HvJ EU, 11-04-2019, nr. C-603/17

Zoals de verwijzende rechter aangeeft, heeft Arcadia voor de lagere nationale rechterlijke instanties niet betwist dat verweerders in het hoofdgeding de status van werknemer hadden ten aanzien van elk van de vennootschappen waarmee zij formeel gezien een arbeidsovereenkomst hadden afgesloten. Volgens betrokkenen is een antwoord van het Hof met betrekking tot deze problematiek dan ook niet nodig om het hoofdgeding te beslechten.

Ik deel dat standpunt niet. In het kader van de in artikel 267 VWEU neergelegde samenwerking tussen het Hof en de nationale rechterlijke instanties staat het uitsluitend aan de nationale rechter om met inachtneming van de bijzondere omstandigheden van het concrete geval zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis te boordelen, als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof voorlegt.10.

Bovendien kan dat gebrek aan betwisting volgens mij enerzijds worden verklaard door het feit dat Arcadia initieel de mening was toegedaan dat een arbeidsovereenkomst in materieelrechtelijke zin op zich volstond om als ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ in de zin van de bepalingen van afdeling 5 te worden aangemerkt. De groep is vervolgens evenwel van mening veranderd en betwist die kwalificatie ten stelligste. Anderzijds hebben partijen in elk stadium van de nationale procedure gediscussieerd over de vraag of er tussen verweerders in het hoofdgeding en de groepsvennootschappen waarmee zij formeel gezien geen overeenkomst hadden afgesloten, sprake was van dergelijke ‘overeenkomsten’.11. Het staat dus vast dat het Hof die vraag moet beantwoorden.

Laat mij in herinnering brengen dat verweerders in het hoofdgeding ten tijde van de litigieuze feiten voor de Arcadiagroep optraden als vennootschapsbestuurder in de zin van het vennootschapsrecht. Meer bepaald was Bosworth de facto chief executive officer (CEO)12. en Hurley de facto chief financial officer (CFO) van de groep. Bovendien waren betrokkenen rechtens en/of feitelijk13. bestuurder van Arcadia London, Arcadia Switzerland en Arcadia Singapore.

Verweerders in het hoofdgeding hadden bovendien elk een arbeidsovereenkomst in materieelrechtelijke zin14. afgesloten met een specifieke vennootschap van de Arcadiagroep. De identiteit van deze vennootschap wisselde echter in de loop van de tijd doordat zij afwisselend in dienst waren van met name Arcadia London en Arcadia Singapore — maar niet van Arcadia Switzerland. Volgens deze verschillende overeenkomsten dienden betrokkenen alleen voor de vennootschap waarvoor zij werkzaam waren gespecificeerde directietaken te verrichten. De enige vergoeding die zij van de groep ontvingen, was de in deze overeenkomsten bedongen vergoeding die voor deze gespecificeerde taken werd betaald door de vennootschap waarbij zij waren tewerkgesteld.

In deze omstandigheden rijst allereerst de vraag of voor de toepassing van de in het Lugano II-Verdrag voorziene bevoegdheidsregels van meet af aan een onderscheid moet worden gemaakt tussen, enerzijds, de arbeidsverhoudingen die bestonden tussen verweerders in het hoofdgeding en de vennootschappen van de Arcadiagroep waarmee zij formeel een overeenkomst in materieelrechtelijke zin hadden afgesloten, en anderzijds, de arbeidsverhoudingen die bestonden tussen hen en de andere vennootschappen van deze groep. Ik ben daar niet van overtuigd en wel om twee redenen.

Ten eerste moet het begrip ‘individuele verbintenissen uit arbeidsovereenkomst’ in de zin van artikel 18, lid 1, van het Lugano II-Verdrag niet aan de hand van de lex causae of de lex fori worden uitgelegd, maar autonoom, teneinde een uniforme toepassing van de in dat verdrag voorziene bevoegdheidsregels in alle door dat verdrag gebonden staten te garanderen.15.

Wat die autonome definitie betreft, blijkt uit het arrest Holterman dat van een dergelijke ‘individuele arbeidsovereenkomst’ sprake is wanneer een persoon gedurende bepaalde tijd voor en onder het gezag van een andere persoon prestaties verricht tegen vergoeding.16. Van een dergelijke ‘overeenkomst’ is dus sprake zodra zij feitelijk de kenmerken van een arbeidsverhouding — prestatie, vergoeding en ondergeschiktheid — vertoont. Zoals zowel verweerders in het hoofdgeding, de Zwitserse Bondsstaat als de Commissie aanvoeren, kan er aldus van een dergelijke ‘overeenkomst’ tussen twee personen sprake zijn zelfs wanneer er geen overeenkomst in materieelrechtelijke zin werd afgesloten en een louter feitelijke arbeidsverhouding bestaat.17.

Ik wens te preciseren dat die uitlegging geen afbreuk doet aan de bewoordingen van afdeling 5 aangezien de uitdrukking ‘individuele arbeidsovereenkomst’ niet impliceert dat er een formele overeenkomst in materieelrechtelijke zin wordt gesloten. Het gebruik van die uitdrukking in de instrumenten die de lidstaten en/of de Unie op het vlak van het internationaal privaatrecht binden, gaat bovendien terug tot het Verdrag inzake het recht dat van toepassing is op verbintenissen uit overeenkomst ter ondertekening opengesteld te Rome op 19 juni 198018.. Bij de goedkeuring van dat verdrag werd aan die uitdrukking de voorkeur gegeven boven de in het voorontwerp van dat verdrag voorgestelde uitdrukking ‘arbeidsverhouding’ en wel voornamelijk omdat deze laatste uitdrukking in bepaalde nationale rechtsstelsels niet bekend was.19. Het zou dus onjuist zijn om in de context van afdeling 5 ‘overeenkomst’ en ‘verhouding’ tegenover elkaar te stellen.20.

Het ontbreken van een formele overeenkomst in materieelrechtelijke zin tussen verweerders in het hoofdgeding en een bepaalde Arcadiavennootschap staat er dan ook niet aan in de weg dat uit de feiten het bestaan van een ‘overeenkomst’ dient te worden afgeleid voor de toepassing van afdeling 5. Omgekeerd zullen de tussen de betrokkenen en andere vennootschappen van de groep gesloten overeenkomsten niet noodzakelijk worden aangemerkt als ‘individuele arbeidsovereenkomsten’ in de zin van de betrokken afdeling.

