en om de installatie en de exploitatie van speelautomaten waarmee winst kan worden gemaakt in andere etablissementen dan casino's (goksalons, cafés, restaurants, hotels en dergelijke), die met name vallen onder de Gewerbeordnung (wet inzake artisanale, commerciële en industriële beroepen) en de Verordnung über Spielgeräte und andere Spiele mit Gewinnmöglichkeit (verordening inzake speelautomaten en andere spelen waarmee winst kan worden gemaakt).

§ 1, lid 1, RWLG luidt als volgt:

§ 2, lid 1, RWLG bepaalt:

Met de overeenkomst betreffende de loterijen in Duitsland (Staatsvertrag zum Lotteriewesen in Deutschland; hierna: ‘LottStV’), die in werking is getreden op 1 juli 2004, hebben de Länder een uniform kader gecreëerd voor de commerciële organisatie en exploitatie van kansspelen, met uitzondering van casino's, en voor de commerciële bemiddeling op dit gebied.

In een arrest van 28 maart 2006 heeft het Bundesverfassungsgericht met betrekking tot de regeling ter uitvoering van het LottStV in het Land Bayern geoordeeld dat het in dat Land bestaande publieke monopolie inzake sportweddenschappen inbreuk maakte op artikel 12, lid 1, van het Grundgesetz, dat de beroepsvrijheid waarborgt. Deze rechterlijke instantie heeft met name geoordeeld dat dit monopolie op onevenredige wijze afbreuk deed aan de aldus gewaarborgde beroepsvrijheid, aangezien het de organisatie van particuliere weddenschappen uitsloot zonder dat daarnaast een regelgevingskader bestond dat structureel en materieel, zowel rechtens als feitelijk, kon verzekeren dat de doelstellingen, de goklust aan banden te leggen en gokverslaving te bestrijden, daadwerkelijk werden nagestreefd.

Zoals blijkt uit de door de verwijzende rechter verstrekte uitleg, vormt het tussen de Länder gesloten Glücksspielstaatsvertrag (overeenkomst inzake kansspelen; hierna: ‘GlüStV’), dat op 1 januari 2008 in werking is getreden, een nieuw uniform kader voor de organisatie en de exploitatie van kansspelen en de bemiddeling op dit gebied, dat beoogt te voldoen aan de door het Bundesverfassungsgericht in bovengenoemd arrest van 28 maart 2006 gestelde eisen.

Voorts zet de verwijzende rechter uiteen dat met name uit de memorie van toelichting bij het ontwerp-GlüStV (hierna: ‘memorie van toelichting’) blijkt dat deze overeenkomst er voornamelijk toe strekt, gokverslaving te voorkomen en te bestrijden. Volgens de memorie van toelichting toont een studie met betrekking tot de markt voor kansspelen in de Europese Unie die in april 2006 op verzoek van de Commissie van de Europese Gemeenschappen door het Zwitserse Instituut voor Rechtsvergelijking is verricht, duidelijk aan dat het in dit verband doeltreffend kan zijn de betrokken activiteiten streng te regelen en in strikte banen te leiden.

Wat de specifieke sector van de sportweddenschappen betreft, wordt in de memorie van toelichting opgemerkt dat ook al zouden dergelijke weddenschappen voor een grote meerderheid van de spelers mogelijkerwijs slechts een bron van ontspanning en vermaak zijn, dit niet wegneemt dat indien het aanbod van deze weddenschappen aanzienlijk zou worden uitgebreid, het verslavingspotentieel ervan zeker aanzienlijk zou zijn, zoals uit de gegevens in de beschikbare wetenschappelijke studies en deskundigenrapporten kan worden afgeleid. Bijgevolg dienen maatregelen te worden getroffen ter voorkoming van een dergelijke verslaving. Meer bepaald dienen grenzen te worden gesteld aan de organisatie, de verkoop en de exploitatie van dergelijke kansspelen. De door het GlüStV beoogde kanalisering en inperking van de markt voor deze spelen dienen met name te worden verwezenlijkt door het behoud van het bestaande monopolie voor het organiseren van sportweddenschappen en loterijen die een bijzonder risico kunnen vormen.

Het GlüStV heeft volgens § 1 ervan tot doel:

§ 2 GlüStV preciseert dat op casino's enkel de §§ 1, 3 tot en met 8, 20 en 23 van toepassing zijn.

§ 4 GlüStV bepaalt:

§ 10 GlüStV bepaalt:

Deel 3 van het GlüStV heeft betrekking op loterijen met een gering risico, waarvoor onder zeer strikte voorwaarden een vergunning kan worden verleend, en dit uitsluitend aan organisatoren die doelstellingen van algemeen belang nastreven of zich aan liefdadigheid wijden.

§ 25, lid 6, GlüStV luidt als volgt:

De verwijzende rechter merkt op dat de overgangsbepaling van § 25, lid 6, GlüStV volgens de memorie van toelichting een billijke compensatie wil bieden aan twee kansspelbedrijven die vrijwel uitsluitend via internet spelen aanbieden en respectievelijk 140 en 151 personen tewerkstellen, door hun voldoende tijd te geven om over te schakelen op door het GlüStV toegestane distributiekanalen.

Het GlüStV is in het Land Schleswig-Holstein uitgevoerd bij het Gesetz zur Ausführung des Staatsvertrages zum Glücksspielwesen in Deutschland (wet tot uitvoering van de overeenkomst tussen de Länder inzake kansspelen in Duitsland) van 13 december 2007 (GVOBl. 2007, blz. 524; hierna: ‘GlüStV AG’).

