HR, 22-03-2005, nr. 01853/04

Griffienr. 01853/04

Mr. Wortel

Zitting:14 december 2004

Conclusie inzake:

[verzoeker=verdachte]

1. Dit namens verzoeker ingestelde cassatieberoep is gericht tegen een arrest van het Gerechtshof te Leeuwarden waarbij verzoeker wegens "medeplegen van het opzettelijk een ander bij zelfmoord behulpzaam zijn, terwijl de zelfmoord volgt" is veroordeeld tot gevangenisstraf voor de duur van twaalf maanden, waarvan acht maanden voorwaardelijk met een proeftijd van twee jaren.

2. Namens verzoeker heeft mr. J. Boksem, advocaat te Leeuwarden, twee middelen van cassatie voorgesteld.

3. Het eerste middel betreft de verwerping van het verweer dat behulpzaamheid bij zelfmoord (ingevolge de dadelijk te noemen wetswijziging wordt nu gesproken over 'zelfdoding') alleen strafbaar is indien die behulpzaamheid tijdens de levensbeëindigende handelingen wordt betoond, zodat voorafgaande vormen van hulp niet als zodanige behulpzaamheid kunnen worden aangemerkt.

4. In dat verweer is een beroep gedaan op HR NJ 1996, 322 en op uitlatingen van bewindslieden tijdens de parlementaire behandeling van het wetsvoorstel dat heeft gevoerd tot de Wet van 12 april 2001, Stb. 194. Die Wet, in werking getreden op 1 april 2002, heeft de regionale toetsingscommissies gebracht die moeten onderzoeken of artsen bij levensbeëindiging op verzoek of hulp bij zelfdoding zorgvuldig tewerk zijn gegaan. Bij die wet zijn ook de art. 293 en 294 Sr gewijzigd.

5. Het Hof legt de opmerkingen van de bewindslieden daarentegen aldus uit dat dezen de aard van de hulp wezenlijk achten, en niet het tijdstip waarop die hulp wordt verleend. Ook in HR NJ 1996, 322 ziet het Hof geen aanwijzing dat voorafgaande hulp buiten het bereik van art. 294 Sr moet blijven. Voorts overweegt het Hof dat het door de raadsman voorgestane standpunt tot ongerijmde consequenties kan voeren. Bovendien meent het Hof dat de uitlatingen van de bewindslieden goed verenigbaar zijn met HR NJ 1996, 322, in zoverre daarin is overwogen dat naar algemeen spraakgebruik moet worden bepaald of het geven van instructies en het verrichten van concrete handelingen, in de omstandigheden van het geval, de in art. 294 Sr bedoelde behulpzaamheid opleveren.

6. In de toelichting op het middel wordt betoogd dat het voor de hand ligt om bij de uitleg van "behulpzaam zijn" in art. 294 Sr aansluiting te zoeken bij de in art. 48 Sr geregelde medeplichtigheid, waarbij ook het woord "behulpzaam" is gebruikt. Voorts blijft de verdediging van mening dat het hieronder weergegeven ministerieel standpunt duidelijk maakt dat voorafgaande hulp niet onder het bereik van art. 294 Sr komt, terwijl ook HR NJ 1996, 322 geen ruimte laat voor een andere opvatting.

7. De stelling dat aan de woorden "behulpzaam zijn" in art. 294 Sr dezelfde betekenis moet worden toegekend als in art. 48 Sr behoeft geen bespreking meer. De steller van het middel kan in HR NJ 1996, 322, r.o. 8.1, vinden waarom die stelling niet opgaat.

8. Overigens stel ik het voor de hand liggende voorop. Het is vrijwel ondenkbaar dat de hulp bij zelfdoding uitsluitend wordt geboden op het moment waarop de betrokkene zelf de handelingen verricht waardoor hij zijn eigen leven beëindigt. Bijna altijd zal er tevoren contact zijn geweest, waarbij de hulpverlening is toegezegd, en mogelijk ook is besproken wat er in de laatste momenten zal gebeuren. Die toegezegde hulp kan beperkt zijn tot fysieke aanwezigheid, slechts om te voorkomen dat de betrokkene die laatste momenten in eenzaamheid doorbrengt. Het kan ook zijn dat een intensievere vorm van hulp, bijstand, begeleiding, of hoe men het ook wenst te noemen, is toegezegd en/of betoond. Er kan zijn gewezen op methoden en middelen. De hulp kan ook gelegen zijn in het verschaffen van noodzakelijke middelen, of in daadwerkelijke interventie bij het toepassen van die middelen. Vele schakeringen zijn denkbaar, maar één ding staat vast: er is geen caesuur tussen het moment zelf en datgene wat er aan vooraf ging. Wie als hulpverlener bij zelfdoding aanwezig is, zal bijna steeds moeten erkennen dat de betrokkene tevoren al op de behulpzaamheid is gaan rekenen.