Ten tweede blijkt uit de verwijzingsbeslissing dat, ongeacht de bepalingen van de betrokken overeenkomsten, de verschillende posten die verweerders in het hoofdgeding bekleedden als werknemer van deze of gene Arcadiavennootschap en/of hun overplaatsingen binnen de groep, in werkelijkheid de aard van de door hen verrichte taken niet hebben gewijzigd en/of hun functie van CEO respectievelijk CFO van het geheel van de Arcadiavennootschappen en van de groep zelf niet hebben beïnvloed. Kortom, die veranderingen waren louter formeel. Deze overeenkomsten waren opgesteld door of op aanwijzing van de betrokkenen, die niet alleen zelf beslisten hoe deze overeenkomsten moesten worden opgesteld maar tevens met welke vennootschap zij welke overeenkomst sloten.21.

Vandaar moet er vervolgens worden vastgesteld, onafhankelijk of er op een gegeven tijdstip sprake was van een formele overeenkomst, of de verhouding van verweerders in het hoofdgeding, in hun hoedanigheid van vennootschapsbestuurders, met elk van de Arcadiavennootschappen als een ‘individuele arbeidsovereenkomst’ in de zin van de bepalingen van afdeling 5 kan worden aangemerkt.

Door de functie van vennootschapsbestuurder op te nemen, aanvaardt een persoon in alle vrijheid de verplichtingen die daarmee gepaard gaan. Evenzo gaat de vennootschap door aan die persoon een functie binnen de vennootschap toe te vertrouwen vrijwillig bepaalde verplichtingen aan ten aanzien van hem. In het bijzonder worden de taken van vennootschapsbestuurder in de regel verricht in ruil voor een vergoeding.22. Er is dus sprake van vrijwillig door de vennootschap en de bestuurder opgenomen verplichtingen, die onder ‘verbintenissen uit overeenkomst’ in de zin van artikel 5, punt 1, van het Lugano II-Verdrag en van de Brussel I-verordening vallen. Mijns inziens is dat het geval ongeacht of de bestuurder formeel werd aangesteld (bestuurder rechtens) of, zonder formeel te zijn aangesteld, feitelijk in die hoedanigheid optreedt (feitelijke bestuurder).23.

In het kader van de ‘verbintenissen uit overeenkomst’ die de bestuurder en de vennootschap aldus onderling verbinden, verricht de eerste een prestatie tegen vergoeding voor de tweede. Zoals verduidelijkt in punt 34 van deze conclusie, moet hun verhouding enkel als ‘individuele arbeidsovereenkomst’ in de zin van afdeling 5 worden aangemerkt indien de bestuurder bij het verrichten van zijn taken ondergeschikt is aan de vennootschap.

Dienaangaande heeft het Hof in het arrest Holterman geoordeeld dat, voor de toepassing van afdeling 5, aangaande het verband van ondergeschiktheid ‘van geval tot geval aan de hand van alle gegevens en alle omstandigheden die de verhoudingen tussen partijen kenmerken [moet] worden nagegaan of van een dergelijke band sprake is’. Het Hof heeft eveneens verklaard dat ingeval een bestuurder over een voldoende groot aandeel in het maatschappelijk kapitaal van de vennootschap beschikt om een niet geringe invloed uit te oefenen op de personen die normaliter bevoegd zijn om hem instructies te geven en toe te zien op de uitvoering daarvan, er geen sprake kan zijn van een ondergeschiktheidsband met de vennootschap.24.

Het zou verkeerd zijn om deze redenering om te keren in die zin dat een bestuurder die niet over een aandeel in het maatschappelijk kapitaal van de vennootschap beschikt, zoals dat voor verweerders in het hoofdgeding het geval was, zich louter op grond daarvan in een verhouding van ondergeschiktheid ten opzichte van de vennootschap zou bevinden. Ook al heeft het Hof in dat arrest een omstandigheid aangegeven die in alle gevallen ondergeschiktheid uitsluit, het heeft zich niet uitgesproken over de elementen die ondergeschiktheid kenmerken.

Wat deze elementen betreft, kan inspiratie worden gehaald uit de rechtspraak van het Hof inzake het begrip ‘werknemer’ in de zin van artikel 45 VWEU en van bepaalde harmonisatierichtlijnen. Volgens deze rechtspraak wordt een ondergeschiktheidsband gekenmerkt door het feit dat een werknemer onder het gezag staat van een andere persoon die niet alleen bepaalt welke prestaties van hem worden verwacht maar vooral ook op welke wijze hij die moet verrichten, en wiens instructies en interne voorschriften hij moet naleven. Om te kunnen vaststellen of er sprake is van dergelijke ondergeschiktheidsband moet dus worden gezien naar de autonomie en flexibiliteit waarover de werknemer beschikt om tijdschema, plaats en uitvoeringswijze te bepalen van de opdrachten die hem werden toegewezen en/of naar het toezicht en de controle die de werkgever uitoefent op de wijze waarop de werknemer zijn taken uitvoert.25.

Daaruit vloeit voort, zoals de Arcadiagroep en de Zwitserse Bondsstaat aanvoeren, dat een vennootschapsbestuurder zich slechts in een verhouding van ondergeschiktheid ten opzichte van de vennootschap bevindt indien hij in het kader van het verrichten en de organisatie van zijn taken is onderworpen aan het werkelijk gezag van een andere persoon. Of er van dergelijk gezag sprake is, dient te worden beoordeeld aan de hand van de aard van de betrokken taken, het kader waarbinnen deze taken worden verricht, de omvang van de bevoegdheid van de betrokkene, en het toezicht dat in de vennootschap daadwerkelijk op hem wordt uitgeoefend.26.

Evenwel bevinden vennootschapsbestuurders zoals verweerders in het hoofdgeding die volgens de aanwijzingen van de verwijzende rechter in hun hoedanigheid van CEO en CFO zijn bekleed met de ruimste bevoegdheden om deze vennootschap te besturen en om voor en namens deze te handelen en alle controle en autonomie hebben aangaande de dagelijkse gang van zaken van die vennootschap en het verrichten van hun eigen taken — wat in dit geval wordt aangetoond door het feit dat hun opeenvolgende arbeidsovereenkomsten door henzelf of onder hun verantwoordelijkheid waren opgesteld, dat zij zelf de voorwaarden van deze overeenkomsten en hun formele werkgever kozen — zich per hypothese met betrekking tot deze taken niet in een verhouding van ondergeschiktheid ten opzichte van de vennootschap.