§ 4 GlüStV AG bepaalt:

§ 5, lid 1, GlüStV AG bepaalt:

§ 9 GlüStV AG bepaalt:

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of een marktdeelnemer die sportweddenschappen wenst aan te bieden in een andere lidstaat dan die waar hij is gevestigd, zich kan beroepen op artikel 49 EG indien hij niet beschikt over een vergunning om dergelijke weddenschappen aan te bieden aan personen die zich bevinden op het grondgebied van de lidstaat waar hij is gevestigd, maar enkel over een vergunning om deze diensten aan te bieden aan personen buiten dat grondgebied.

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat activiteiten die erin bestaan belangstellenden tegen een vergoeding te laten deelnemen aan een kansspel, diensten vormen in de zin van artikel 49 EG (zie in die zin met name arresten van 24 maart 1994, Schindler, C-275/92, Jurispr. blz. I-1039, punt 25, en 21 oktober 1999, Zenatti, C-67/98, Jurispr. blz. I-7289, punt 24).

Dergelijke prestaties vallen dus volgens vaste rechtspraak binnen de werkingssfeer van artikel 49 EG wanneer de dienstverrichter is gevestigd in een andere lidstaat dan die waar de dienst wordt aangeboden (zie in die zin arrest Zenatti, reeds aangehaald, punten 24 en 25). Dit geldt met name voor diensten die een dienstverrichter via internet aan in andere lidstaten gevestigde potentiële ontvangers aanbiedt, en die hij verricht zonder de lidstaat waar hij is gevestigd, te verlaten (zie in die zin arrest Gambelli e.a., reeds aangehaald, punten 53 en 54).

De omstandigheid dat de vergunning die aan een in een lidstaat gevestigde onderneming is verleend slechts geldt voor weddenschappen die via internet worden aangeboden aan personen die zich buiten het grondgebied van deze lidstaat bevinden, kan op zich niet tot gevolg hebben dat een dergelijk aanbod aan de werkingssfeer van het beginsel van vrije dienstverrichting van artikel 49 EG wordt onttrokken.

Het in deze bepaling vastgestelde recht van een in een lidstaat gevestigde marktdeelnemer om in een andere lidstaat diensten te verrichten, is immers niet onderworpen aan de voorwaarde dat deze marktdeelnemer dergelijke diensten ook verricht in de lidstaat waar hij is gevestigd (zie arrest van 5 juni 1997, VT4, C-56/96, Jurispr. blz. I-3143, punt 22). Artikel 49 EG eist enkel dat de dienstverrichter in een andere lidstaat is gevestigd dan degene voor wie de dienst wordt verricht.

Deze vaststelling neemt overigens niet weg dat elke lidstaat op het grondgebied waarvan een dergelijke onderneming via internet weddenschappen aanbiedt, de mogelijkheid behoudt om deze te verplichten, de beperkingen die door de regelgeving van deze lidstaat op dit gebied zijn opgelegd in acht te nemen, voor zover deze beperkingen voldoen aan de in het recht van de Unie neergelegde vereisten en met name niet-discriminerend en evenredig zijn (zie arrest van 6 maart 2007, Placanica e.a., C-338/04, C-359/04 en C-360/04, Jurispr. blz. I-1891, punten 48 en 49).

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat het Hof met betrekking tot de gronden die kunnen worden aangevoerd ter rechtvaardiging van nationale maatregelen die het vrij verrichten van diensten beperken, herhaaldelijk heeft opgemerkt dat de doelstellingen die worden nagestreefd door de nationale wettelijke regelingen die op het gebied van kansspelen en weddenschappen zijn vastgesteld, in hun geheel beschouwd, meestal verband houden met de bescherming van degenen voor wie de betrokken diensten worden verricht, meer in het algemeen van de consument, en met de bescherming van de maatschappelijke orde. Het heeft tevens opgemerkt dat dergelijke doelstellingen behoren tot de dwingende redenen van algemeen belang die inbreuken op het vrij verrichten van diensten kunnen rechtvaardigen (zie in die zin met name reeds aangehaalde arresten Schindler, punt 58, Läärä e.a., punt 33, en Zenatti, punt 31, alsook arrest van 11 september 2003, Anomar e.a., C-6/01, Jurispr. blz. I-8621, punt 73, en arrest Placanica e.a., reeds aangehaald, punt 46).

Aldus blijkt uit de rechtspraak van het Hof dat het aan elke lidstaat staat om te beoordelen of het voor de wettige doelstellingen die hij nastreeft noodzakelijk is, activiteiten van die aard geheel of gedeeltelijk te verbieden, dan wel ze slechts te beperken en met het oog daarop meer of minder strenge controlemaatregelen te treffen, en dat de noodzaak en de evenredigheid van de aldus genomen maatregelen enkel dienen te worden getoetst aan de nagestreefde doelstellingen en aan het niveau van bescherming dat de betrokken nationale autoriteiten willen waarborgen (zie met name reeds aangehaalde arresten Läärä e.a., punten 35 en 36, en Zenatti, punten 33 en 34, alsook arrest van 8 september 2009, Liga Portuguesa de Futebol Profissional en Bwin International, C-42/07, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 58).

Onder verwijzing naar met name de arresten van 3 februari 1993, Veronica Omroep Organisatie (C-148/91, Jurispr. blz. I-487), en 12 september 2006, Cadbury Schweppes en Cadbury Schweppes Overseas (C-196/04, Jurispr. blz. I-7995), hebben de Belgische en de Oostenrijkse regering twijfels geuit over de vraag of Carmen Media zich gelet op de omstandigheden van het hoofdgeding kan beroepen op de regels inzake vrije dienstverrichting, aangezien deze onderneming zich slechts, aangemoedigd door een fiscale stimulans, in Gibraltar heeft gevestigd om zich te onttrekken aan de strengere regels die op haar van toepassing zouden zijn geweest indien zij zich had gevestigd op het grondgebied van de lidstaat waarop haar economische activiteit gericht is.

