HvJ EU, 21-01-2016, nr. C-603/13 P

Met hun eerste middel, dat uiteenvalt in drie onderdelen, voeren rekwirantes aan dat het Gerecht artikel 81, lid 1, EG onjuist heeft toegepast, het bewijs onjuist heeft opgevat en zich schuldig heeft gemaakt aan schending van de voor de beoordeling van het bewijs geldende procesregels en van het door artikel 48 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie (hierna: ‘Handvest’) gewaarborgde algemeen beginsel van het vermoeden van onschuld doordat het in de punten 407 en 456 van het bestreden arrest heeft geoordeeld dat de Commissie niet onrechtmatig had vastgesteld dat rekwirantes ‘tot 2002’ betrokken waren geweest bij het maken van prijsafspraken. Bovendien heeft het Gerecht dat oordeel volgens rekwirantes niet rechtens genoeg gemotiveerd.

Met het eerste onderdeel van hun middel verwijten rekwirantes het Gerecht dat het bij zijn oordeel dat de Commissie had aangetoond dat rekwirantes van 1995 tot 2002 betrokken waren geweest bij het maken van prijsafspraken, in de punten 370 tot en met 408 van het bestreden arrest geen rekening heeft gehouden met twee ontlastende omstandigheden, namelijk het feit dat noch in de clementieaanvraag van BP, noch in de door BP verstrekte documenten uit de periode waarin de feiten hebben plaatsgevonden, vermeld stond dat rekwirantes hadden deelgenomen aan het maken van prijsafspraken.

Met het tweede onderdeel van hun middel verwijten rekwirantes het Gerecht niet te hebben vastgesteld dat de litigieuze beschikking geen bewijs bevat wat het begin van de vermeende betrokkenheid van rekwirantes bij het maken van de prijsafspraken betreft.

Dienaangaande stellen zij dat de in het kader van de clementieregeling afgelegde verklaringen van Repsol en PROAS geen concrete feiten, zoals tijdstippen, bijeenkomsten, telefoongesprekken of prijsverhogingen, bevatten en dat die verklaringen niet voldoende nauwkeurig en onderling samenhangend zijn om aan te tonen dat rekwirantes van 1995 tot 2002 betrokken waren bij het maken van prijsafspraken. Zij wijzen er tevens op dat het begin van de marktverdeling niet kan worden aangemerkt als het begin van de betrokkenheid van Petróleos de Portugal bij de prijsafspraken, aangezien het volgens de litigieuze beschikking gaat om twee verschillende aspecten van de mededingingsregeling.

Met het derde onderdeel van hun middel bestrijden rekwirantes het oordeel van het Gerecht dat het in de punten 387 tot en met 404 van het bestreden arrest beoordeelde interne, van 18 en 19 oktober 2000 daterende e-mailverkeer van Galp Energía España bewijs oplevert uit de periode waarin de feiten hebben plaatsgevonden, en aantoont dat rekwirantes betrokken waren bij de prijsafspraken.

De Commissie meent dat dit middel in zijn geheel niet-ontvankelijk is en in elk geval ongegrond is.

Om te beginnen moet erop worden gewezen dat volgens vaste rechtspraak uit artikel 256 VWEU, artikel 58, eerste alinea, van het Statuut van het Hof van Justitie van de Europese Unie en artikel 168, lid 1, onder d), van het Reglement voor de procesvoering van het Hof volgt dat een hogere voorziening duidelijk moet aangeven tegen welke onderdelen van het arrest waarvan de vernietiging wordt gevorderd, zij is gericht, en welke argumenten rechtens die vordering specifiek staven, op straffe van niet-ontvankelijkheid van de hogere voorziening of het betrokken middel (zie met name arrest Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punt 29 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Een middel waarvan het betoog niet voldoende duidelijk en onderbouwd is om het Hof in staat te stellen zijn rechtmatigheidstoetsing uit te voeren, voldoet dan ook niet aan die vereisten (zie in die zin arrest Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punt 30 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In het betoog dat betrekking heeft op schending van artikel 81, lid 1, EG, gebrekkige motivering van de litigieuze beschikking en schending van de voor de boordeling van het bewijs geldende procesregels en van het algemeen beginsel van het vermoeden van onschuld, en bij de vermeende onjuiste opvatting van het bewijs, wordt niet met de vereiste mate van duidelijkheid aangegeven van welke onjuiste rechtsopvatting het Gerecht blijk heeft gegeven, maar is sprake van algemene en niet onderbouwde stellingen, zodat rekwirantes daarin niet-ontvankelijk dienen te worden verklaard.