In tegenstelling tot wat verweerders in het hoofdgeding stellen, mag ondergeschiktheid met name niet worden verward met algemene richtsnoeren die een bestuurder van de aandeelhouders krijgt aangaande het te voeren beleid van de vennootschap. Die algemene richtsnoeren hebben geen betrekking op de manier zelf waarop de bestuurder zijn taken verricht noch op de manier waarop hij deze organiseert. Een vennootschapsbestuurder heeft als opdracht om voor de vennootschap op te treden en kan in die hoedanigheid redelijke instructies ontvangen met betrekking tot zijn opdracht. Om dezelfde redenen houden de wettelijk vastgelegde controlemechanismen ten behoeve van aandeelhouders op zich geen band van ondergeschiktheid in. Elke lasthebber dient rekenschap af te leggen aan zijn lastgever. Bovendien is de loutere omstandigheid dat diezelfde aandeelhouders bevoegd zijn om de vennootschapsbestuurder van zijn functie te ontheffen, niet voldoende om tot het bestaan van dergelijke ondergeschiktheidsband te besluiten. Het feit dat zij beschikken over een dergelijke ontslagbevoegdheid wil daarom nog niet zeggen dat zij zich hebben bemoeid met de wijze waarop de vennootschap wordt bestuurd. Ook wat dat betreft, kan een lastgever in het kader van gelijk welke lastgeving eenzijdig aan de verhouding met zijn lasthebber een einde stellen zonder dat die omstandigheid op zich op ondergeschiktheid wijst.

Op grond van het voorgaande ben ik van mening dat er in deze zaak tussen verweerders in het hoofdgeding en elk van de Arcadiavennootschappen wel degelijk sprake was van onder artikel 5, punt 1, van het Lugano II-Verdrag vallende wederzijdse ‘verbintenissen uit overeenkomst’. Deze verbintenissen werden soms geformaliseerd in een overeenkomst en soms niet. In elk geval kunnen diezelfde verbintenissen niet worden beschouwd als ‘individuele verbintenissen uit arbeidsovereenkomst’ als bedoeld in de bepalingen van afdeling 5.

In tegenstelling tot wat verweerders in het hoofdgeding aanvoeren, wordt deze opvatting niet ter discussie gesteld door de arresten Danosa27. en Balkaya28.. Wat dat punt betreft, wens ik in herinnering te brengen dat het Hof in het eerste arrest met betrekking tot richtlijn 92/85/EEG29. heeft geoordeeld dat hoewel ‘niet kan worden uitgesloten’ dat vennootschapsbestuurders — ‘rekening houdend met de hun opgedragen specifieke taken en het kader waarbinnen en de wijze waarop deze taken worden uitgeoefend’ — niet onder het begrip ‘werknemer’ in de zin van die richtlijn vallen, er van een ondergeschiktheidsband tussen een bestuurder en de vennootschap sprake is zodra hij 1) integrerend deel uitmaakt van de vennootschap, 2) voor zijn beheer aan een ander vennootschappelijk orgaan verantwoording moet afleggen en daarmee moet samenwerken en (3) bij besluit van de algemene vergadering van aandeelhouders van zijn functie kan worden ontheven30.. In het arrest Balkaya31. heeft het Hof die redenering op richtlijn 98/59/EG32. toegepast en een vennootschapsbestuurder aan de hand van soortgelijke aanwijzingen als ‘werknemer’ in de zin van die richtlijn aangemerkt.

De uitlegging die het Hof op een gebied van het Unierecht aan een begrip heeft gegeven mag evenwel niet zonder meer op een ander gebied worden toegepast.33. Zoals ik heb aangegeven, kan zij slechts een bron van inspiratie vormen. Voor de uitlegging van het begrip ‘individuele arbeidsovereenkomst’ in de zin van de bepalingen van afdeling 5 moet voornamelijk aansluiting worden gezocht bij de opzet en de doelstellingen van het Lugano II-Verdrag en van de Brussel I-verordening34., evenals bij de algemene beginselen die in de nationale rechtsstelsels worden gevonden35.. Die precedenten mogen dus slechts omzichtig op die instrumenten worden toegepast. Ik merk overigens op dat het Hof die rechtspraak in het arrest Holterman niet uitdrukkelijk heeft toegepast, maar slechts op bepaalde punten ernaar heeft verwezen.

Ik merk wat dat punt betreft op dat er voor de grote meerderheid van vennootschapsbestuurders sprake is van de drie aanwijzingen die het Hof in het arrest Danosa36. in aanmerking heeft genomen om te beoordelen of zij ‘werknemer’ in de zin van richtlijn 92/85 waren. Het klopt tot op zekere hoogte dat een dergelijke bestuurder doorgaans

Ofschoon het Hof in de arresten Danosa37. en Balkaya38. heeft beslist om de door de harmonisatierichtlijnen van de Unie geboden ontslagbescherming uit te breiden naar vennootschapsbestuurders, zou het doortrekken van de uit deze arresten voortvloeiende logica naar de in de Brussel I-verordening en het Lugano II-Verdrag vastgestelde bevoegdheidsregels echter tot gevolg hebben dat een groot deel van de geschillen tussen een vennootschap en haar bestuurders in het licht van het begrip ‘individuele arbeidsovereenkomst’ moet worden bekeken en derhalve onder de bepalingen van afdeling 5 zou vallen.

In dat verband moet erop worden gewezen dat de verhouding tussen een vennootschap en haar bestuurders in de nationale stelsels van de lidstaten niet door het arbeidsrecht maar door het vennootschapsrecht wordt geregeld. De bestuurders vormen vennootschappelijke organen. De taken van vennootschapsbestuurders en de bevoegdheden en verplichtingen die ermee samenhangen vloeien voort uit de statuten van de vennootschap en uit de erop toepasselijke wetsbepalingen. Het klopt dat in bepaalde lidstaten, waaronder het Verenigd Koninkrijk, bestuurders en vennootschappen hun respectievelijke rechten en plichten in een overeenkomst — zoals een bestuurs-, lastgevings- of arbeidsovereenkomst — nader kunnen regelen.39. Toch blijft het vennootschapsrecht in hun onderlinge verhouding centraal staan.

In het bijzonder gaat het bij geschillen inzake de aansprakelijkheid van vennootschapsbestuurders ten aanzien van de vennootschap en haar aandeelhouders — die de achtergrond van deze zaak vormen — om geschillen die onder het vennootschapsrecht vallen en waarvoor het recht van de lidstaten over het algemeen voorziet in specifieke bepalingen die de voorwaarden en de omvang van die aansprakelijkheid regelen.40.