Dergelijke overwegingen vallen evenwel buiten het kader van de onderhavige prejudiciële vraag.

Deze strekt er immers uitsluitend toe te vernemen of een onderneming als Carmen Media aan de werkingssfeer van de bepalingen van het EG-Verdrag inzake het vrij verrichten van diensten wordt onttrokken door het feit dat zij niet in het bezit is van een door de autoriteiten van Gibraltar verleende vergunning die haar het recht verleent, ook op het grondgebied van Gibraltar weddenschappen aan te bieden. Daarentegen heeft de verwijzende rechter geen precieze gegevens verstrekt of specifieke twijfels geuit over de redenen waarom Carmen Media zich in Gibraltar heeft gevestigd en het Hof evenmin vragen gesteld over de mogelijke gevolgen daarvan.

Bovendien heeft het Hof reeds geoordeeld dat de vraag naar de toepasselijkheid van artikel 49 EG losstaat van de vraag of een lidstaat maatregelen mag nemen om ontduiking van zijn interne wetgeving door een in een andere lidstaat gevestigde dienstverrichter te verhinderen (zie in die zin arrest van 5 oktober 1994, TV10, C-23/93, Jurispr. blz. I-4795, punt 15, alsook, naar analogie, met betrekking tot de vrijheid van vestiging, arrest van 9 maart 1999, Centros, C-212/97, Jurispr. blz. I-1459, punt 18).

In deze omstandigheden hoeft het Hof zich in het kader van de onderhavige procedure niet uit te spreken over de door de Belgische en de Oostenrijkse regering geuite twijfels.

Gelet op al het voorgaande dient op de eerste vraag te worden geantwoord dat artikel 49 EG aldus moet worden uitgelegd dat een marktdeelnemer die via internet sportweddenschappen wenst aan te bieden in een andere lidstaat dan die waar hij is gevestigd, niet aan de werkingssfeer van deze bepaling wordt onttrokken door het loutere feit dat hij niet beschikt over een vergunning om dergelijke weddenschappen aan te bieden aan personen die zich bevinden op het grondgebied van de lidstaat waar hij is gevestigd, maar enkel over een vergunning om deze diensten aan te bieden aan personen buiten dat grondgebied.

Gelet op de in de verwijzingsbeslissing vervatte informatie, zoals deze in de punten 29 tot en met 35 van het onderhavige arrest is beschreven, dient te worden geoordeeld dat de verwijzende rechter met zijn tweede vraag in wezen wenst te vernemen of artikel 49 EG aldus moet worden uitgelegd dat het eraan in de weg staat dat een regionaal lichaam een publiek monopolie op de organisatie van sportweddenschappen en loterijen invoert dat hoofdzakelijk is ingegeven door de wens te vermijden dat personen tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord en gokverslaving te bestrijden, voor zover het in casu twijfelachtig is of dit doel op samenhangende en stelselmatige wijze wordt nagestreefd, gelet op:

De verwijzende rechter vraagt zich bovendien af of het antwoord op deze vraag kan worden beïnvloed door het feit dat de regeling van deze andere kansspelen ten minste gedeeltelijk onder de bevoegdheid van de bondsstaat valt.

Vooraf zij eraan herinnerd dat het Hof in punt 67 van het reeds aangehaalde arrest Gambelli e.a. heeft opgemerkt dat beperkingen van kansspelactiviteiten kunnen worden gerechtvaardigd door dwingende redenen van algemeen belang, zoals de bescherming van de consument, fraudebestrijding en het doel te voorkomen dat burgers tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord, maar vervolgens heeft geoordeeld dat dit slechts het geval is voor zover deze beperkingen, die zijn gebaseerd op dergelijke gronden en op de noodzaak maatschappelijke problemen te voorkomen, geschikt zijn om de verwezenlijking van deze doelstellingen te verzekeren, dit wil zeggen dat deze beperkingen ertoe moeten bijdragen dat weddenschappen op samenhangende en stelselmatige wijze worden beperkt.

Zoals met name uit punt 53 van het onderhavige arrest blijkt, vraagt de verwijzende rechter zich af wat de draagwijdte is van dit laatste vereiste.

Volgens deze rechter is het met name twijfelachtig of een publiek monopolie zoals het in het hoofdgeding aan de orde zijnde monopolie inzake sportweddenschappen, dat is ingevoerd om te voorkomen dat personen tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord en om gokverslaving te bestrijden, ertoe bijdraagt dat weddenschappen op samenhangende en stelselmatige wijze worden beperkt, gelet op de wijze waarop andere soorten kansspelen worden verkocht.

Zoals blijkt uit de in punt 46 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak, staat het aan elke lidstaat om te beoordelen of het voor de wettige doelstellingen die hij nastreeft noodzakelijk is, activiteiten van die aard geheel of gedeeltelijk te verbieden, dan wel ze slechts te beperken en met het oog daarop meer of minder strenge controlemaatregelen te treffen, en dienen de noodzaak en de evenredigheid van de genomen maatregelen enkel te worden getoetst aan de nagestreefde doelstellingen en aan het niveau van bescherming dat de betrokken nationale autoriteiten willen waarborgen.

Het Hof heeft eveneens geoordeeld dat in het kader van een wettelijke regeling die verenigbaar is met het Verdrag, de keuze van de wijze van organisatie en controle van de exploitatie en de beoefening van kans- of gokspelen, zoals de sluiting van een bestuursrechtelijke concessieovereenkomst met de staat of de beperking van de exploitatie en de beoefening van bepaalde spelen tot de plaatsen die daartoe volgens de regels zijn aangewezen, tot de beoordelingsbevoegdheid van de nationale autoriteiten behoort (arrest Anomar e.a., reeds aangehaald, punt 88).