9. Evenzeer ligt voor de hand dat de voorfase voor de betrokkene van groot belang is. Als iemand, verlangend dit leven zo snel mogelijk achter zich te laten, daarvoor hulp zoekt of aanvaardt, kan gevoeglijk worden aangenomen dat juist de toezegging van deze hulp de betrokkene in staat stelt het voornemen tot uitvoering te brengen. Daarom ligt niet voor de hand dat de wetgever de strafbaarheid van hulp bij zelfdoding zou willen beperken tot slechts datgene wat op het moment zelf wordt verricht. Eenmaal aangenomen dat het menselijk leven zo zwaar weegt dat deze behulpzaamheid strafbaar moet zijn, zelfs indien de hulp gaarne wordt aanvaard, valt niet in te zien waarom die strafbaarheid geen enkele relatie kan hebben met de tevoren verrichte activiteiten die de zelfdoding mede mogelijk hebben gemaakt.

10. Een dergelijke beperking kan naar mijn inzicht ook niet gelezen worden in de Nota naar aanleiding van het Verslag betreffende het voorstel voor de bovengenoemde Wet van 12 april 2001. De passage waar de verdediging op wees vormt het antwoord op vragen die een samenhang vertonen met de onderhavige strafzaak. Die passage luidt:

"De leden van de CDA-fractie verzochten, onder verwijzing naar antwoorden op schriftelijke vragen (aanhangsel van de Handelingen II 1998-1999, nrs. 526, 762 en 837) om een nader standpunt inzake aktiviteiten van zogenoemde "zelfmoord-adviseurs" van de Stichting [A].

In bovengemelde antwoorden op kamervragen hebben wij aangegeven de hulpverlening die door de stichting [A] wordt aangeboden, ongewenst te vinden, gelet op het ontbreken van strikte criteria zoals bij euthanasie en hulp bij zelfdoding. De hulpverlening door de stichting [A] gebeurt niet door artsen en betreft geen handelingen op het terrein van de geneeskunst, zodat gezondheidszorgwetgeving op deze vorm van hulpverlening niet toepasselijk is.

Op grond van artikel 294 Wetboek van Strafrecht (Sr) is strafbaar "Hij die opzettelijk een ander tot zelfmoord aanzet, hem daarbij behulpzaam is of hem de middelen daartoe verschaft...". Uit de tekst van artikel 294 Sr en uit de doctrine dienaangaande volgt dat behulpzaamheid bij zelfmoord alleen dan strafbaar is indien het gaat om daadwerkelijke hulp of instructie tijdens het plegen van de zelfmoord, en het overlijden het directe gevolg is van de geboden hulp. Daaraan voorafgaande vormen van hulp, zoals het voeren van gesprekken, het bieden van morele steun, bijvoorbeeld het enkel aanwezig zijn bij het plegen van zelfmoord, of het doen van louter informatieve mededelingen, kunnen niet als strafbare behulpzaamheid bij zelfmoord worden beschouwd. Dit werd door de Hoge Raad bevestigd in het arrest van 5 december 1995 (NJ 1996, 322).

Algemene informatie of een advies in algemene zin krijgt het karakter een instructie, indien deze is gericht op een concrete handeling of vaardigheid, gekoppeld aan de uitvoering ervan en komend van een persoon die daarin meer deskundig is dan degene die haar ontvangt. Met het oog op deze grens tussen strafbaar en niet strafbaar handelen is en blijft het openbaar ministerie alert op door deze en andere organisaties ontplooide aktiviteiten.

Wij zien evenwel geen aanleiding wijziging te brengen in de geldende strafrechtelijke norm op dit punt."