Met betrekking tot het eerste en het derde onderdeel van het onderhavige middel, waarin rekwirantes het Gerecht verwijten dat het bij zijn oordeel dat de Commissie had aangetoond dat rekwirantes van 1995 tot 2002 betrokken waren geweest bij het maken van prijsafspraken, geen rekening heeft gehouden met twee bewijzen en dat het heeft geoordeeld dat het interne, van 18 en 19 oktober 2000 daterende e-mailverkeer van rekwirantes bewijs oplevert uit de periode waarin de feiten hebben plaatsgevonden en aantoont dat zij betrokken waren bij de prijsafspraken, is het voldoende eraan te herinneren dat volgens artikel 256, lid 1, tweede alinea, VWEU en artikel 58, eerste alinea, van het Statuut van het Hof van de Europese Unie de hogere voorziening is beperkt tot rechtsvragen. Het Gerecht is dus bij uitsluiting bevoegd om de relevante feiten vast te stellen en te beoordelen, alsmede om het bewijs dat wordt overgelegd te beoordelen. De beoordeling van die feiten en dat bewijs levert dan ook geen rechtsvraag op die als zodanig in hogere voorziening vatbaar is voor toetsing door het Hof, tenzij de feiten en het bewijs onjuist zijn opgevat, welke onjuiste opvatting door rekwirantes in casu slechts op onduidelijke wijze ter sprake wordt gebracht en niet wordt onderbouwd (zie in die zin met name arrest Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punt 84).

Rekwirantes moeten dan ook niet-ontvankelijk worden verklaard in hun betoog.

Met betrekking tot het tweede onderdeel van het onderhavige middel, waarin rekwirantes het Gerecht verwijten dat het niet heeft vastgesteld dat de litigieuze beschikking geen bewijs bevatte wat het begin van hun vermeende betrokkenheid bij het maken van de aan de orde zijnde prijsafspraken betreft, is het voldoende erop te wijzen dat, anders dan rekwirantes stellen, zij dit betoog niet hebben aangevoerd voor het Gerecht. Het gaat dus om een nieuw en daarmee niet-ontvankelijk verwijt.

Gelet op het voorgaande is het eerste middel in zijn geheel niet-ontvankelijk.

Rekwirantes stellen dat het Gerecht zich schuldig heeft gemaakt aan schending van artikel 47 van het Handvest en artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, ondertekend te Rome op 4 november 1950 (hierna: ‘EVRM’), door geen uitspraak te doen binnen een redelijke termijn, hetgeen volgens hen rechtvaardigt dat het bestreden arrest wordt vernietigd en de litigieuze beschikking nietig wordt verklaard, dan wel, subsidiair, dat de aan hen opgelegde geldboete aanzienlijk wordt verlaagd.

Zij wijzen erop dat hun beroep tot nietigverklaring is ingesteld op 19 december 2007, de schriftelijke behandeling is beëindigd op 21 oktober 2008, de mondelinge behandeling is gestart op 12 november 2012, de terechtzitting heeft plaatsgevonden op 24 januari 2013 en het arrest is gewezen op 16 september 2013.