Voorts heeft het Hof gepreciseerd dat op het gebied van kansspelen voor elk van de bij een nationale wettelijke regeling opgelegde beperkingen met name afzonderlijk moet worden onderzocht of zij geschikt is om de verwezenlijking van de door de lidstaat aangevoerde doelstelling(en) te waarborgen en of zij niet verder gaat dan ter bereiking daarvan noodzakelijk is (arrest Placanica e.a., reeds aangehaald, punt 49).

In de punten 50 tot en met 52 van het reeds aangehaalde arrest Schindler, dat betrekking heeft op de regelgeving van een lidstaat waarbij loterijen worden verboden, heeft het Hof met name opgemerkt dat andere kansspelen, zoals de voetbalpool en het zogenaamde bingospel, die in de betrokken lidstaat toegestaan bleven, ook al kunnen daarbij bedragen worden ingezet die vergelijkbaar zijn met die van loterijen en vormt het toeval daarbij een belangrijke factor, een ander doel hebben, andere regels volgen en op een andere wijze worden georganiseerd dan de grootschalige loterijen in andere lidstaten, en dat zij zich dus niet in een situatie bevinden die vergelijkbaar is met die van de krachtens de wettelijke regeling van de betrokken lidstaat verboden loterijen, en daarmee niet kunnen worden gelijkgesteld.

Zoals alle regeringen die opmerkingen bij het Hof hebben ingediend, hebben beklemtoond, staat namelijk vast dat de verschillende soorten kansspelen aanzienlijk kunnen verschillen, met name wat de concrete wijze betreft waarop zij worden georganiseerd, de omvang van de inzetten en van de winsten waardoor zij worden gekenmerkt, het aantal potentiële spelers, de presentatie van de spelen, de frequentie waarmee zij gespeeld worden, de korte duur of het repetitieve karakter van de spelen en de reacties die zij bij de spelers uitlokken, of in die zin dat sommige spelen de fysieke aanwezigheid van de speler vereisen, zoals het geval is bij spelen die worden aangeboden in casino's en bij gokautomaten die daar of in andere etablissementen opgesteld staan, en andere niet.

In die omstandigheden kan het feit dat voor sommige soorten kansspelen een publiek monopolie geldt en dat andere zijn onderworpen aan een stelsel van vergunningen die aan particuliere ondernemers worden verleend, op zich niet tot gevolg hebben dat maatregelen die, zoals het publiek monopolie, op het eerste gezicht het meest beperkend en het meest doeltreffend lijken, niet zijn gerechtvaardigd door de wettige doelstellingen die zij nastreven. Een dergelijk verschil tussen rechtsregelingen doet immers op zich niet af aan de geschiktheid van een dergelijk publiek monopolie om het doel waarvoor het is ingevoerd, namelijk te voorkomen dat de burgers tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord en gokverslaving te voorkomen, te verwezenlijken.

Zoals in punt 55 van het onderhavige arrest is opgemerkt, blijkt evenwel eveneens uit de rechtspraak van het Hof dat de invoering door een lidstaat van een door een dergelijk doel ingegeven beperking van de vrijheid van dienstverrichting en de vrijheid van vestiging slechts gerechtvaardigd kan zijn indien deze beperkende maatregel geschikt is om de verwezenlijking van dit doel te garanderen doordat hij ertoe bijdraagt dat weddenschappen op samenhangende en stelselmatige wijze worden beperkt.

Het Hof heeft eveneens gepreciseerd dat de nationale rechterlijke instanties zich ervan dienen te verzekeren of de betrokken beperkende regeling, met name gelet op de concrete wijze waarop zij wordt toegepast, daadwerkelijk beantwoordt aan het verlangen de gelegenheden tot spelen te verminderen en de activiteiten op dit gebied op samenhangende en stelselmatige wijze te beperken (zie in die zin met name reeds aangehaalde arresten Zenatti, punten 36 en 37, en Placanica e.a., punten 52 en 53).

Zoals het Hof reeds vanuit deze verschillende oogpunten heeft geoordeeld in het reeds aangehaalde arrest Gambelli e.a. (punten 7, 8 en 69), kunnen de autoriteiten van een lidstaat, voor zover zij de consumenten aansporen en aanmoedigen om deel te nemen aan loterijen, kansspelen of weddenschappen opdat de schatkist er financieel beter van zou worden, zich ter rechtvaardiging van beperkende maatregelen niet beroepen op de maatschappelijke orde die met de beperking van de gelegenheden tot spelen gediend is, ook al hebben deze maatregelen dan, zoals in die zaak het geval was, uitsluitend betrekking op weddenschappen.

In casu heeft de verwijzende rechter, na te hebben opgemerkt dat weddenschappen op de uitslagen van paardenrennen en gokautomaten mogen worden geëxploiteerd door particuliere marktdeelnemers die over een vergunning beschikken, eveneens vastgesteld dat de bevoegde publieke autoriteiten op het gebied van casinospelen en gokautomaten een beleid voeren dat gericht is op een uitbreiding van het aanbod, hoewel deze een groter verslavingsrisico inhouden dan sportweddenschappen. Het aantal casino's is immers tussen 2000 en 2006 van 66 naar 81 gestegen, terwijl de voorwaarden waaronder gokautomaten kunnen worden geëxploiteerd in andere etablissementen dan casino's, zoals goksalons, restaurants, cafés en hotels en dergelijke, onlangs aanzienlijk zijn versoepeld.