Een zodanig flagrante tegenstelling tussen de nationale kwalificaties en de kwalificatie in het kader van het Lugano II-Verdrag en de Brussel I-verordening zou de toepassing van deze instrumenten en de voorspelbaarheid van de bevoegdheidsregels waarin zij voorzien er niet gemakkelijker op maken. Bovendien zouden de praktische nadelen die uit een veralgemeende toepassing van afdeling 5 op vennootschapsbestuurders voortvloeien, weinig aangepast zijn aan het specifieke karakter van de geschillen inzake hun aansprakelijkheid en niet echt in overeenstemming zijn met de doelstelling van een goede rechtsbedeling. In die context is de hoofdelijke aansprakelijkheid van de verschillende vennootschapsbestuurders voor schade die zij aan de vennootschap in het kader van het beheer ervan hebben berokkend, een normale oplossing.41. Op grond van afdeling 5 zou echter elk van deze personen afzonderlijk voor de rechterlijke instanties van zijn woonplaats moeten worden opgeroepen zonder dat deze geschillen voor een enkel gerecht kunnen worden samengebracht.

Bovendien moet in herinnering worden gebracht dat de bevoegdheidsregels van de Brussel I-verordening en, bij uitbreiding, van het Lugano II-Verdrag moeten worden uitgelegd in overeenstemming met de in de Rome I-verordening opgenomen collisieregels.42. Ook al bevat deze verordening in artikel 8 bepalingen met betrekking tot ‘individuele arbeidsovereenkomsten’, zij bepaalt in artikel 1, lid 2, onder f), echter eveneens dat ‘kwesties behorende tot het recht inzake vennootschappen’, met name wat hun ‘inwendig bestel’ betreft, niet binnen haar werkingssfeer vallen.

Ter zake wordt algemeen aanvaard dat onder deze categorie bevoegdheidskwesties vallen en zaken die verband houden met de werking van de vennootschapsorganen, waaronder de vennootschapsbestuurders, en de verantwoordelijkheid die deze ten aanzien van de vennootschap en haar aandeelhouders of vennoten dragen wanneer zij van deze bevoegdheden misbruik maken.43. Gelet op de aldus in de Rome I-verordening opgenomen uitsluiting dient de op die vragen toepasselijke wet te worden vastgesteld volgens de collisieregels van elke lidstaat.

Gelet op al het voorgaande is het mijns inziens dan ook uiterst twijfelachtig dat de Uniewetgever en de opstellers van het Lugano II-Verdrag de werkingssfeer van afdeling 5 hebben willen uitbreiden naar geschillen inzake de civielrechtelijke aansprakelijkheid van vennootschapsbestuurders. Overigens staan er hier heel andere belangen op het spel dan in het kader van de aansprakelijkheid van werknemers ten aanzien van hun werkgevers. Het evenwicht dat moet worden gevonden, is niet hetzelfde en de regels van internationaal privaatrecht dragen bij tot dat evenwicht.44.

Het is met andere woorden onmogelijk om voor de toepassing van de bepalingen van afdeling 5 het begrip ‘ondergeschiktheid’ op precies dezelfde manier uit te leggen als het Hof in de arresten Danosa45. en Balkaya46. heeft gedaan, aangezien dit zou resulteren in een werkelijke verwarring van de regels van het arbeidsrecht en deze van het vennootschapsrecht, wat in de context van die arresten te rechtvaardigen was maar in het kader van de in het Lugano II-Verdrag opgenomen bevoegdheidsregels bijzonder problematisch zou zijn.

Aan de in de punten 45 tot en met 47 van deze conclusie aangereikte uitlegging wordt evenmin afgedaan door het door verweerders in het hoofdgeding aangedragen argument dat de regels van afdeling 5 geen onderscheid maken tussen categorieën werknemers. Ik stel het Hof immers niet voor om met betrekking tot ondergeschikte werknemers een onderscheid te maken waarin de opstellers van het Lugano II-Verdrag niet hebben voorzien. Ik stel het Hof enkel voor om aan het begrip ‘ondergeschiktheid’ voor de toepassing van afdeling 5 een invulling te geven die met de bijzonderheden van het vennootschapsrecht en met de praktijk van functies binnen een vennootschap rekening houdt.

Gelet op één en ander geef ik het Hof in overweging om op de tweede vraag te antwoorden dat er tussen een vennootschapsbestuurder die volledige controle en autonomie heeft aangaande de dagelijkse gang van zaken van de vennootschap die hij vertegenwoordigt en het verrichten van zijn eigen taken, en deze vennootschap geen band van ondergeschiktheid bestaat en dat er tussen hen dus evenmin een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ in de zin van artikel 18, lid 1, van het Lugano II-Verdrag bestaat. Aan deze uitlegging wordt niet afgedaan door de omstandigheid dat de aandeelhouders van de betrokken vennootschap de bevoegdheid hebben om deze bestuurder van zijn functie te ontheffen.

Theoretisch gezien hangt het onderscheid op het gebied van de civielrechtelijke aansprakelijkheid tussen hetgeen onder verbintenissen uit overeenkomst en hetgeen onder verbintenissen uit onrechtmatige daad valt af van de aard van de verplichting waarop een verzoeker zich jegens een verweerder beroept. Kort gezegd gaat het erom, vast te stellen of die verbintenis het gevolg is van de niet-nakoming van een rechtstreeks uit de wet voortvloeiende en algemeen afdwingbare plicht (in welke geval het een verbintenis uit onrechtmatige daad betreft) dan wel van een wilsovereenstemming tussen twee personen (in welke geval het een verbintenis uit overeenkomst betreft).50.

Soms kan eenzelfde schadebrengende handelwijze evenwel tegelijkertijd een niet-nakoming van een contractuele verplichting en van een algemeen afdwingbare wettelijke plicht vormen. In dat geval is er sprake van samenloop van aansprakelijkheden (of samenloop van verbintenissen uit overeenkomst en uit onrechtmatige daad).

De fraude die de Arcadiagroep verweerders in het hoofdgeding verwijt, geeft in deze zaak aanleiding tot dergelijke samenloop van aansprakelijkheden. In het Engelse recht bestaat er inderdaad een algemene plicht om niet samen te spannen met de bedoeling anderen schade te berokkenen. Niet-nakoming van die plicht vormt een onrechtmatige daad (tort of conspiracy). Afgezien daarvan houdt het feit dat een werknemer zijn werkgever schade berokkend, in dat hij zijn contractuele loyaliteitsplicht niet nakomt. De schadebrengende handelwijze vormt dus mogelijk de grondslag voor twee afzonderlijke aansprakelijkheden.