Daar de gehele procedure ongeveer vijf jaar en negen maanden (69 maanden) heeft geduurd, waarbij er tussen het einde van de schriftelijke behandeling en de start van de mondelinge behandeling vier jaar en één maand (49 maanden) zijn verstreken, menen rekwirantes op basis van het criterium dat het Hof heeft ontwikkeld in het arrest Baustahlgewebe/Commissie (C-185/95 P, EU:C:1998:608), dat het Gerecht zijn verplichting om binnen een redelijke termijn uitspraak te doen niet is nagekomen.

Rekwirantes vestigen er de aandacht op dat de zaak veel minder ingewikkeld was dan de meeste andere kartelzaken voor het Gerecht en dat er sprake was van een gering aantal beroepen, aangezien slechts vier kartelleden beroep hadden ingesteld. Voorts is de onredelijk lange duur van de procedure voor het Gerecht geenszins te wijten aan hun gedrag, aldus rekwirantes.

De Commissie betoogt dat volgens vaste rechtspraak van het Hof het zo is dat wanneer de niet-inachtneming van een redelijke procestermijn de uitkomst van het geding niet heeft beïnvloed, vernietiging van het bestreden arrest de schending van de redelijke procestermijn niet ongedaan zou maken.

In herinnering dient te worden geroepen dat de schending door een rechterlijke instantie van de Unie van haar verplichting krachtens artikel 47, tweede alinea, van het Handvest om de aan haar voorgelegde zaken binnen een redelijke termijn te berechten, haar bestraffing moet vinden in het kader van een beroep tot schadevergoeding dat bij het Gerecht aanhangig wordt gemaakt, aangezien een dergelijk beroep een effectief rechtsmiddel vormt. Een verzoek dat strekt tot herstel van de schade als gevolg van de niet-inachtneming van een redelijke procestermijn door het Gerecht, kan derhalve niet rechtstreeks aan het Hof worden voorgelegd in het kader van een hogere voorziening, maar moet bij het Gerecht zelf worden ingediend (arresten Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punt 66; ICF/Commissie, C-467/13 P, EU:C:2014:2274, punt 57, en Guardian Industries en Guardian Europe/Commissie, C-580/12 P, EU:C:2014:2363, punten 17 en 18).

Het Gerecht, dat krachtens artikel 256, lid 1, VWEU bevoegd is en dat wordt verzocht om een schadevergoeding toe te kennen, moet zich over een dergelijk verzoek uitspreken in een andere formatie dan die welke kennis heeft genomen van het geschil dat heeft geleid tot de procedure waarvan de duur ter discussie wordt gesteld (zie in die zin arresten Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punt 67; ICF/Commissie, C-467/13 P, EU:C:2014:2274, punt 58, en Guardian Industries en Guardian Europe/Commissie, C-580/12 P, EU:C:2014:2363, punt 19).

Is echter duidelijk, zonder dat partijen dienaangaande nadere gegevens hoeven over te leggen, dat het Gerecht zijn verplichting om de zaak binnen een redelijke termijn te berechten op voldoende gekwalificeerde wijze heeft geschonden, dan kan het Hof die schending vaststellen (zie in die zin arresten Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punt 90; ICF/Commissie, C-467/13 P, EU:C:2014:2274, punt 59, en Guardian Industries en Guardian Europe/Commissie, C-580/12 P, EU:C:2014:2363, punt 20).

In casu is dat het geval. De duur van de procedure voor het Gerecht, namelijk bijna vijf jaar en negen maanden, waarbij er met name vier jaar en één maand is verstreken tussen het einde van de schriftelijke behandeling en de terechtzitting zonder dat er proceshandelingen zijn verricht, kan niet worden verklaard door de aard, de complexiteit of de context van de zaak. Het aan het Gerecht voorgelegde geschil was immers niet bijzonder complex. Verder blijkt noch uit het bestreden arrest, noch uit de door partijen verstrekte gegevens dat de inactiviteit objectief gerechtvaardigd was of dat rekwirantes hadden bijgedragen aan die inactiviteit.

Uit de in punt 55 van het onderhavige arrest uiteengezette overwegingen volgt evenwel dat het derde middel van de hogere voorziening ongegrond moet worden verklaard.