Dienaangaande moet worden aanvaard dat de verwijzende rechter op basis van dergelijke vaststellingen op wettige gronden tot de conclusie kan komen dat de omstandigheid dat de bevoegde autoriteiten aldus op het gebied van dergelijke andere kansspelen dan die waarvoor het in het hoofdgeding aan de orde zijnde publieke monopolie geldt, een beleid voeren dat eerder beoogt de deelname aan deze andere spelen aan te moedigen dan de gelegenheden tot spelen te verminderen en de activiteiten op dit gebied op samenhangende en stelselmatige wijze te beperken, tot gevolg heeft dat het doel, te voorkomen dat personen tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord en gokverslaving te voorkomen, dat aan de basis lag van de invoering van dit monopolie, niet meer doeltreffend kan worden verwezenlijkt door middel van dit monopolie, zodat dit niet meer kan worden gerechtvaardigd op grond van artikel 49 EG.

Wat de omstandigheid betreft dat de verschillende betrokken kansspelen nu eens tot de bevoegdheid van de Länder, dan weer tot de bevoegdheid van de bondsstaat behoren, zij herinnerd aan de vaste rechtspraak dat een lidstaat zich niet op nationale bepalingen, praktijken of situaties kan beroepen ter rechtvaardiging van de niet-nakoming van de verplichtingen die voor hem uit het recht van de Unie voortvloeien. Zo kan onder meer de interne bevoegdheidsverdeling die een lidstaat doorvoert, met name tussen de centrale, regionale of lokale autoriteiten, deze lidstaat niet van deze verplichtingen ontslaan (zie in die zin met name arrest van 13 september 2001, Commissie/Spanje, C-417/99, Jurispr. blz. I-6015, punt 37).

Uit het voorgaande volgt dat het recht van de Unie weliswaar niet in de weg staat aan een interne bevoegdheidsverdeling waarbij bepaalde kansspelen tot de bevoegdheid van de Länder en andere tot die van de federale overheid behoren, maar dat dit niet wegneemt dat de autoriteiten van het betrokken Land en de federale autoriteiten in een dergelijk geval samen de op de Bondsrepubliek Duitsland rustende verplichting om artikel 49 EG niet te schenden moeten nakomen. Bijgevolg moeten deze verschillende autoriteiten, voor zover het voor de naleving van deze bepaling vereist is, de uitoefening van hun respectieve bevoegdheden te dien einde coördineren.

Gelet op al het voorgaande dient op de tweede vraag te worden geantwoord dat artikel 49 EG aldus moet worden uitgelegd dat wanneer een regionaal publiek monopolie inzake sportweddenschappen en loterijen is ingevoerd om te voorkomen dat personen tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord en om gokverslaving te bestrijden, en een nationale rechterlijke instantie tegelijkertijd vaststelt:

deze nationale rechterlijke instantie op wettige gronden tot de conclusie kan komen dat een dergelijk monopolie niet geschikt is om het doel waarvoor het is ingevoerd te verwezenlijken door ertoe bij te dragen dat de gelegenheden tot spelen worden verminderd en de activiteiten op dit gebied op samenhangende en stelselmatige wijze worden beperkt. De omstandigheid dat de kansspelen waarvoor dit monopolie geldt en deze andere soorten kansspelen respectievelijk onder de bevoegdheid van de regionale autoriteiten en onder de bevoegdheid van de federale autoriteiten vallen, doet hier niet aan af.

Met zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of artikel 49 EG aldus moet worden uitgelegd dat het in de weg staat aan een nationale regeling die de bevoegde instantie een discretionaire bevoegdheid toekent voor het verlenen van vergunningen voor de organisatie van kansspelen en de bemiddeling daarbij, zelfs wanneer aan de wettelijke voorwaarden ter zake is voldaan.

Deze vraag is slechts subsidiair gesteld, voor het geval dat uit het antwoord op de tweede vraag zou blijken dat het in het hoofdgeding aan de orde zijnde monopolie inbreuk maakt op artikel 49 EG. Aangezien het evenwel aan de verwijzende rechter staat om op basis van het antwoord van het Hof op deze tweede vraag te bepalen of dit monopolie al dan niet gerechtvaardigd kan zijn door de wettige doelstellingen van algemeen belang die aan de basis liggen van de invoering ervan, dient het Hof de derde vraag te beantwoorden.

Het Land Schleswig-Holstein heeft evenwel twijfels geuit over de ontvankelijkheid van deze laatste vraag omdat deze in de verwijzingsbeslissing ontoereikend zou zijn gemotiveerd.

In dit verband zij eraan herinnerd dat het volgens vaste rechtspraak in het kader van de procedure van artikel 267 VWEU uitsluitend een zaak is van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid draagt voor de te geven rechterlijke beslissing, om, gelet op de bijzonderheden van het geval, zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis te beoordelen, als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof voorlegt. Wanneer de gestelde vragen betrekking hebben op de uitlegging van het recht van de Unie, is het Hof derhalve in beginsel verplicht daarop te antwoorden (zie met name arresten van 13 maart 2001, PreussenElektra, C-379/98, Jurispr. blz. I-2099, punt 38, en 10 maart 2009, Hartlauer, C-169/07, Jurispr. blz. I-1721, punt 24).

Het Hof kan slechts weigeren uitspraak te doen op een prejudiciële vraag van een nationale rechter wanneer duidelijk blijkt dat de gevraagde uitlegging van het recht van de Unie geen enkel verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is, of wanneer het Hof niet beschikt over de feitelijke en juridische gegevens die noodzakelijk zijn om een nuttig antwoord te geven op de gestelde vragen (zie reeds aangehaalde arresten PreussenElektra, punt 39, en Hartlauer, punt 25).