(Kamerstukken II, 1999-2000, 26 691, nr. 6, p. 44)

11. Zonder twijfel hebben de bewindslieden onder woorden gebracht dat van behulpzaamheid in de zin van art. 294 Sr alleen sprake kan zijn indien de zelfdoding daadwerkelijk, op het moment zelf, wordt gefaciliteerd. Nadruk hebben zij evenwel gelegd op de aard van de hulp. Die moet concreet zijn gericht op de wijze waarop de betrokkene zijn leven wil beëindigen, zoals de instructie die met gezag van deskundigheid wordt gegeven en voldoende specifiek is om terstond te worden gevolgd. Als voorbeeld van niet strafbaar optreden hebben de bewindslieden hier tegenover gesteld het in algemene bewoordingen gegeven advies. Als niet strafbare betrokkenheid bij zelfdoding noemen zij evenwel ook het uitsluitend aanwezig zijn om morele steun te geven. Dat is per definitie niet "voorafgaand" doch "tijdens". De bewindslieden hebben hier derhalve niet in de eerste plaats het oog op het temporele aspect, maar op de aard van de hulp. Die moet een voldoende concrete bijdrage leveren aan de levensbeëindigende handelingen.

12. Ik zie geen reden waarom de vóór de zelfdoding betoonde hulp volledig buiten beschouwing zou moeten blijven. Integendeel. Mij dunkt dat het mogelijk moet zijn alle als hulpverlening bedoelde uitlatingen en handelingen, gedaan en verricht zowel tijdens als vóór de zelfdoding, in samenhang te beschouwen, en vast te stellen dat de gezamenlijkheid van die op elkaar volgende uitlatingen en handelingen de behulpzaamheid oplevert die zich tijdens de zelfdoding manifesteert. Indien een suïcidale zulke hulp accepteert moet immers worden aangenomen dat het geheel van de als hulp bedoelde uitlatingen en verrichtingen ertoe heeft geleid dat de betrokkene zijn voornemen uiteindelijk heeft durven en kunnen uitvoeren.

13. Overigens meen ik, anders dan de steller van het middel, dat HR NJ 1996, 322 ruimte laat voor deze, ook door het Hof gevolgde, zienswijze. Het oordeel dat de rechter in die zaak geen blijk had gegeven van een onjuiste rechtsopvatting omtrent het begrip "behulpzaam zijn" in art. 294 Sr dient te worden bezien in verband met het cassatiemiddel dat tegen de desbetreffende overwegingen van het Hof opkwam. Die klacht had geen betrekking op de vraag of de behulpzaamheid alleen kan bestaan uit gedragingen tijdens de zelfdoding.

14. In één opzicht verschil ik wellicht met het Hof van mening. Het Hof heeft geoordeeld dat

"(...) behulpzaamheid niet alleen strafbaar [blijft] indien deze wordt geboden tijdens de zelfmoord, maar ook indien deze daaraan voorafgaat."

en

""Instructies" en "concrete handelingen of vaardigheden", welke voorafgaande aan de zelfmoord plaatsvinden, kunnen zogezien, afhankelijk van de omstandigheden van het geval, in beginsel worden aangemerkt als vormen van hulp die onder de reikwijdte van het begrip "behulpzaam zijn" in artikel 294 van het Wetboek van Strafrecht vallen.

Gelet op het hiervoor overwogene kom het hof tot het oordeel dat "instructies" en "concrete handelingen of vaardigheden" in beginsel als strafbare vormen van hulp aangemerkt kunnen worden. Daarbij doet niet ter zake wanneer die vormen van hulpverlening hebben plaatsgevonden."

15. Mijn hierboven weergegeven standpunt brengt mee dat de behulpzaamheid (om als zodanig gekwalificeerd te kunnen worden) moet voortduren tot en met het moment van zelfdoding. Alleen dan kan, lijkt mij, worden gezegd dat de behulpzaamheid een voldoende concrete en rechtstreekse invloed heeft op de handelingen waarmee de betrokkene zichzelf het leven beneemt. Deze uitleg doet naar mijn inzicht het meeste recht aan de tekst van art. 294 Sr, waarin is onderscheiden tussen "aanzetten tot", "behulpzaamheid bij" en "verschaffen van middelen", en sluit aan bij het hierboven weergegeven standpunt van de bewindslieden, ingenomen bij de behandeling van de Wet van 12 april 2001, Stb. 194.