Het tweede middel van rekwirantes valt uiteen in drie onderdelen.

Met het eerste onderdeel van dit middel voeren zij aan dat het Gerecht in de punten 625, 626 en 630 van het bestreden arrest blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting en zijn bevoegdheden heeft overschreden, aangezien het ambtshalve een middel aan de orde heeft gesteld en op grond van zijn volledige rechtsmacht heeft geoordeeld dat rekwirantes aansprakelijk waren ten aanzien van twee aspecten van de inbreuk op artikel 81, lid 1, EG, namelijk het feit dat zij op de hoogte waren van het compensatiestelsel en het feit dat zij konden voorzien dat er een toezichtstelsel zou komen.

Het Gerecht heeft volgens rekwirantes in casu ook ultra petita geoordeeld, aangezien de Commissie zich in de litigieuze beschikking niet op dergelijke gronden had beroepen, die gronden door rekwirantes niet waren aangevoerd om de nietigverklaring te vorderen en er daarover geen partijdebat was gevoerd, tenzij wat de toelaatbaarheid van de verklaring van V. C. betreft.

De Commissie betoogt dat het Gerecht bij de bepaling van de hoogte van de aan rekwirantes opgelegde geldboete rekening mocht houden met de omstandigheid dat zij op de hoogte waren van het toezichtstelsel en het compensatiestelsel, aangezien het een feitelijke vaststelling betreft. Volgens haar mocht het Gerecht ook rekening houden met de verklaring van V. C., met name omdat het Hof in punt 40 van het arrest KNP BT/Commissie (C-248/98 P, EU:C:2000:625) verklaart dat het Gerecht bij de beoordeling of geldboeten passend zijn, rekening kan houden met aanvullende gegevens die niet in de te toetsen beschikking waren vermeld, wanneer het gaat om gegevens die vereist zijn op grond van de motiveringsplicht. Ten slotte is de Commissie van mening dat het middel niet kan slagen omdat het Gerecht het boetebedrag reeds heeft verlaagd.

Met het tweede onderdeel van het tweede middel stellen rekwirantes dat het Gerecht, door in de punten 624 en 625 van het bestreden arrest te oordelen dat het bij het uitoefenen van zijn volledige rechtsmacht rekening kon houden met de verklaring van V. C. om rekwirantes aansprakelijk te stellen vanwege het feit dat zij op de hoogte waren van het compensatiestelsel en het feit dat kon worden voorzien dat er een toezichtstelsel zou komen, het recht op een eerlijk proces heeft geschonden, waaronder ook het beginsel van processuele gelijkheid van partijen, de rechten van de verdediging en meer in het bijzonder het beginsel van hoor en wederhoor.

Het Gerecht heeft volgens rekwirantes deze beginselen geschonden door, alvorens uitspraak te doen, niet aan te geven wat de aard en strekking van die nieuwe grond is, hetgeen vereist is volgens artikel 6 EVRM en de artikelen 47 en 48 van het Handvest.

De Commissie is het oneens met dat betoog en wijst erop dat het door V. C. verstrekte bewijs dat rekwirantes op de hoogte waren van het toezichtstelsel en het compensatiestelsel, voor het eerst door rekwirantes is genoemd. Het zou voor rekwirantes dus absurd zijn om te stellen dat zij geen kennis hadden kunnen nemen van dat bewijs.

Met het derde onderdeel van hun tweede middel voeren rekwirantes aan dat het Gerecht in punt 626 van het bestreden arrest, door te oordelen dat zij aansprakelijk waren wat betreft twee aspecten van de inbreuk, het bewijs onjuist heeft opgevat en het beginsel van het vermoeden van onschuld heeft geschonden. De gedane vaststelling berust volgens hen op een onvolledige aanhaling van de verklaring van V. C. want uit die verklaring blijkt duidelijk dat V. C. niet op de hoogte was van de aard van het in de litigieuze beschikking aan de orde zijnde compensatiestelsel.