Zoals blijkt uit punt 24 van het onderhavige arrest, strekt de vordering van Carmen Media er in casu toe — met name voor het geval dat het in het hoofdgeding aan de orde zijnde monopolie strijdig met het recht van de Unie zou worden bevonden — verweerders in het hoofdgeding te laten gelasten om haar een vergunning voor het verkopen van sportweddenschappen in het Land Schleswig-Holstein te verlenen of, subsidiair, deze activiteit te gedogen tot de invoering van een met het gemeenschapsrecht verenigbare vergunningsprocedure.

Voorts blijkt uit de nationale bepalingen die van toepassing zijn op het hoofdgeding, dat § 4, leden 1 en 2, GlüStV en § 5, lid 1, GlüStV AG weliswaar de verlening van vergunningen voor de organisatie van kansspelen en de bemiddeling daarbij aan verschillende voorwaarden onderwerpen, maar dat § 4, lid 2, GlüStV met name preciseert dat er geen afdwingbaar recht op de verlening van een vergunning bestaat.

Uit deze gegevens blijkt waarom de verwijzende rechter zijn derde vraag heeft gesteld en waarom het antwoord hierop relevant kan zijn voor de beslechting van het hoofdgeding. Deze gegevens volstaan tevens om het Hof in staan te stellen een nuttig antwoord op deze vraag te geven.

Hieruit volgt dat de derde prejudiciële vraag ontvankelijk is.

Ten gronde dient te worden opgemerkt dat uit de door de verwijzende rechter verstrekte gegevens weliswaar blijkt dat het Land Schleswig-Holstein een publiek monopolie voor loterijen en sportweddenschappen heeft ingevoerd waarvan NordwestLotto Schleswig-Holstein GmbH & Co. KG de houder is, maar dat de mogelijkheid om op dit gebied vergunningen te verlenen althans in theorie lijkt te zijn vastgelegd in § 4, leden 1 en 2, GlüStV en § 5, lid 1, GlüStV AG.

De verwijzende rechter wenst in wezen te vernemen of een vergunningsregeling zoals die welke bij deze bepalingen is ingevoerd kan voldoen aan de vereisten van artikel 49 EG, hoewel zij de bevoegde instantie een discretionaire bevoegdheid toekent voor het verlenen van vergunningen voor de organisatie van kansspelen of de bemiddeling daarbij, ook al is voldaan aan de voorwaarden die deze bepalingen ter zake stellen.

Zoals blijkt uit punt 46 van het onderhavige arrest, staat het aan elke lidstaat om te beoordelen of het voor de wettige doelstellingen die hij nastreeft noodzakelijk is, kansspelactiviteiten geheel of gedeeltelijk te verbieden, dan wel ze slechts te beperken en met het oog daarop meer of minder strenge controlemaatregelen te treffen.

Volgens de rechtspraak van het Hof staat het een lidstaat die ernaar streeft de gelegenheden tot spelen te beperken, met name in beginsel vrij een vergunningsstelsel in te voeren en in dat kader het aantal ondernemingen die een vergunning kunnen krijgen, te beperken (zie arrest Placanica e.a., reeds aangehaald, punt 53).

De beoordelingsmarge waarover de lidstaten aldus beschikken om het kansspelaanbod te beperken ontslaat hen evenwel niet van de verplichting zich ervan te vergewissen dat de beperkingen die zij stellen voldoen aan de voorwaarden die in het bijzonder met betrekking tot de evenredigheid ervan in de rechtspraak van het Hof zijn geformuleerd (zie met name arrest Liga Portuguesa de Futebol Profissional en Bwin International, reeds aangehaald, punt 59 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Er zij met name herinnerd aan de vaste rechtspraak dat wanneer in een lidstaat een vergunningsstelsel wordt ingevoerd dat wettige doelstellingen nastreeft die door de rechtspraak worden erkend, een dergelijk stelsel geen rechtvaardiging kan vormen voor een discretionair optreden van de nationale autoriteiten waardoor de bepalingen van het recht van de Unie, met name die betreffende een fundamentele vrijheid als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, hun nuttige werking verliezen (zie met name arrest van 3 juni 2010, Sporting Exchange, C-203/08, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 49).

Wil een stelsel van voorafgaande administratieve vergunningen gerechtvaardigd zijn, niettegenstaande het feit dat het aan een dergelijke fundamentele vrijheid derogeert, dan moet het tevens zijn gebaseerd op objectieve criteria, die niet-discriminerend en vooraf bekend zijn, zodat een grens wordt gesteld aan de uitoefening van de beoordelingsbevoegdheid van de nationale autoriteiten, opdat deze niet op willekeurige wijze zou worden gebruikt. Bovendien moet elke persoon die wordt geraakt door een restrictieve maatregel die op een dergelijke derogatie is gebaseerd, een effectief beroep in rechte kunnen instellen (zie arrest Sporting Exchange, reeds aangehaald, punt 50 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In zijn schriftelijke opmerkingen heeft het Land Schleswig-Holstein met betrekking tot de in § 4 GlüStV bedoelde vergunning met name gesteld dat de beoordelingsbevoegdheid van de bevoegde autoriteit niet absoluut is, maar wordt beperkt door het door de wetgever nagestreefde doel, het evenredigheidsbeginsel en de fundamentele rechten. Dat sluit met name elke willekeurige behandeling uit en maakt een rechterlijke controle die voldoet aan de vereisten van de rechtsstaat mogelijk. Volgens het Land Schleswig-Holstein worden de grenzen van de beoordelingsbevoegdheid van deze autoriteit voorts nader bepaald in § 5, lid 1, GlüStV AG, dat verschillende voorwaarden stelt en bepaalt dat de vergunning moet worden verleend indien daaraan is voldaan. De Duitse regering stelt dat de Duitse rechtsorde voorziet in passende rechtsmiddelen tegen discretionaire administratieve besluiten die arbitrair blijken te zijn.

Het staat in voorkomend geval aan de nationale rechter, die bij uitsluiting bevoegd is om het nationale recht uit te leggen, om na te gaan of de in het hoofdgeding aan de orde zijnde regeling, met name § 4, leden 1 en 2, GlüStV en § 5, lid 1, GlüStV AG, al dan niet voldoet aan de vereisten van het recht van de Unie zoals deze in de punten 85 tot en met 87 van het onderhavige arrest zijn beschreven.

Gelet op het bovenstaande dient op de derde vraag te worden geantwoord dat artikel 49 EG aldus moet worden uitgelegd dat wanneer in een lidstaat een stelsel van voorafgaande administratieve vergunningen voor het aanbieden van bepaalde soorten kansspelen wordt ingevoerd, een dergelijk stelsel, dat aan de door deze bepaling gegarandeerde vrijheid van dienstverrichting derogeert, slechts kan voldoen aan de in deze bepaling gestelde vereisten indien het gebaseerd is op objectieve criteria die niet-discriminerend en vooraf bekend zijn, zodat een grens wordt gesteld aan de uitoefening van de beoordelingsbevoegdheid van de nationale autoriteiten, opdat deze niet op willekeurige wijze zou kunnen worden gebruikt. Bovendien moet elke persoon die wordt geraakt door een restrictieve maatregel die op een dergelijke derogatie is gebaseerd, een effectief beroep in rechte kunnen instellen.

Met zijn vierde vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of artikel 49 EG aldus moet worden uitgelegd dat het in de weg staat aan een nationale regeling die de organisatie van kansspelen via internet en de bemiddeling daarbij verbiedt, in het bijzonder wanneer blijkt dat deze activiteiten gedurende een overgangsperiode van één jaar toegestaan blijven om ondernemingen die tot dusver uitsluitend via internet hebben geopereerd, de mogelijkheid te bieden op de andere toegestane distributiekanalen over te schakelen, op voorwaarde dat verschillende regels ter bescherming van minderjarigen en gokkers tijdens deze overgangsperiode in acht worden genomen.

Het Land Schleswig-Holstein stelt dat uit de formulering van deze vraag niet duidelijk blijkt of deze enkel betrekking heeft op de verenigbaarheid van een overgangsperiode zoals die waarin de in het hoofdgeding aan de orde zijnde regeling voorziet met het recht van de Unie dan wel ook slaat op het principiële verbod om via internet kansspelen aan te bieden.

Deze twijfels zijn evenwel ongegrond.

Om te beginnen blijkt immers uit de formulering van de onderhavige prejudiciële vraag dat de verwijzende rechter zich voornamelijk in het algemeen afvraagt of een verbod om via internet kansspelen te organiseren en daarbij te bemiddelen verenigbaar is met het recht van de Unie, terwijl bovengenoemde overgangsbepalingen, zoals blijkt uit het gebruik van de uitdrukking ‘in het bijzonder’, slechts worden aangehaald als een specifiek aspect dat in het hoofdgeding eveneens in aanmerking dient te worden genomen.

Voorts hebben de in de verwijzingsbeslissing geuite twijfels, zoals blijkt uit punt 37 van het onderhavige arrest, zeer algemeen betrekking op de vraag of een verbod zoals dat van § 4, lid 4, GlüStV geschikt is om de doeleinden, gokverslaving te bestrijden en minderjarigen te beschermen, die worden geacht aan de vaststelling van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde regeling ten grondslag te liggen, te verwezenlijken.

Ten slotte kan de vraag of de vaststelling van een overgangsperiode zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde is al dan niet afbreuk kan doen aan de geschiktheid om de beoogde wettige doelstellingen te bereiken, vanzelfsprekend slechts rijzen indien het principiële verbod om via internet kansspelen aan te bieden hiervoor geschikt kan worden geacht.

Wat in de eerste plaats het verbod betreft om via internet kansspelen te organiseren en daarbij te bemiddelen, zij opgemerkt dat de verwijzende rechter de verenigbaarheid van dit verbod met het recht van de Unie slechts in twijfel heeft getrokken in de zeer algemene termen die zojuist in punt 95 van het onderhavige arrest in herinnering zijn gebracht.

Aangezien de verwijzende rechter de aard van de twijfels die hij op dit vlak koestert niet nader heeft toegelicht, maar dienaangaande enkel heeft verwezen naar het standpunt dat de Commissie zou hebben ingenomen in een omstandig advies dat zij aan de Bondsrepubliek Duitsland heeft gericht nadat deze het ontwerp-GlüStV ter kennis had gebracht, zonder dit standpunt evenwel te expliciteren, zal het Hof zijn onderzoek beperken tot de vraag of een verbod zoals dat van § 4, lid 4, GlüStV om via internet kansspelen aan te bieden in beginsel geschikt kan worden geacht om de doeleinden, te voorkomen dat personen tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord, gokverslaving te bestrijden en minderjarigen te beschermen, te verwezenlijken.

Dienaangaande zij om te beginnen opgemerkt dat het Hof reeds heeft aanvaard dat een zuiver verbod om op het grondgebied van een lidstaat enige vorm van kansspelen te beoefenen — in de betrokken zaak ging het om loterijen — kan worden gerechtvaardigd door dergelijke dwingende redenen van algemeen belang (zie arrest Schindler, reeds aangehaald).

In het hoofdgeding heeft het litigieuze verbod geen betrekking op de verkoop van een bepaald soort kansspelen, maar op een kanaal via hetwelk kansspelen worden aangeboden, namelijk internet.

Het Hof heeft reeds gewezen op de bijzondere kenmerken van het aanbieden van kansspelen via internet (zie arrest Liga Portuguesa de Futebol Profissional en Bwin International, reeds aangehaald, punt 72).

Het heeft met name opgemerkt dat via internet toegankelijke kansspelen andere en ernstigere risico's op fraude door marktdeelnemers jegens consumenten meebrengen dan op de traditionele markten aangeboden kansspelen, omdat er geen direct contact is tussen de consument en de marktdeelnemer (arrest Liga Portuguesa de Futebol Profissional en Bwin International, reeds aangehaald, punt 70).

Zo ook kunnen de specifieke kenmerken van het aanbieden van kansspelen via internet andere en ernstigere risico's voor de bescherming van de consument — in het bijzonder van minderjarigen en personen met een bijzondere goklust of personen die een dergelijke lust kunnen ontwikkelen — meebrengen dan op de traditionele markten aangeboden kansspelen. Naast het reeds genoemde feit dat er geen direct contact is tussen de consument en de marktdeelnemer, vormen de zeer gemakkelijke en permanente toegang tot kansspelen die op internet worden aangeboden, alsook de potentieel grote omvang en hoge frequentie van het betrokken internationale aanbod, in een omgeving die bovendien wordt gekenmerkt door het isolement van de speler, een klimaat van anonimiteit en het ontbreken van sociale controle, evenzoveel factoren die een toename van gokverslaving en geldverkwisting door gokken en dus ook van de negatieve sociale en morele gevolgen daarvan, zoals deze door vaste rechtspraak in het licht zijn gesteld, in de hand werken.

Voorts vereist het evenredigheidsbeginsel, gelet op de beoordelingsbevoegdheid waarover de lidstaten bij de vaststelling van het niveau van bescherming van de consument en van de maatschappelijke orde in de kansspelsector beschikken, niet dat een door de autoriteiten van een lidstaat getroffen beperkende maatregel overeenstemt met een door alle lidstaten gedeelde opvatting over de wijze waarop het betrokken rechtmatige belang moet worden beschermd (zie naar analogie arrest van 28 april 2009, Commissie/Italië, C-518/06, Jurispr. blz. I-3491, punten 83 en 84).

Gelet op het voorgaande dient te worden erkend dat een verbod om via internet kansspelen aan te bieden in beginsel geschikt kan worden geacht om de wettige doeleinden, te voorkomen dat personen tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord, gokverslaving te bestrijden en minderjarigen te beschermen, te verwezenlijken, ook al blijft het toegestaan om dergelijke spelen via traditionelere kanalen aan te bieden.

Wat in de tweede plaats de vaststelling van een overgangsperiode betreft zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde is, dient in het bijzonder te worden nagegaan of deze geen afbreuk doet aan de coherentie van de betrokken wettelijke regeling doordat zij leidt tot een resultaat dat in strijd is met het nagestreefde doel.

Dienaangaande zij om te beginnen vastgesteld dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overgangsmaatregel enkel geldt voor loterijen, en niet voor andere soorten kansspelen.

Voorts blijkt uit de door de verwijzende rechter verstrekte uitleg dat deze overgangsmaatregel er enkel toe strekt, bepaalde marktdeelnemers die tot dusver op rechtmatige wijze via internet loterijen in het betrokken Land hebben aangeboden, de mogelijkheid te bieden om na de inwerkingtreding van het verbod dat betrekking heeft op hun oorspronkelijke activiteit, een omschakeling door te voeren, en dat deze overgangsmaatregel beperkt is tot een duur van één jaar, wat vanuit dit oogpunt niet onredelijk kan worden geacht.

Ten slotte zij eveneens opgemerkt, ten eerste, dat uit § 25, lid 6, GlüStV en § 9 GlüStV AG blijkt dat de betrokken marktdeelnemers gedurende deze overgangsperiode moeten voldoen aan een reeks voorwaarden inzake de uitsluiting van minderjarigen en spelers aan wie een verbod is opgelegd, de beperking van de inzetten, de wijze waarop en de frequentie waarmee de kansspelen worden aangeboden alsook de uitvoering van sociale maatregelen en, ten tweede, dat het Land Schleswig-Holstein voor het Hof heeft gesteld dat deze overgangsmaatregel zonder onderscheid op alle mogelijk betrokken loterijbedrijven van toepassing moet kunnen zijn.

Een dergelijke overgangsperiode, die zo te zien gerechtvaardigd is door overwegingen van rechtszekerheid (zie naar analogie arrest van 17 juli 2008, ASM Brescia, C-347/06, Jurispr. blz. I-5641, punten 68–71), doet dus kennelijk geen afbreuk aan de coherentie van het verbod om via internet kansspelen aan te bieden en aan de geschiktheid van dit verbod om de beoogde wettige doelstellingen te verwezenlijken (zie naar analogie, met betrekking tot een tijdelijke uitzondering op een verbod tot exploitatie van apotheken door niet-apothekers, arrest van 19 mei 2009, Apothekerkammer des Saarlandes e.a., C-171/07 en C-172/07, Jurispr. blz. I-4171, punten 45–50).

Gelet op het voorgaande dient op de vierde vraag te worden geantwoord dat artikel 49 EG aldus moet worden uitgelegd dat een nationale regeling die de organisatie van kansspelen via internet en de bemiddeling daarbij verbiedt om te voorkomen dat personen tot geldverkwisting door gokken worden aangespoord, gokverslaving te bestrijden en minderjarigen te beschermen, in beginsel geschikt kan worden geacht om dergelijke wettige doeleinden te verwezenlijken, ook al blijft het toegestaan om dergelijke spelen via traditionelere kanalen aan te bieden. De omstandigheid dat een dergelijk verbod gepaard gaat met een overgangsmaatregel zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde is, doet geen afbreuk aan de geschiktheid van dit verbod op dit punt.