Sommige nationale stelsels, waaronder het Engelse recht, laten in geval van een dergelijke samenloop van aansprakelijkheden de verzoeker de keuze om zijn vordering tegen zijn medecontractant op grond van aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad en/of contractuele aansprakelijkheid geldend te maken.51. Andere stelsels daarentegen, waaronder het Franse recht, sluiten dergelijke keuzemogelijkheid in beginsel uit overeenkomstig de zogenoemde non-cumulatieregel: een verzoeker kan zich jegens zijn medecontractant niet op een niet-contractuele verplichting beroepen wanneer de door hem aangevoerde feiten eveneens een contractuele niet-nakoming uitmaken.

De Brussel I-verordening en het Lugano II-Verdrag hernemen de tweedeling tussen ‘verbintenissen uit overeenkomst’ (artikel 5, punt 1) en ‘verbintenissen uit onrechtmatige daad’ (artikel 5, punt 3) en voorzien in bevoegdheidsregels die verschillen naargelang de vordering binnen de ene of de andere categorie valt. De problematiek van de samenloop van aansprakelijkheden is eveneens in het kader van deze instrumenten aan de orde. In deze context moet worden vastgesteld of de keuze van een verzoeker om zijn vordering tegen zijn medecontractant op grond van contractuele aansprakelijkheid en/of aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad geldend te maken, beslissend is voor de vaststelling van de bevoegde rechter.

Het Hof heeft de vraag een eerste keer onderzocht in zijn arrest Kalfelis52.. In de zaak die aan dit arrest ten grondslag lag, ging het om een privépersoon die tegen zijn bank een vordering instelde tot vergoeding van de schade die hij in het kader van beurstransacties heeft geleden, waarbij hij zowel 1) contractuele aansprakelijkheid, 2) aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad en 3) ongerechtvaardigde verrijking (quasi-contractuele aansprakelijkheid) inriep. Aan de orde was met name de vraag of de rechter die krachtens artikel 5, punt 3, van het Executieverdrag bevoegd was inzake aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad dat eveneens was om zich uit te spreken over de contractuele en quasi-contractuele aansprakelijkheidsgronden.

In dat verband heeft het Hof geoordeeld dat het begrip ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’ moet worden beschouwd als een autonoom begrip, waaronder ‘elke rechtsvordering valt die beoogt de aansprakelijkheid van een verweerder in het geding te brengen en die geen verband houdt met een ‘verbintenis uit overeenkomst’ in de zin van artikel 5, [punt] 1’, van het Executieverdrag. Los van de context lijkt deze passage aan te geven dat de keuze van een verzoeker om zijn vordering tegen zijn medecontractant op aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad te laten steunen, niet relevant is voor de vaststelling welke rechter bevoegd is: die vordering zal in elk geval onder de categorie ‘verbintenis uit overeenkomst’ vallen. Het Hof heeft evenwel gespecificeerd ‘dat een gerecht dat op grond van artikel 5, [punt] 3, [van voormeld verdrag] bevoegd is om kennis te nemen van het onderdeel van een vordering dat op onrechtmatige daad is gebaseerd, niet bevoegd is om kennis te nemen van de andere onderdelen van de vordering, die een andere grondslag hebben dan onrechtmatige daad’53..

Ondanks het feit dat zijn antwoord enigszins dubbelzinnig is geformuleerd, lijkt het Hof in dat arrest van oordeel te zijn dat elke door de verzoeker ingeroepen rechtsgrond, te weten de verschillende materieelrechtelijke regels ter onderbouwing van zijn vorderingen, moet worden aangemerkt ofwel als een ‘verbintenis uit overeenkomst’ ofwel als een ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’. De bevoegde rechter kan dus verschillend zijn, al naargelang de materieelrechtelijke regel waarop deze verzoeker zich beroept.54. Ik wens te preciseren dat het er in het kader van de toepassing van de Brussel I-verordening en het Lugano II-Verdrag niet mag worden uitgegaan van de nationaalrechtelijke kwalificatie. In feite verwijst de ingeroepen regel voor het Hof naar een verplichting. Het is deze verplichting die voor de toepassing van deze instrumenten autonoom als ‘contractueel’ moet worden aangemerkt — indien zij vrijwillig is aangegaan tussen partijen55. — of als ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’ — indien zij niet binnen de eerste categorie valt. Wanneer de verzoeker in het kader van eenzelfde vordering afzonderlijke rechtsgronden inroept, beroept hij zich op verschillende verplichtingen — uit overeenkomst, onrechtmatige daad etc. — die onder de bevoegdheid van net zo veel rechters kunnen vallen.56.

Het Hof heeft deze problematiek opnieuw onderzocht in het arrest Brogsitter57.. In de zaak die aan dat arrest ten grondslag lag, vorderde een privépersoon wegens aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad schadevergoeding van zijn medecontractanten op basis van de Duitse rechtsregels tegen oneerlijke mededinging. Hij verweet hun in dat verband met name dat zij de in hun overeenkomst voorziene exclusiviteitsplicht niet waren nagekomen. Aan het Hof werd vervolgens de vraag voorgelegd hoe die vorderingen in het kader van de Brussel I-verordening moesten worden aangemerkt.

Uitgaand van het dictum van het arrest Kalfelis58., volgens hetwelk onder ‘verbintenissen uit onrechtmatige daad’ elke rechtsvordering valt die beoogt de aansprakelijkheid van een verweerder in het geding te brengen en die geen verband houdt met een ‘verbintenis uit overeenkomst’, heeft het Hof geoordeeld dat om de aan de orde zijnde vorderingen in de ene of de andere categorie te kunnen onderbrengen, moest worden nagegaan ‘of deze, ongeacht de kwalificatie ervan naar nationaal recht, voortvloeien uit verbintenissen uit overeenkomst’59..

Volgens het Hof is daarvan sprake ‘indien de verweten gedraging kan worden beschouwd als niet-nakoming van de contractuele verbintenissen zoals deze kunnen worden bepaald aan de hand van het voorwerp van de overeenkomst’60., en is dat ‘a priori het geval wanneer de uitlegging van de overeenkomst […] noodzakelijk is om vast te stellen of de [verweten] gedraging geoorloofd dan wel ongeoorloofd is’61.. Het stond derhalve aan de nationale rechter om te ‘bepalen of de vorderingen […] een schadevordering betreffen die redelijkerwijze kan worden gegrond62. op een schending van de rechten en plichten uit de overeenkomst […], zodat met die overeenkomst rekening moet worden gehouden om het geschil te beslechten’63..

Vergeleken met de in het arrest Kalfelis64. gehanteerde benadering is er in het arrest Brogsitter65. mijns inziens sprake van een koersverandering. Het Hof lijkt in dit arrest immers zijn standpunt te hebben gewijzigd met betrekking tot de wijze waarop vorderingen voor de toepassing van de in artikel 5, punt 1, en artikel 5, punt 3, van de Brussel I-verordening en van het Lugano II-Verdrag voorziene bevoegdheidsregels moeten worden aangemerkt. Het hanteert niet langer als vertrekpunt de materieelrechtelijke grondslag waarop de verzoeker zich beroept, maar een kwalificatie die is gebaseerd op de ter ondersteuning van de vordering aangevoerde feiten. De wijze waarop de verzoeker deze vordering opstelt, lijkt in een dergelijke analyse irrelevant.

De precieze reikwijdte van het arrest Brogsitter66. is evenwel onduidelijk. Arcadia voert ter zake aan dat de ‘Brogsittertoets’ is vervat in punt 25 van dat arrest: een vordering vormt een ‘verbintenis uit overeenkomst’ wanneer de uitlegging van de overeenkomst klaarblijkelijk noodzakelijk is om vast te stellen of de uit hoofde van een onrechtmatige daad verweten gedraging geoorloofd dan wel ongeoorloofd is. Ik ben het eens met deze analyse. Mijns inziens was het de bedoeling van het Hof om vorderingen uit onrechtmatige daad waarvan de gegrondheid afhangt van de inhoud van de contractuele verbintenissen tussen de partijen in het geding, als ‘contractueel’ aan te merken.67.

Verweerders in het hoofdgeding zijn daarentegen van mening dat de ‘Brogsittertoets’ is terug te vinden in de punten 24 en 29 van het betrokken arrest: een vordering vormt een ‘verbintenis uit overeenkomst’ wanneer de verweten gedraging kan worden beschouwd als — dat wil zeggen kan bestaan in — een niet-nakoming van de contractuele verplichtingen, ongeacht of verzoeker zich er al dan niet op beroept. Bijgevolg gaat het er niet om te weten of de vaststelling van de inhoud van de contractuele verplichtingen noodzakelijk is om over de rechtmatigheid van de uit hoofde van onrechtmatige daad verweten gedraging te beslissen, maar of die gedraging mogelijk overeenkomt met de inhoud van deze verplichtingen. Wanneer die gedraging gelet op de feiten tegelijk een onrechtmatige daad en een contractuele niet-nakoming kan vormen en verzoeker aldus het ene of het andere zou kunnen inroepen, is voor de vaststelling van de rechterlijke bevoegdheid de contractuele kwalificatie doorslaggevend.

In sommige recente arresten lijkt het Hof het arrest Brogsitter68. echter op dezelfde manier te hebben opgevat als verweerders in het hoofdgeding. Met name in het arrest Holterman dat zoals vermeld eveneens een situatie betrof waarin verschillende rechtsgronden tot staving van eenzelfde vordering tot schadevergoeding zijn ingeroepen, heeft het Hof ter zake geoordeeld dat om te weten of dergelijke vordering een ‘verbintenis uit overeenkomst’ of een ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’ vormt, er alleen dient te worden nagegaan of de verweten gedraging kan worden beschouwd als niet-nakoming van de contractuele verplichtingen.69. Het Hof heeft dit criterium evenwel louter nogmaals bevestigd zonder het werkelijk toe te passen (of toe te lichten) zodat moeilijk zekerheid kan worden verkregen over de betekenis die het Hof eraan heeft willen geven.

Uit al het voorgaande blijkt mijns inziens dat de rechtspraak van het Hof minstens dubbelzinnig is wat de manier betreft waarop artikel 5, punt 1, en artikel 5, punt 3, van de Brussel I-verordening en het Lugano II-Verdrag in het geval van samenloop van aansprakelijkheden moeten worden toegepast. Het zou nuttig zijn dat het Hof zijn standpunt ter zake verduidelijkt.

Voor de samenhang tussen artikel 5, punt 1, en artikel 5, punt 3, van de Brussel I-verordening en het Lugano II-Verdrag geniet, rekening houdend met de aan deze instrumenten inherente doelstellingen van rechtszekerheid, voorspelbaarheid en goede rechtsbedeling, mijns inziens de voorkeur om te kiezen voor de uit het arrest Kalfelis70. voortvloeiende logica en een vordering naargelang van de door verzoeker ingeroepen materiële rechtsgrond als een ‘verbintenis uit overeenkomst’ of een ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’ aan te merken. Het Hof zou zich minstens moeten houden aan de strikte lezing van het arrest Brogsitter71. die in punt 79 van onderhavige conclusie is terug te vinden. Met andere woorden, wanneer een vordering tussen medecontractanten niet op een uit de overeenkomst voortvloeiende verplichting is gebaseerd maar op de civielrechtelijke aansprakelijkheidsregels inzake onrechtmatige daad en de inhoud van de contractuele verbintenissen niet hoeft te worden vastgesteld voor de beslissing over de rechtmatigheid van de verweten handelwijze, zou die vordering onder artikel 5, punt 3, van voormelde instrumenten moeten vallen.72.

Het is juist dat indien de bevoegde rechter afhangt van de door verzoeker ingeroepen materiële rechtsgrond, een zekere mate van ‘forum shopping’ wordt toegestaan doordat laatstgenoemde in zekere mate de door hem gewenste rechter kan kiezen door te verwijzen naar de passende regels. Bovendien zou eenzelfde schadebrengende handelwijze die de verzoeker uit het oogpunt van verschillende rechtsgronden aanpakt, theoretisch gezien onder de bevoegdheid van afzonderlijke rechters kunnen vallen, waardoor het gevaar bestaat dat het geding moet worden gesplitst. In die context sluit een oplossing als degene die door verweerders in het hoofdgeding wordt voorgesteld, een dergelijke forum shopping uit en biedt zij het voordeel dat alle geschillen die ter gelegenheid van een contractuele verhouding zijn ontstaan door de voor de overeenkomst bevoegde rechter kunnen worden behandeld.

De hierboven benadrukte problemen moeten echter worden gerelativeerd. De opstellers van het Lugano II-Verdrag en van de Brussel I-verordening hebben door verzoekers bevoegdheidskeuzes te laten immers zelf ruimte gelaten voor een zekere mate van forum shopping. In geval van samenloop van aansprakelijkheden vertonen zowel het gerecht dat bevoegd is voor de overeenkomst als hetgeen dat bevoegd is voor de onrechtmatige daad een nauwe band met het geschil en die instrumenten voorzien niet in een hiërarchie tussen de betrokken gerechten. Wat het gevaar betreft dat het geding moet worden gesplitst, kan verzoeker zijn vordering, zoals het Hof in het arrest Kalfelis73. zelf heeft aangegeven, overeenkomstig artikel 2 van voormelde instrumenten steeds instellen bij de gerechten van de woonplaats van verweerder, die zich dan kunnen uitspreken nopens de gehele vordering.

Ik moet toegeven dat ook een praktisch aspect van belang is. Terwijl bepaalde rechtsordes, waaronder het Engelse recht, verzoekers regels opleggen van ‘strict pleading’, waardoor zij in hun verzoekschrift niet alleen de feiten en het voorwerp van hun vordering moeten aangeven maar eveneens de rechtsgronden waarop zij zich baseren, leggen andere rechtsordes, waaronder het Franse recht verzoekers immers geen dergelijke verplichting op. Niettemin valt ook hier een en ander te relativeren. De omstandigheid dat een verzoeker de rechtsgrond waarop hij zich beroept niet hoeft aan te geven, betekent daarom nog niet dat er ingeval hij toch die moeite heeft gedaan geen rekening mee hoeft te worden gehouden.

Buiten deze overwegingen is mijn standpunt echter voornamelijk ingegeven door de overweging dat de bevoegdheidsregels eenvoudig moeten worden gehouden. Ik herinner eraan dat de rechtszekerheidsdoelstelling verlangt dat de aangezochte nationale rechter zich gemakkelijk moet kunnen uitspreken over zijn eigen bevoegdheid zonder dat hij gedwongen is de zaak ten gronde te onderzoeken.74.

De bevoegdheid laten afhangen van de door verzoeker ingeroepen materiële rechtsgrond (of verplichting) houdt wat dat betreft voor de aangezochte rechter een eenvoudige logica in: zoals ik heb aangegeven, is het deze verplichting die hij zal moeten aanmerken als een ‘verbintenis uit overeenkomst’ dan wel een ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’ in de zin van de Brussel I-verordening of van het Lugano II-Verdrag. Zou daarentegen van de rechter worden verlangd dat hij de vordering in het licht van de feiten kwalificeert — is er sprake van een contractuele niet-nakoming waarop verzoeker zich had kunnen beroepen? — dan wordt zijn opdracht aanzienlijk ingewikkelder. Zoals Arcadia aanvoert, zou hij in dat geval hypotheses moeten opstellen met betrekking tot de wijze waarop een zaak voor de rechter zou kunnen zijn gevoerd. Het is niet altijd eenvoudig om in het stadium van de bevoegdheidsbepaling feitelijk na te gaan of de verweten handelwijze met de inhoud van de contractuele verplichtingen overeenkomt. In heel wat gevallen zou het voor de rechter bijzonder lastig zijn om al in dat stadium de inhoud van die verplichtingen vast te stellen of zelfs om zich die voor te stellen: dat zou vereisen dat hij de toepasselijke wet identificeert, die niet alleen de methode zal bepalen volgens welke de overeenkomst moet worden uitgelegd — wat essentieel is om de inhoud ervan vast te stellen — maar eveneens alle gevolgen (implied terms) die de wet aan dat soort overeenkomst verbindt. De voorspelbaarheid van de bevoegdheidsregels zou waarschijnlijk onder die moeilijkheid lijden.

Bovendien herinner ik eraan dat de aangezochte rechter in beginsel zijn bevoegdheid louter op grond van de beweringen van de verzoeker moet kunnen vaststellen.75. Zou daarentegen van de rechter worden verlangd dat hij de feiten globaal beoordeelt, dan zou dit tot gevolg hebben dat de verweerder in de praktijk — door eenvoudigweg het bestaan aan te voeren van een overeenkomst tussen de partijen alsook de mogelijke samenhang tussen de verweten handelwijze en de verplichtingen uit die overeenkomst — aan de bevoegdheidsregel inzake ‘verbintenis uit onrechtmatige daad’ van artikel 5, punt 3, van de Brussel I-verordening en het Lugano II-Verdrag kan ontsnappen.76.

Ten slotte breng ik nog in herinnering dat voor ‘verbintenissen uit overeenkomst’ in het kader van artikel 5, punt 1, van de Brussel I-verordening en van het Lugano II-Verdrag, en buiten de gevallen van de onder b) van dat punt bedoelde specifieke overeenkomsten, het gerecht van de plaats waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt, is uitgevoerd of moet worden uitgevoerd, bevoegd is. Ik heb mijn twijfels over de wijze waarop die regel in de praktijk moet worden gebracht wanneer de vordering van de verzoeker juist niet op een specifieke contractuele verplichting was gebaseerd maar in het licht van de feiten niettemin als ‘contractueel’ was aan te merken.

Dat gezegd zijnde, zoals ik reeds heb aangegeven, vereist de problematiek van de tussen medecontractanten ingestelde vorderingen uit onrechtmatige daad mijns inziens een ander antwoord wanneer het de toepassing van afdeling 5 betreft.

In dat verband moet, met name rekening houdend met het feit dat dat de Duitse, de Engelse en de Franse taalversie van artikel 18, lid 1, van het Lugano II-Verdrag en van de Brussel I-verordening van elkaar verschillen77., vooral worden gezien naar de opzet van deze instrumenten en naar de door afdeling 5 nagestreefde beschermingsdoelstelling.78.

Het autonome en dwingende karakter van deze afdeling binnen de betrokken instrumenten evenals diezelfde beschermingsdoelstelling verlangen mijns inziens dat de werkgever deze afdeling niet mag kunnen omzeilen door zijn vordering eenvoudigweg als een vordering uit onrechtmatige daad te formuleren.79. De werkgever zou in dat kader geen keuzevrijheid mogen hebben. Anders verliest diezelfde afdeling elke nuttige werking.80. Die elementen pleiten in deze context in het voordeel van een kwalificatie die niet op de door de verzoeker ingeroepen materiële rechtsgronden steunt maar wel op de feiten die aan het geschil ten grondslag liggen.

Dientengevolge vormt een vordering mijns inziens een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ voor de toepassing van afdeling 5 wanneer er in het licht van de feiten sprake is van een zekere materiële band tussen deze vordering en een dergelijke ‘overeenkomst’. Dat is het geval wanneer de vordering betrekking heeft op een geschil dat naar aanleiding van de arbeidsverhouding is ontstaan, ongeacht of de verzoeker zijn vordering al dan niet op de betrokken ‘overeenkomst’ baseert en of de inhoud van de contractuele verplichtingen al dan niet blijkt te moeten worden vastgesteld om over de gegrondheid van de vordering te beslissen. Die voorwaarde dient ruim te worden opgevat. Anders gesteld, voor zover aan die voorwaarde is voldaan, wordt zelfs een aanspraak die is gebaseerd op de civielrechtelijke aansprakelijkheidsregels inzake onrechtmatige daad (zoals de ‘conspiracyclaim’ van Arcadia), die in beginsel binnen de werkingssfeer van artikel 5, punt 3, van de Brussel I-verordening en het Lugano II-Verdrag zou vallen, door afdeling 5 geregeld.81.

Wat meer bepaald de problematiek achter de vragen van de verwijzende rechter betreft, te weten een door de werkgever tegen de werknemer ingestelde vordering tot schadevergoeding, ben ik van mening dat die vordering onder afdeling 5 valt indien, zoals het Hof in het arrest Holterman heeft geoordeeld, de eerste zich beroept op fouten die door de tweede in het kader van de verrichting van zijn taken zouden zijn begaan.82.

Ik kan het echter niet hierbij laten. Ook al zijn er situaties waarin de vermeende onrechtmatigheid duidelijk is begaan in het kader van de aan de werknemer toegewezen taken zelf, en zijn er gevallen waarin die onrechtmatigheid integendeel geen enkel verband houdt met deze taken83., er is inderdaad tevens sprake van een groot aantal ‘grijze zones’. Dat is het geval wanneer de werknemer de litigieuze onrechtmatigheid niet in het kader van zijn taken begaat, maar die onrechtmatigheid door een temporaal of ruimtelijk verband of door de gebruikte middelen toch daaraan kan worden gekoppeld.84. Moet het in het voorgaande punt voorgestelde criterium dan niet worden verfijnd?

Ik meen van niet. Ook al kunnen de materieelrechtelijke voorwaarden voor de werknemersaansprakelijkheid worden verfijnd, het zou mijns inziens misplaatst zijn om de analyse ter vaststelling van de rechterlijke bevoegdheid ingewikkelder te maken. Er moet aan worden herinnerd dat de aangezochte rechter in dat verband gemakkelijk moet kunnen beslissen zonder te hoeven overgaan tot een diepgaande analyse van de feiten.

In het licht van voorgaande overwegingen stel ik voor om van de werkingssfeer van afdeling 5 enkel door de werkgever tegen de werknemer ingestelde vorderingen uit te sluiten die betrekking hebben op schadebrengende gedragingen die objectief gezien op geen enkele manier — wat de plaats, het tijdstip, de middelen of de finaliteit betreft — met de door deze laatste verrichte taken in verband kunnen worden gebracht.85.

Aan deze uitlegging wordt geen afbreuk gedaan door het door Arcadia aangedragen argument dat volgens de rechtspraak van het Hof aan bijzondere bevoegdheidsregels een strikte uitlegging moet worden gegeven die niet verder mag gaan dan de voorziene gevallen.86.

Die rechtspraak houdt volgens mij immers louter in dat niet kan worden voorbijgegaan aan de duidelijke bewoordingen van die bijzondere regels, zelfs niet indien dat strookt met de doelstelling die ermee wordt nagestreefd.

De door mij voorgestelde uitlegging doet geenszins afbreuk aan de bewoordingen van artikel 18, lid 1, van het Lugano II-Verdrag, waarvan het belang, gelet op de hierboven aangegeven taalkundige verschillen, overigens moet worden genuanceerd. In de situatie waarin een werknemer zijn werkgever schade berokkend, vormt de arbeidsverhouding in de regel een doorslaggevende contextuele factor. Door die arbeidsverhouding zal de werknemer zich op de plaats hebben bevonden waar de onrechtmatigheid werd begaan — bijvoorbeeld de bedrijfsruimten van de werkgever — of zal hij in de gelegenheid zijn gesteld om die te begaan — zoals toegang tot bepaalde vertrouwelijke gegevens van deze laatste. Kortom, buiten de gevallen waarin geen enkel verband met de taken van de werknemer kan bestaan, bestaat er tussen een vordering tot schadevergoeding van de werkgever en de ‘individuele verbintenissen uit arbeidsovereenkomst’ een toereikend materieel verband om te kunnen aannemen dat die vordering betrekking heeft op de betrokken ‘overeenkomst’, zoals de bewoordingen van die bepaling vereisen.

Aan die uitlegging wordt evenmin afgedaan door het door Arcadia aangedragen argument dat louter een vordering die naar haar aard een ‘verbintenis uit overeenkomst’ in de zin van artikel 5, punt 1, van het Lugano II-Verdrag en de Brussel I-verordening betreft, betrekking kan hebben op een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ als bedoeld in de bepalingen van afdeling 5 kan vormen. Een ‘individuele arbeidsovereenkomst’ is vanzelfsprekend een soort overeenkomst die zulke ‘verbintenis uit overeenkomst’ uitmaakt. In zoverre geldt die afdeling als een lex specialis ten opzichte van artikel 5, punt 1. Die vaststelling staat er evenwel niet aan in de weg dat de band tussen een vordering en de ‘overeenkomst’ in het kader van die afdeling ruimer wordt opgevat wanneer dat nodig is om het dwingend karakter van diezelfde afdeling te kunnen garanderen.

Gelet op één en ander geef ik het Hof in overweging op de eerste en derde vraag te antwoorden dat een door een werkgever tegen een werknemer ingestelde vordering een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ in de zin van artikel 18, lid 1, van het Lugano II-Verdrag betreft wanneer zij betrekking heeft op een geschil dat naar aanleiding van de arbeidsverhouding is ontstaan, ongeacht de door de werkgever in zijn verzoekschrift ingeroepen materiële rechtsgronden. In het bijzonder valt een door de werkgever tegen de werknemer ingestelde vordering tot schadevergoeding onder afdeling 5 wanneer de verweten handelwijze feitelijk verband houdt met de door de werknemer verrichte taken.