Volgens de Commissie heeft het Gerecht het in de verklaring van V. C. genoemde bewijs echter niet onjuist opgevat.

Met het eerste onderdeel van hun tweede middel, gelezen in samenhang met het tweede onderdeel van dat middel, verwijten rekwirantes het Gerecht zijn in artikel 261 VWEU en artikel 31 van verordening nr. 1/2003 omschreven volledige rechtsmacht te hebben overschreden.

Bij de beoordeling van het eerste onderdeel van het tweede middel moet er om te beginnen op worden gewezen dat het Gerecht in de punten 265, 266, 270 en 292 van het bestreden arrest heeft vastgesteld dat de Commissie niet had aangetoond dat rekwirantes hadden deelgenomen aan het aan de orde zijnde compensatiestelsel en het aan de orde zijnde toezichtstelsel, en voorts in punt 282 van dat arrest dat de Commissie zich in haar motivering van de litigieuze beschikking uitsluitend op de betrokkenheid van rekwirantes bij die twee onderdelen had gebaseerd om hen in dat verband aansprakelijk te stellen, waarna het Gerecht in de punten 624 tot en met 626 en 630 van dat arrest als volgt heeft overwogen:

Verder moet in herinnering worden geroepen dat bij de rechterlijke toetsing van de in procedures op grond van de artikelen 101 VWEU en 102 VWEU vastgestelde besluiten van de Commissie sprake is van toetsing van de wettigheid van de handelingen van de instellingen zoals neergelegd in artikel 263 VWEU, welke toetsing krachtens artikel 261 VWEU en op verzoek van verzoekers kan worden aangevuld met de uitoefening door het Gerecht van volledige rechtsmacht wat de door de Commissie in dit verband opgelegde sancties betreft (arrest Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punt 42).

Zoals het Hof bij herhaling heeft verklaard, heeft de wettigheidstoetsing van artikel 263 VWEU betrekking op alle aspecten van de in procedures op grond van de artikelen 101 VWEU en 102 VWEU vastgestelde besluiten van de Commissie, welke door het Gerecht grondig, zowel juridisch als feitelijk, worden getoetst op basis van de door verzoekers aangevoerde middelen (zie in die zin arresten KME Germany e.a./Commissie, C-272/09 P, EU:C:2011:810, punten 102 en 109; Chalkor/Commissie, C-386/10 P, EU:C:2011:815, punten 62 en 82, en Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punten 56 en 59) en rekening houdende met alle door verzoekers aangedragen informatie, ongeacht of het gaat om informatie van vóór of na het vastgestelde besluit en of die informatie reeds in de administratieve procedure dan wel pas in het bij het Gerecht ingestelde beroep wordt overgelegd, voor zover sprake is van informatie die relevant is voor de toetsing van de wettigheid van het besluit van de Commissie (zie in die zin arrest Knauf Gips/Commissie, C-407/08 P, EU:C:2010:389, punten 87–92).

De Unierechter mag bij het uitvoeren van de wettigheidstoetsing van artikel 263 VWEU echter niet zijn eigen motivering in de plaats stellen van die van de instelling die de betrokken handeling heeft verricht (zie in die zin arrest Frucona Košice/Commissie, C-73/11 P, EU:C:2013:32, punt 89 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Voorts is het zo dat artikel 261 VWEU bepaalt dat ‘[d]e door het Europees Parlement en de Raad gezamenlijk, alsmede de door de Raad krachtens de bepalingen van de Verdragen vastgestelde verordeningen […] aan het Hof van Justitie van de Europese Unie volledige rechtsmacht [kunnen] verlenen wat betreft de sancties welke in die verordeningen zijn opgenomen’. De Uniewetgever heeft gebruikgemaakt van de bij die bepaling geboden mogelijkheid en in artikel 31 van verordening nr. 1/2003 bepaald dat ‘[h]et Hof van Justitie […] volledige rechtsmacht [heeft] ter zake van beroep tegen beschikkingen van de Commissie waarin een geldboete of een dwangsom wordt vastgesteld [en dat] [h]et […] de opgelegde geldboete of dwangsom [kan] intrekken, verlagen of verhogen’.

Wanneer de Unierechter zijn volledige rechtsmacht als bedoeld in artikel 261 VWEU en artikel 31 van verordening nr. 1/2003 uitoefent, is hij dus niet alleen bevoegd tot het enkel toetsen van de rechtmatigheid van de sanctie, maar mag hij ook zijn eigen beoordeling ter bepaling van de hoogte van die sanctie in de plaats stellen van die van de Commissie, de instelling die de handeling heeft verricht waarbij de hoogte van de sanctie aanvankelijk was bepaald (zie in die zin arrest Groupe Danone/Commissie, C-3/06 P, EU:C:2007:88, punt 61).

Deze volledige rechtsmacht geldt, anders dan de wettigheidstoetsing van artikel 263 VWEU, echter uitsluitend voor het bepalen van de hoogte van de geldboete (zie in die zin met name arresten Groupe Danone/Commissie, C-3/06 P, EU:C:2007:88, punt 62; Alliance One International/Commissie, C-679/11 P, EU:C:2013:606, punt 105; Commissie e.a./Siemens Österreich e.a., C-231/11 P–C-233/11 P, EU:C:2014:256, punt 126, en Telefónica en Telefónica de España/Commissie, C-295/12 P, EU:C:2014:2062, punt 45).

Hieruit volgt dat de volledige rechtsmacht die het Gerecht krachtens artikel 31 van verordening nr. 1/2003 heeft, slechts ziet op de door het Gerecht verrichte beoordeling van de door de Commissie opgelegde boete, zodat de bepalende kenmerken van de inbreuk die door de Commissie op rechtmatige wijze is geconstateerd in het ter toetsing aan het Gerecht voorgelegde besluit, niet mogen worden gewijzigd.

In casu is het Gerecht echter, zoals in punt 70 van het onderhavige arrest is aangegeven, na te hebben vastgesteld dat de Commissie niet had aangetoond dat rekwirantes hadden deelgenomen aan het compensatiestelsel en het toezichtstelsel en dat de litigieuze beschikking uitsluitend op de betrokkenheid van rekwirantes bij die twee onderdelen van de inbreuk was gebaseerd, op grond van zijn volledige rechtsmacht in de punten 625, 626 en 630 van het bestreden arrest toch tot de vaststelling gekomen dat rekwirantes op de hoogte waren van de deelname van de andere kartelleden aan het compensatiestelsel en dat zij tevens konden voorzien dat de andere kartelleden zouden deelnemen aan het toezichtstelsel. Het Gerecht was om die reden van oordeel dat rekwirantes aansprakelijk konden worden gesteld op grond van artikel 101 VWEU en dat daar rekening mee diende te worden gehouden bij het bepalen van de hoogte van de geldboete.

Hiermee heeft het Gerecht blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting.

Het eerste onderdeel van het tweede middel moet dus gegrond worden verklaard.

Derhalve dient het bestreden arrest te worden vernietigd voor zover in punt 3 van het dictum van dat arrest de nieuwe hoogte van de aan rekwirantes op te leggen geldboeten wordt bepaald met inachtneming van de door het Gerecht op grond van zijn volledige rechtsmacht in de punten 625, 626 en 630 van dat arrest ten onrechte gedane vaststelling dat rekwirantes op de hoogte waren van de deelname van de andere kartelleden aan het compensatiestelsel, tevens konden voorzien dat die kartelleden zouden deelnemen aan het toezichtstelsel, en dus daarvoor aansprakelijk konden worden gesteld.

Gelet op het voorgaande behoeft geen uitspraak te worden gedaan op de andere aspecten van het tweede onderdeel en op het derde onderdeel van het tweede middel.