16. Doch misschien bestaat het verschil in opvatting alleen in schijn. Het Hof geeft een voorbeeld van het ongewenste gevolg van te enge interpretatie van "behulpzaam zijn", maar in mijn visie noemt het Hof daarbij nu juist niet een bemoeienis die vóór de eigenlijke zelfdoding ophoudt. Enkele aanwezigheid bij de zelfdoding, uitsluitend om de betrokkene zijn zelfgekozen lot niet in eenzaamheid te laten ondergaan mag niet als strafbare behulpzaamheid worden aangemerkt. Maar in de door het Hof geschetste situatie heeft de aanwezigheid tijdens de zelfdoding een andere betekenis. In zo een geval: de hulpverlener geeft tevoren gedetailleerde instructies, waarbij hij precies uitlegt hoe het moet gaan, en bij de zelfdoding is hij aanwezig om te controleren of het geplande scenario goed wordt gevolgd, durf ik zeker te verdedigen dat de behulpzaamheid tot het laatste moment voortduurt. Dat is geen aanwezigheid om alleen maar morele steun te geven, maar een aanwezigheid waardoor het instruerende en sturende karakter van de hulpverlening tot het einde wordt voortgezet. Daarom valt die opeenvolging van gedragingen zeker onder art. 294 Sr te brengen.

17. Ook indien 's Hofs overwegingen aldus verstaan moeten worden dat het tot de behulpzaamheid in de zin van art. 294 Sr ook de hulp rekent die (werkelijk) tot de voorbereidingsfase beperkt is gebleven, en de Hoge Raad met mij van oordeel is dat een minder ruime uitleg van het begrip de voorkeur verdient, met dien verstande dat het hulpbetoon in de voorbereidingsfase tot de strafbare behulpzaamheid mag worden gerekend, maar alleen indien de behulpzaamheid tot en met de uitvoering van het zelfdodingsplan wordt voortgezet, kan het middel niet tot cassatie voeren. De bewezenverklaring houdt namelijk in dat verzoeker bij zowel voorbereiding als uitvoering van het plan voor zelfdoding behulpzaam is geweest.

18. Het middel acht ik vruchteloos te zijn voorgesteld.

19. Het tweede middel behelst de klacht dat de bewezenverklaring niet naar behoren met redenen is omkleed voor zover die bewezenverklaring inhoudt dat verzoeker het feit tezamen met één of meer anderen heeft begaan, omdat uit de gebezigde bewijsmiddelen niet (ten aanzien van alle in de bewezenverklaring genoemde gedragingen) kan worden afgeleid dat er is gehandeld in een bewuste, nauwe en volledige, samenwerking.

20. Uit de bewijsmiddelen kan het volgende worden afgeleid.

21. Mevrouw B heeft contact gezocht met stichting "[A]". Aan die stichting zijn zowel verzoeker als mevrouw P verbonden. B gaf te kennen dat zij dood wilde.

Verzoeker en P hebben B op haar verzoek thuis bezocht. Verzoeker heeft mevrouw B aangeraden gebruik te maken van "de vuilniszakmethode". Die methode komt er op neer dat de betrokkene, na een korte 'kuur' om braakneigingen te onderdrukken, een grote hoeveelheid medicijnen en ook alcohol inneemt en vervolgens, op het moment waarop het bewustzijn verflauwt, een plastic zak over het hoofd trekt. Die plastic zak moet bij elkaar worden gehouden door middel van een tevoren op maat dichtgeknoopt elastiek.

Op vragen van B heeft verzoeker een lijst met benodigdheden opgesteld. P. wist dat die lijst aan B is gegeven.

Bijna een week later heeft verzoeker mevrouw B gebeld, medegedeeld dat de komende donderdagavond een einde aan haar leven zou worden gemaakt en toegezegd dat hijzelf en P aanwezig zouden zijn.

