HvJ EU, 26-11-2015, nr. C-345/14

Nagegaan moet worden of het Hof bevoegd is om de prejudiciële vragen te beantwoorden. De Augstākā tiesa (hooggerechtshof) merkt in zijn verwijzingsbeslissing immers op dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten een zuiver interne situatie betreffen en geen invloed hebben op de handel tussen de lidstaten. Artikel 101 VWEU is bijgevolg niet van toepassing op het hoofdgeding.

Het Hof heeft zich meermaals bevoegd verklaard om uitspraak te doen op verzoeken om een prejudiciële beslissing over bepalingen van Unierecht, in situaties waarin de feiten in het hoofdgeding buiten de directe werkingssfeer van dat recht vielen, maar waarin deze bepalingen toepasselijk waren gemaakt door de nationale wettelijke regeling, die zich voor haar oplossingen voor zuiver interne situaties conformeerde aan de in het Unierecht gekozen oplossingen. Volgens vaste rechtspraak van het Hof heeft de Europese Unie in dergelijke gevallen immers stellig belang erbij dat ter vermijding van uiteenlopende uitleggingen in de toekomst, de overgenomen bepalingen of begrippen van Unierecht op uniforme wijze worden uitgelegd, ongeacht de omstandigheden waaronder zij toepassing moeten vinden (zie met name arrest Allianz Hungária Biztosító e.a., C-32/11, EU:C:2013:160, punt 20, en FNV Kunsten Informatie en Media, C-413/13, EU:C:2014:2411, punt 18).

Volgens de verwijzende rechter geldt dit voor artikel 11, lid 1, van de mededingingswet doordat deze bepaling in wezen de inhoud van artikel 101, lid 1, VWEU overneemt.

Het Hof is derhalve bevoegd om de prejudiciële vragen te beantwoorden.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 101, lid 1, VWEU aldus moet worden uitgelegd dat de loutere omstandigheid dat een handelshuurovereenkomst voor de verhuur van een supermarkt in een winkelcentrum een clausule bevat die de huurder het recht toekent om zich te verzetten tegen de verhuur, door de verhuurder, van winkelruimte in dat centrum aan andere huurders, impliceert dat die overeenkomst een mededingingsbeperkende strekking in de zin van die bepaling heeft.

Een overeenkomst kan slechts onder het verbod van artikel 101, lid 1, VWEU vallen wanneer zij ‘ertoe [strekt] of tot gevolg [heeft]’ dat de mededinging binnen de interne markt wordt verhinderd, beperkt of vervalst. Volgens vaste rechtspraak van het Hof sinds het arrest LTM (56/65, EU:C:1966:38) volgt uit het alternatieve karakter van deze voorwaarde, dat blijkt uit het voegwoord ‘of’, dat eerst moet worden gelet op de strekking van de overeenkomst, rekening houdend met de economische context waarin zij moet worden toegepast (zie met name arresten Pierre Fabre Dermo-Cosmétique, C-439/09, EU:C:2011:649, punt 34 en aldaar aangehaalde rechtspraak, alsook Allianz Hungária Biztosító e.a., C-32/11, EU:C:2013:160, punt 33).

Wanneer de mededingingsbeperkende strekking van een overeenkomst vaststaat, moeten de gevolgen daarvan voor de mededinging dus niet worden onderzocht. Wanneer uit de analyse van de inhoud van de overeenkomst evenwel niet blijkt dat de mededinging daardoor in voldoende mate wordt verstoord, moeten vervolgens de gevolgen ervan worden onderzocht en kan de overeenkomst slechts worden verboden indien alle factoren aanwezig zijn waaruit blijkt dat de mededinging daadwerkelijk merkbaar is verhinderd, beperkt of vervalst (arrest Allianz Hungária Biztosító e.a., C-32/11, EU:C:2013:160, punt 34; zie in die zin arresten CB/Commissie, C-67/13 P, EU:C:2014:2204, punt 52, en Dole Food en Dole Fresh Fruit Europe/Commissie, C-286/13 P, EU:C:2015:184, punt 116).

Het Hof heeft geoordeeld dat het begrip mededingingsbeperkende ‘strekking’ restrictief moet worden uitgelegd en uitsluitend kan worden toegepast op bepaalde soorten van coördinatie tussen ondernemingen, die de mededinging in die mate nadelig beïnvloeden dat de effecten ervan niet moeten worden onderzocht (zie in die zin arrest CB/Commissie, C-67/13 P, EU:C:2014:2204, punt 58). Die rechtspraak is ingegeven door het feit dat bepaalde vormen van coördinatie tussen ondernemingen naar hun aard kunnen worden geacht schadelijk te zijn voor de goede werking van de normale mededinging (arrest CB/Commissie, C-67/13 P, EU:C:2014:2204, punt 50 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zo staat het vast dat bepaalde kartelafspraken, zoals die welke tot horizontale prijsbepaling door kartels leiden, kunnen worden beschouwd als afspraken die een zodanig groot risico op negatieve beïnvloeding van inzonderheid de prijs, de hoeveelheid en de kwaliteit van de producten en diensten inhouden, dat het overbodig kan worden geacht voor de toepassing van artikel 101, lid 1, VWEU aan te tonen dat zij concrete effecten hebben op de markt (zie in die zin met name arrest Clair, 123/83, EU:C:1985:33, punt 22). De ervaring leert namelijk dat dergelijke gedragingen leiden tot productieverminderingen en prijsstijgingen, waardoor de middelen inefficiënt worden ingezet, hetgeen inzonderheid de consumenten schaadt (arrest CB/Commissie, C-61/13, EU:C:2014:2204, punt 51).

Gelet op de rechtspraak waaraan hierboven is herinnerd, valt het essentiële juridische criterium om uit te maken of een overeenkomst een mededingingsbeperkende ‘strekking’ heeft, dus samen met de vraag of deze overeenkomst op zich in voldoende mate schadelijk is voor de mededinging dat de gevolgen ervan niet hoeven te worden onderzocht (zie in die zin arrest CB/Commissie, C-67/13 P, EU:C:2014:2204, punt 57).

In casu blijkt uit de gegevens waarover het Hof beschikt, dat Maxima Latvija en de winkelcentra waarmee zij de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten heeft gesloten, geen concurrenten van elkaar zijn. Hoewel het Hof al heeft geoordeeld dat een dergelijke omstandigheid niet belet dat een overeenkomst een mededingingsbeperkende ‘strekking’ heeft (zie in die zin arrest Allianz Hungária Biztosító e.a., C-32/11, EU:C:2013:160, punt 43 en aldaar aangehaalde rechtspraak), moet worden vastgesteld dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten geen overeenkomsten zijn waarvan vaststaat dat ze naar hun aard zelf schadelijk zijn voor de goede werking van de mededinging.

Ook al zou de in het hoofdgeding omstreden clausule mogelijk tot gevolg hebben dat ze de toegang beperkt van concurrenten van Maxima Latvija tot bepaalde winkelcentra waar die vennootschap een supermarkt exploiteert, een dergelijke omstandigheid zou, indien die vaststaat, niet kennelijk tot gevolg hebben dat de overeenkomsten met deze clausule naar hun aard zelf de mededinging op de referentiemarkt, te weten de lokale kleinhandelsmarkt in voedingswaren, verhinderen, beperken of vervalsen.

Gelet op de economische context waarin overeenkomsten als die in het hoofdgeding moeten worden toegepast, kan uit de analyse van de inhoud van die overeenkomsten, gelet op de door de verwijzende rechter meegedeelde gegevens, immers niet kennelijk blijken dat ze in voldoende mate schadelijk voor de mededinging zijn dat ze kunnen worden geacht een mededingingsbeperkende strekking in de zin van artikel 101, lid 1, VWEU te hebben.

Gelet op een en ander dient op de eerste vraag dan ook te worden geantwoord dat artikel 101, lid 1, VWEU aldus moet worden uitgelegd dat de loutere omstandigheid dat een handelshuurovereenkomst voor de verhuur van een supermarkt in een winkelcentrum een clausule bevat die de huurder het recht toekent om zich te verzetten tegen de verhuur, door de verhuurder, van winkelruimte in dat centrum aan andere huurders, niet impliceert dat die overeenkomst een mededingingsbeperkende strekking in de zin van die bepaling heeft.

Met zijn tweede tot en met vierde vraag, die samen dienen te worden onderzocht, wil de verwijzende rechter in wezen vernemen in welke omstandigheden handelshuurovereenkomsten als die in het hoofdgeding, ‘tot gevolg’ hebben dat de mededinging wordt verhinderd, beperkt of vervalst in de zin van artikel 101, lid 1, VWEU.

In dat verband heeft het Hof geoordeeld dat bij de beoordeling van de gevolgen van een overeenkomst voor de mededinging rekening moet worden gehouden met de economische en juridische context waarbinnen deze overeenkomst geldt en waar ze samen met andere overeenkomsten een cumulatief effect op de mededinging kan hebben (arrest Delimitis, C-234/89, EU:C:1991:91, punt 14 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en beschikking Unilever Bestfoods/Commissie, C-552/03 P, EU:C:2006:607, punt 84).

In casu moet, om de gevolgen voor de mededinging van de in de hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten te beoordelen, in de eerste plaats rekening worden gehouden met alle elementen die bepalend zijn voor de toegang tot de referentiemarkt, teneinde na te gaan of er daadwerkelijke en concrete mogelijkheden zijn voor een concurrent om zich te vestigen in de afzetgebieden waar de winkelcentra die onder die overeenkomsten vallen zich bevinden, met name dankzij de bezetting van winkelruimte in andere winkelcentra die zich in die gebieden bevinden of dankzij de bezetting van andere winkelruimte buiten die winkelcentra. Hiervoor moet met name rekening worden gehouden met de beschikbaarheid van en de toegang tot onroerend commercieel goed in de betrokken afzetgebieden, alsook met het bestaan van economische, administratieve of regelgevende hinderpalen die in de weg staan aan de komst van nieuwe concurrenten in die gebieden (zie naar analogie arrest Delimitis, C-234/89, EU:C:1991:91, punten 20 en 21).

In de tweede plaats moeten de mededingingsverhoudingen op de referentiemarkt worden beoordeeld. Daarbij zijn niet alleen van belang het aantal en de grootte van de producenten die op de markt werkzaam zijn, maar ook de verzadigingsgraad van deze markt, de getrouwheid van de consument aan bestaande merken, en de consumptiegewoonten (zie naar analogie arrest Delimitis, C-234/89, EU:C:1991:91, punt 22).

Alleen indien na een grondige analyse van de economische en juridische context waarin de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten gelden, en van de bijzonderheden van de referentiemarkt blijkt dat de toegang tot de markt wordt bemoeilijkt door het geheel van gelijksoortige op de markt vastgestelde overeenkomsten, moet vervolgens worden nagegaan in welke mate ze bijdragen tot een mogelijke afscherming van die markt, met dien verstande dat enkel de overeenkomsten verboden zijn die aanzienlijk bijdragen tot die afscherming (zie naar analogie arrest Delimitis, C-234/89, EU:C:1991:91, punten 23 en 24). Het belang van de bijdrage van elk van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomsten tot deze cumulatieve afschermende werking hangt af van de marktpositie van de contractpartijen en de duur van de overeenkomsten (zie naar analogie arrest Delimitis, C-234/89, EU:C:1991:91, punt 25).

Bovendien zij gepreciseerd dat volgens vaste rechtspraak van het Hof artikel 101, lid 1, VWEU een dergelijke beoordeling niet beperkt tot de werkelijke gevolgen, aangezien eveneens rekening moet worden gehouden met de potentiële gevolgen van de betrokken overeenkomst of de betrokken gedraging voor de mededinging (zie in die zin arrest Asnef-Equifax en Administración del Estado, C-238/05, EU:C:2006:734, punt 50 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Gelet op een en ander dienen de tweede tot en met vierde vraag aldus te worden beantwoord dat handelshuurovereenkomsten als die in het hoofdgeding, waarvan na een grondige analyse van de economische en juridische context waarin ze gelden, en van de bijzonderheden van de betrokken referentiemarkt blijkt dat ze aanzienlijk bijdragen tot een mogelijke afscherming van die markt, kunnen worden beschouwd als overeenkomsten die ‘tot gevolg’ hebben dat de mededinging wordt verhinderd, beperkt of vervalst in de zin van artikel 101, lid 1, VWEU. Het belang van de bijdrage van elke overeenkomst tot die afscherming hangt onder meer af van de marktpositie van de contractpartijen en de duur van de overeenkomst.