22. De desbetreffende avond waren, toen verzoeker en P arriveerden, in de woning van mevrouw B reeds mevrouw V en de heer K aanwezig. Die wisten dat B zich volgens een protocol van de stichting "[A]" van het leven wilde beroven en dat de medewerkers van de stichting zouden komen. Een tot bewijs gebezigde verklaring van V houdt in dat mevrouw B graag wilde dat V en K aanwezig zouden zijn, zodat zij eventueel met de mensen van "[A]" zouden kunnen overleggen.

23. Mevrouw B is uit bed gehaald en in een stoel in haar woonkamer neergezet. Benodigdheden voor de zelfdoding zijn onder handbereik van B gebracht. K heeft kommen met medicijnen neergezet en flessen drank uit een kast gepakt. Verzoeker heeft de drank binnen bereik van mevrouw B geplaatst, en mogelijk een glas voor haar ingeschonken. Verzoeker heeft ook een plasticzak bij de stoel van B neergelegd. V heeft uit de keuken heet water gehaald waarin B de medicijnen heeft opgelost. V heeft ook een bakje of potje Biogarde gehaald waarmee B de medicijnen moest innemen. Die yoghurt stond B niet aan. Daarop heeft P een potje jam gehaald, waarvan verzoeker het deksel heeft losgedraaid. Met die jam heeft B de medicijnen ingenomen. Daarna heeft zij (minstens) een glas wijn gedronken.

Vóórdat B de medicijnen innam is het elastiek om haar hals bevestigd. Verzoeker heeft dat elastiek eerst om zijn eigen hals geknoopt, en het vervolgens aan B aangeboden. K heeft B geholpen het om haar hals te bevestigen, maar het was te ruim. Verzoeker heeft het elastiek ingekort.

V en K zijn vertrokken nadat het elastiek om de hals van mevrouw B was bevestigd, doch vóórdat zij de met jam vermengde medicijnen had ingenomen.

24. Verzoeker en P zetten zich beide in voor een stichting die hulp bij zelfdoding wil verschaffen. Verzoeker heeft mevrouw B een methode aangeraden en een lijst met benodigdheden voor haar opgesteld. P. wist dat mevrouw B die lijst heeft gekregen. Verzoeker en P zijn naar de woning van mevrouw B gegaan, wetende dat B haar leven op de haar geadviseerde wijze wilde beëindigen. Verzoeker en P hebben vervolgens gedragingen verricht waardoor zij het B makkelijk hebben gemaakt de instructies te volgen. Er kan, dunkt, mij geen twijfel over bestaan dat verzoeker en P hebben gehandeld overeenkomst een tevoren beraamd plan, en bij de uitvoering van hun voornemen nauw hebben samengewerkt.

25. Dat geldt naar mijn inzicht ook in de verhouding tussen verzoeker en het stel V en K. Uit de bewijsmiddelen kan worden begrepen dat verzoeker en P tevoren niet wisten dat V en K aanwezig zouden zijn. V en K kenden verzoeker en P kennelijk niet bij naam, maar zij wisten wel dat er mensen van stichting "[A]" zouden komen die B zouden helpen een einde aan haar leven te maken. V en K zijn op verzoek van B aanwezig gebleven om met de mensen van "[A]" eventueel te kunnen overleggen. Uit de gedragingen van V en K blijkt dat zij wisten op welke wijze mevrouw B haar einde zou moeten vinden. Het kan zo zijn dat mevrouw B de bewuste avond telkens zelf vragen of aanwijzingen tot de aanwezigen heeft gericht, maar dat doet er niet aan af dat V en K handelingen hebben verricht (medicijnen onder handbereik klaarzetten, water halen om die medicijnen op te lossen, B helpen bij het om haar hals krijgen van het door verzoeker dichtgeknoopte elastiek) waardoor zij een bewuste bijdrage hebben geleverd aan de uitvoering van het hen bekende plan. Zo zij van dat plan niet aanstonds volledig op de hoogte zijn gebracht, dan moet in ieder geval worden aangenomen dat zij daarin gaandeweg inzicht hebben gekregen, maar niettemin hun medewerking zijn blijven verlenen.

26. Naar mijn oordeel vindt de bewezenverklaring, ook voor zover inhoudende dat verzoeker het feit tezamen en in vereniging met een of meer anderen heeft begaan, voldoende steun in de gebezigde bewijsmiddelen.

Het middel faalt derhalve.

27. Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden,