HvJ EU, 05-06-2018, nr. C-612/15

Om te beginnen heeft de verwijzende rechter bij beschikking van 28 september 2016, waarvan kennis is gegeven aan het Hof op 25 oktober 2016, vastgesteld dat een van de beklaagden in het hoofdgeding, Hristov, was overleden, en dientengevolge gelast dat de tegen Hristov ingestelde strafprocedure werd beëindigd.

Blijkens zowel de bewoordingen als de systematiek van artikel 267 VWEU kan een prejudiciële procedure slechts worden ingeleid indien bij de nationale rechter daadwerkelijk een geding aanhangig is in het kader waarvan deze een beslissing moet geven waarbij rekening kan worden gehouden met het prejudiciële arrest (arrest van 13 september 2016, Rendón Marín, C-165/14, EU:C:2016:675, punt 24).

Derhalve hoeft niet te worden geantwoord op de vragen, voor zover zij de situatie van Hristov betreffen.

Vervolgens kunnen de vier gestelde vragen en subvragen, die elkaar deels overlappen, in drie groepen worden bijeengebracht. De eerste tot en met de derde vraag en de subvragen ervan moeten dus aldus worden opgevat dat zij betrekking hebben op, ten eerste, de vraag of het Unierecht, met name artikel 325 VWEU, zich verzet tegen een nationale regeling, als de artikelen 368 en 369 van het wetboek van strafvordering, en de vraag wat de gevolgen zijn van een eventuele onverenigbaarheid van een dergelijke regeling met dat recht, en, ten tweede, het recht op informatie over de beschuldiging en het recht op toegang tot de stukken van het dossier. Ten derde wenst de verwijzende rechter, met zijn vierde vraag, te vernemen welke, in omstandigheden als die van het hoofdgeding, de reikwijdte is van het recht op toegang tot een advocaat.

Met de eerste tot en met de derde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 325 VWEU, wat strafbare feiten op het vlak van douane betreft, aldus moet worden uitgelegd dat het zich verzet tegen een nationale regeling die voorziet in een procedure tot beëindiging van de strafprocedure als die welke is bedoeld in de artikelen 368 en 369 van het wetboek van strafvordering. Zo ja, dan vraagt de verwijzende rechter zich af welke de gevolgen zijn van de onverenigbaarheid van een dergelijke regeling met dat artikel van het VWEU.

Om die vragen te beantwoorden, zij in herinnering gebracht dat de lidstaten krachtens artikel 325, leden 1 en 2, VWEU gehouden zijn om fraude en andere onwettige activiteiten waardoor de financiële belangen van de Unie worden geschaad, te bestrijden met afschrikkende en doeltreffende maatregelen (zie in die zin arresten van 8 september 2015, Taricco e.a., C-105/14, EU:C:2015:555, punt 37, en 5 december 2017, M.A.S. en M.B., C-42/17, EU:C:2017:936, punt 30).

Volgens artikel 2, lid 1, onder a), van besluit 2007/436 omvatten de eigen middelen van de Unie onder meer de rechten van het gemeenschappelijk douanetarief. Bijgevolg bestaat er een rechtstreeks verband tussen de inning van die rechten en de terbeschikkingstelling van de overeenkomstige middelen aan de begroting van de Unie. Elke tekortkoming op het gebied van de inning van de rechten van het gemeenschappelijk douanetarief leidt potentieel tot een verlaging van genoemde middelen van de Unie (zie naar analogie arrest van 5 december 2017, M.A.S. en M.B., C-42/17, EU:C:2017:936, punt 31 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Om te verzekeren dat de financiële belangen van de Unie worden beschermd, moeten de lidstaten dus de nodige maatregelen nemen om te waarborgen dat de douanerechten daadwerkelijk en volledig worden geïnd. Dit vereist dat de douanecontroles naar behoren worden verricht.

Uit de voorschriften van artikel 325, lid 1, VWEU volgt dat de lidstaten met het oog daarop ervoor moeten zorgen dat op inbreuken op de douanewetgeving van de Unie doeltreffende en afschrikkende sancties worden toegepast. Voorts was de verplichting van die lidstaten om in een dergelijk geval in effectieve, proportionele en afschrikkende sancties te voorzien, neergelegd in artikel 21, lid 1, van verordening nr. 450/2008 en thans in artikel 42, lid 1, van verordening nr. 952/2013.

Hoewel de lidstaten vrij zijn in hun keuze van de toepasselijke sancties, die de vorm kunnen aannemen van bestuurlijke sancties, strafrechtelijke sancties of een combinatie van beide, moeten zij evenwel ervoor zorgen dat op gevallen van ernstige fraude of andere onwettige activiteiten waardoor de financiële belangen van de Unie op douanegebied worden geschaad, strafrechtelijke sancties staan die doeltreffend en afschrikkend zijn (zie in die zin arresten van 5 december 2017, M.A.S. en M.B., C-42/17, EU:C:2017:936, punten 33–35 en aldaar aangehaalde rechtspraak; 20 maart 2018, Menci, C-524/15, EU:C:2018:197, punt 20, en 2 mei 2018, Scialdone, C-574/15, EU:C:2018:295, punten 34 en 35).

De lidstaten moeten ook ervoor zorgen dat de strafprocedureregels het mogelijk maken inbreuken in verband met dergelijke handelingen doeltreffend te bestraffen.

In casu zijn de beklaagden in het hoofdgeding ervan beschuldigd dat zij gedurende meer dan een jaar hebben deelgenomen aan een criminele organisatie omdat zij van personen die de grens tussen Bulgarije en Turkije overstaken, steekpenningen hebben gevraagd om geen douanecontroles te verrichten en de vastgestelde onregelmatigheden niet in de documenten te vermelden. Met name Kostadinov is er ook van beschuldigd de aldus ontvangen steekpenningen te hebben verborgen.

Dergelijke handelingen, die volgens de verwijzende rechter stelselmatige en voortdurende inbreuken op de douanewetgeving vormen en die naar Bulgaars recht strafbare feiten zijn, die kunnen worden bestraft met een gevangenisstraf, naargelang het geval, van zes of tien jaar, kunnen eraan in de weg staan dat douanerechten worden geïnd. Onder het voorbehoud van de beoordeling van de feiten in het hoofdgeding door de verwijzende rechter, lijken die handelingen te kunnen worden gekwalificeerd als ernstige fraude of andere onwettige activiteiten waardoor de financiële belangen van de Unie worden geschaad in de zin van artikel 325, lid 1, VWEU.

Noch de verwijzende rechter noch de bij de onderhavige procedure betrokken partijen hebben in twijfel getrokken dat de strafrechtelijke sancties waarin het nationale recht voorziet doeltreffend en afschrikkend zijn.

Echter dient nog te worden nagegaan of de voorschriften van de artikelen 368 en 369 van het wetboek van strafvordering geen belemmering kunnen vormen voor de daadwerkelijke bestraffing van gevallen van ernstige fraude of andere onwettige activiteiten waardoor die belangen worden geschaad, in welk geval artikel 325, lid 1, VWEU wordt geschonden.

In dat verband volgt uit de verwijzingsbeslissing dat de nationale rechter op grond van genoemde artikelen 368 en 369, op verzoek van de beklaagde, de beëindiging van de strafprocedure dient te gelasten indien, na het verstrijken van een termijn van twee jaar, verlengd met termijnen van drie en een halve maand en één maand, de openbare aanklager het onderzoek niet heeft beëindigd en, in voorkomend geval, geen beschuldigingen heeft opgesteld en ter kennis van de verdediging heeft gebracht, de verdediging geen toegang tot de stukken van het dossier heeft verleend en geen tenlastelegging bij de rechter heeft ingediend, of indien hij in dat verband naar Bulgaars recht wezenlijke vormvoorschriften heeft verzuimd die hij niet binnen die termijnen heeft hersteld. Indien is voldaan aan de voorwaarden van de artikelen 368 en 369 van het wetboek van strafvordering, ontstaat er een recht op beëindiging van de procedure en is de rechter verplicht die beëindiging te gelasten. Die beëindiging kan bovendien niet worden aangevochten en is definitief.

Uit de verwijzingsbeslissing lijkt te volgen dat de rechter, wegens de bijzondere omstandigheden van het geval, met name de complexiteit van de zaak en het gedrag van partijen, de aldus gestelde termijnen niet kan verlengen en niet de zaak ten gronde kan behandelen en, zoals de verwijzende rechter overweegt, zelf de wezenlijke vormvoorschriften die tijdens het strafrechtelijk onderzoek zijn verzuimd, kan herstellen, ook niet in het geval dat schadelijke gevolgen van dit verzuim van de rechten van de verdediging kunnen worden hersteld door tijdens de gerechtelijke fase passende maatregelen vast te stellen.

In het bijzonder lijkt uit de verwijzingsbeslissing te volgen dat de aan de zijde van de verdediging opgekomen beletsels voor de regelmatige kennisgeving van de beschuldigingen en de stukken, daaronder begrepen de eventuele vertragingsmanoeuvres van de verdediging, niet beletten dat de termijnen van drie en een halve maand en van één maand waarbinnen de openbare aanklager het onderzoek diende te beëindigen en de zaak voor de rechter te brengen, verstrijken, overeenkomstig artikel 369 van het wetboek van strafvordering, en zij dus ertoe kunnen leiden dat de strafprocedure wordt beëindigd, zodat de vervolging niet kan worden voortgezet en een nieuwe vervolging niet mogelijk is.

Derhalve kan de in het hoofdgeding aan de orde zijnde nationale regeling eraan in de weg staan dat feiten die ernstige fraude vormen of andere onwettige activiteiten waardoor de financiële belangen van de Unie worden geschaad, doeltreffend strafrechtelijk worden vervolgd en bestraft, in strijd met artikel 325, lid 1, VWEU.

Wat de gevolgen van die uitlegging van artikel 325, lid 1, VWEU betreft, dient in herinnering te worden gebracht dat dit artikel de lidstaten nauwkeurige resultaatsverplichtingen oplegt waaraan geen voorwaarde met betrekking tot de toepassing van de daarin vervatte regels is verbonden (arrest van 5 december 2017, M.A.S. en M.B., C-42/17, EU:C:2017:936, punt 38 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het staat in de eerste plaats aan de nationale wetgever om de nodige maatregelen te nemen om aan die verplichtingen te voldoen. Zo moet hij, in voorkomend geval, de nationale regeling wijzigen en waarborgen dat de opzet van de procedurele regeling die van toepassing is op de vervolging van strafbare feiten waardoor de financiële belangen van de Unie worden geschaad, niet aldus is dat deze, om redenen inherent aan die regeling, een stelselmatig risico inhoudt dat feiten die dergelijke strafbare feiten uitmaken, onbestraft blijven, en moet hij ervoor zorgen dat de grondrechten van de beklaagden worden beschermd.

De verwijzende rechter dient op zijn beurt eveneens — en zonder de wijziging van de betrokken nationale regeling bij wet of bij om het even welke andere grondwettelijke procedure af te wachten, volle werking te verlenen aan die verplichtingen door die regeling zo veel als mogelijk uit te leggen in het licht van artikel 325, lid 1, VWEU, zoals uitgelegd door het Hof, of door, zo nodig, die regeling buiten toepassing te laten (zie in die zin arrest van 8 september 2015, Taricco e.a., C-105/14, EU:C:2015:555, punt 49).

Indien, zoals de verwijzende rechter lijkt te oordelen, er meerdere maatregelen kunnen worden vastgesteld om de betrokken verplichtingen ten uitvoer te leggen, staat het aan die verwijzende rechter om te bepalen welke van die maatregelen moet worden toegepast. In het bijzonder moet de verwijzende rechter bepalen of daartoe alle bepalingen van de artikelen 368 en 369 van het wetboek van strafvordering buiten toepassing moeten worden gelaten dan wel of de in die artikelen gestelde termijnen waarbinnen de openbare aanklager het strafrechtelijk onderzoek moet beëindigen, dienen te worden verlengd en de eventuele in het kader van dat onderzoek begane onregelmatigheden dienen te worden hersteld, of dat de verwijzende rechter de gerechtelijke fase van de procedure moet inleiden en die onregelmatigheden zelf moet herstellen, aangezien de openbare aanklager in casu binnen die termijnen bij hem een tenlastelegging heeft ingediend. In dat verband moet de verwijzende rechter er evenwel op toezien dat in de verschillende etappes van de procedure een eventuele doelbewuste en kwaadwillige belemmering door de verdediging van het goede verloop en de voortgang van die procedure wordt voorkomen.

Gelet op het feit dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde strafprocedures een tenuitvoerlegging vormen van, met name, artikel 325, lid 1, VWEU, en dus van het Unierecht in de zin van artikel 51, lid 1, van het Handvest (zie naar analogie arrest van 20 maart 2018, Menci, C-524/15, EU:C:2018:197, punt 21), moet de verwijzende rechter voorts ervoor zorgen dat de fundamentele rechten die beklaagden aan het Handvest ontlenen, worden geëerbiedigd. De verplichting om een doeltreffende inning van de eigen middelen van de Unie te waarborgen, mag dus niet indruisen tegen de naleving van die rechten (zie in die zin arresten van 29 maart 2012, Belvedere Costruzioni, C-500/10, EU:C:2012:186, punt 23, en 5 december 2017, M.A.S. en M.B., C-42/17, EU:C:2017:936, punten 46 en 52).

Wat in het bijzonder het verloop van de strafprocedure betreft, moet de verwijzende rechter in de eerste plaats de maatregelen vaststellen die nodig zijn om de naleving te verzekeren van de rechten van verdediging, die zijn gewaarborgd door artikel 48, lid 2, van het Handvest, met name het recht op informatie over de beschuldiging en het recht op toegang tot de stukken van het dossier. Aangezien die rechten meer in het bijzonder aan de orde zijn in de tweede groep vragen van de verwijzende rechter, wordt verwezen naar de punten 78 tot en met 100 van het onderhavige arrest.

In de tweede plaats moet de verwijzende rechter, wanneer hij besluit welke maatregelen in casu moeten worden toegepast om de volle werking van artikel 325, lid 1, VWEU te waarborgen, erop toezien dat het recht van de beklaagden op de behandeling van hun zaak binnen een redelijke termijn wordt geëerbiedigd.

Dit recht vormt een algemeen beginsel van het Unierecht (zie in die zin arrest van 17 december 1998, Baustahlgewebe/Commissie, C-185/95 P, EU:C:1998:608, punt 21), dat is verankerd in artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, dat is ondertekend te Rome op 4 november 1950, en in artikel 47, tweede alinea, van het Handvest, voor wat de gerechtelijke procedure betreft. Op strafgebied moet dat recht niet alleen worden nageleefd gedurende de gerechtelijke procedure, maar ook gedurende het voorafgaande onderzoek, vanaf het tijdstip waarop de betrokkene in beschuldiging is gesteld (zie naar analogie EHRM, 15 juli 2002, Affaire stratégies et communications en Dumoulin tegen België, CE:ECHR:2002:0715JUD003737097, § 39, en EHRM, 10 september 2010, McFarlane tegen Ierland, CE:ECHR:2010:0910JUD003133306, § 143).

Volgens vaste rechtspraak van het Hof mag de redelijkheid van de duur van de procedure niet worden bepaald aan de hand van een in abstracto vastgesteld nauwkeurig maximum. Of een procedure van redelijke duur is, moet worden beoordeeld met inachtneming van de specifieke omstandigheden van de zaak, zoals het belang en de complexiteit van het geding en het gedrag van de bevoegde autoriteiten en van de partijen, en de complexiteit van de zaak of vertragingsgedrag van de verdediging kan worden gezien als rechtvaardiging van een termijn die op het eerste gezicht te lang is (zie in die zin arresten van 26 november 2013, Groupe Gascogne/Commissie, C-58/12 P, EU:C:2013:770, punten 85 en 86, en 14 juni 2016, Marchiani/Parlement, C-566/14 P, EU:C:2016:437, punten 99 en 100).

Zoals de advocaat-generaal in wezen in punt 91 van zijn conclusie heeft opgemerkt, moet de verwijzende rechter nagaan of in casu het recht van de belanghebbenden op de behandeling van hun zaak binnen een redelijke termijn is geëerbiedigd en daarbij niet alleen rekening houden met het feit dat het onderzoek in het hoofdgeding acht verdachten betreft, die worden vervolgd wegens deelneming aan een criminele organisatie waarvan de feiten iets meer dan een jaar hebben geduurd, maar ook met de eventuele omstandigheid dat de opgelopen vertraging deels te wijten kan zijn aan het gedrag van de verdediging.

Het staat ook aan de nationale rechter om te bepalen welke concrete maatregelen moeten worden vastgesteld om de naleving van dat recht te waarborgen. Daarbij dient hij rekening te houden met alle procedurele mogelijkheden die het nationale recht biedt, in hun geheel beschouwd en uitgelegd in het licht van het Unierecht. Indien, zoals in punt 67 van het onderhavige arrest is uiteengezet, er meerdere mogelijkheden zijn om volle werking te verlenen aan de verplichtingen die voortvloeien uit artikel 325, lid 1, VWEU, staat het aan de verwijzende rechter om te bepalen welke van die mogelijkheden in casu het betrokken grondrecht kunnen waarborgen.

Bovendien moet worden benadrukt dat de verwijzende rechter op grond van de in het hoofdgeding aan de orde zijnde nationale regeling niet kon gelasten dat de strafprocedure werd beëindigd op de enkele grond dat de beëindiging van de procedure de meest gunstige optie zou zijn voor de beklaagden, wat betreft hun recht op de behandeling van hun zaak binnen een redelijke termijn en hun rechten van verdediging. Nationale rechterlijke instanties mogen weliswaar nationale maatstaven voor de bescherming van de grondrechten toepassen, doch op voorwaarde dat deze toepassing niet afdoet aan, met name, de voorrang, eenheid of doeltreffendheid van het Unierecht (zie in die zin arrest van 5 december 2017, M.A.S. en M.B., C-42/17, EU:C:2017:936, punt 47 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Gelet op het voorgaande moet artikel 325, lid 1, VWEU aldus worden uitgelegd dat het zich verzet tegen een nationale regeling die voorziet in een procedure tot beëindiging van de strafprocedure als die welke is bedoeld in de artikelen 368 en 369 van het wetboek van strafvordering, voor zover die regeling van toepassing is in procedures die zijn ingesteld in gevallen van ernstige fraude of andere onwettige activiteiten waardoor de financiële belangen van de Unie op het vlak van douane worden geschaad. Het staat aan de verwijzende rechter om volle werking te verlenen aan artikel 325, lid 1, VWEU, door die regeling, zo nodig, buiten toepassing te laten. Daarbij moet hij erop toezien dat de grondrechten van de beklaagden worden nageleefd.

Om te beginnen zij opgemerkt dat de verwijzende rechter verzoekt om uitlegging van de bepalingen van richtlijn 2012/13 en van een bepaling van richtlijn 2013/48 wat betreft de rechten van beklaagden en hun advocaat op informatie over de beschuldiging en op toegang tot de stukken van het dossier. Aangezien in richtlijn 2013/48, anders dan richtlijn 2012/13, evenwel geen specifieke bepaling die rechten regelt, dient in dat verband enkel richtlijn 2012/13 te worden uitgelegd.

Met zijn tweede en zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen ten eerste te vernemen of artikel 6, lid 3, van richtlijn 2012/13 aldus moet worden uitgelegd dat het daarin neergelegde recht op informatie over de beschuldiging is nageleefd in het geval dat gedetailleerde informatie over de beschuldiging eerst ter kennis van de verdediging wordt gebracht nadat de rechter is verzocht een beslissing te nemen over de gegrondheid van de beschuldiging, doch voordat de rechter is begonnen met het onderzoek ten gronde van de beschuldiging en de mondelinge behandeling daadwerkelijk van start is gegaan.

Ten tweede wenst de verwijzende rechter van het Hof te vernemen of artikel 7, lid 3, van die richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat het in dat artikel neergelegde recht op toegang tot de stukken van het dossier is gewaarborgd wanneer de bevoegde autoriteiten de verdediging de mogelijkheid hebben geboden inzage te nemen van die stukken tijdens het strafrechtelijk onderzoek, ook indien de verdediging geen gebruik van deze mogelijkheid heeft kunnen maken. Indien die vraag ontkennend wordt beantwoord, wenst de verwijzende rechter te vernemen of dit recht wordt nageleefd wanneer de verdediging opnieuw de mogelijkheid wordt geboden om inzage te nemen in die stukken nadat de rechter is verzocht een beslissing te nemen over de gegrondheid van de beschuldiging, doch voordat deze met het onderzoek ten gronde van de beschuldiging begint en de mondelinge behandeling daadwerkelijk van start gaat.

Ten derde, indien de vorige vragen ontkennend worden beantwoord, wenst de verwijzende rechter te vernemen of de schendingen van de betrokken rechten ongedaan kunnen worden gemaakt gedurende de gerechtelijke fase van de procedure.

Hoewel het aan de verwijzende rechter staat om te bepalen of de bepalingen van richtlijn 2012/13 in het hoofdgeding zijn nageleefd en welke specifieke maatregelen, in voorkomend geval, in dat verband moeten worden vastgesteld, dient het Hof hem niettemin de objectieve gegevens aan te reiken aan de hand waarvan die beoordeling dient te worden verricht.

Uit overweging 14 en artikel 1 van richtlijn 2012/13 volgt dat die richtlijn tot doel heeft gemeenschappelijke minimumnormen vast te stellen die van toepassing zijn op het verstrekken van informatie aan verdachten of beklaagden.

In het bijzonder bepaalt artikel 6, lid 3, van die richtlijn dat de lidstaten erop toezien dat aan de beklaagde gedetailleerde informatie wordt verstrekt over de beschuldiging, met inbegrip van de aard en de wettelijke kwalificatie van het strafbare feit, alsmede over de aard van de beweerde betrokkenheid van de beklaagde. Artikel 7, lid 2, van die richtlijn voegt daaraan toe dat de verdachten of beklaagden of hun advocaten toegang moeten krijgen tot de bewijsstukken waarover de bevoegde autoriteiten beschikken en die belastend of ontlastend voor de betrokkenen zijn.

Wat het tijdstip betreft waarop die kennisgeving dient te gebeuren en die toegang dient te worden verstrekt, beperken artikel 6, lid 3, en artikel 7, lid 3, van richtlijn 2012/13 zich er toe te bepalen, respectievelijk, dat die kennisgeving dient te gebeuren ‘uiterlijk op het moment dat het gerecht wordt verzocht een beslissing te nemen over de gegrondheid van de beschuldiging’ en toegang tot genoemde bewijsstukken dient te worden verleend ‘uiterlijk op het moment dat het gerecht wordt verzocht een beslissing te nemen over [die] gegrondheid’.

Zoals de advocaat-generaal in punt 98 van zijn conclusie heeft opgemerkt, verwijzen die bepalingen in dat verband niet naar een precies tijdstip.

Bovendien kan uit de bewoordingen van die bepalingen, in de verschillende taalversies ervan, niet eenduidig worden opgemaakt op welk moment de kennisgeving van de gedetailleerde informatie over de beschuldiging en de toegang tot de stukken van het dossier uiterlijk moeten worden verzekerd. In een aantal van die taalversies, zoals de Franse versie en de Nederlandse versie, kunnen de betrokken bepalingen namelijk aldus worden uitgelegd dat zij betrekking hebben op het moment waarop de rechter die bevoegd is om de beschuldiging ten gronde te onderzoeken, wordt aangezocht en de procedure voor hem een aanvang neemt, of, zoals de advocaat-generaal in punt 100 van zijn conclusie heeft opgemerkt, op het moment van de beraadslaging. Andere taalversies, zoals de Duitse versie, hebben daarentegen betrekking op het moment waarop de akte van beschuldiging bij de rechter wordt ingediend. Ook in de Engelse en in de Italiaanse versie wordt met name verwezen naar het moment waarop de rechter wordt verzocht over de gegrondheid van de beschuldiging te oordelen.

Die bepalingen moeten derhalve worden uitgelegd in het licht van de context en de doelstelling ervan (zie in die zin arrest van 20 december 2017, Spanje/Raad, C-521/15, EU:C:2017:982, punt 158).

In dat verband volgt uit de overwegingen 10 en 14 van richtlijn 2012/13 dat deze richtlijn tot doel heeft, door de vaststelling van gemeenschappelijke minimumnormen voor het recht op informatie in strafprocedures, het wederzijds vertrouwen tussen de lidstaten in hun respectieve strafrechtstelsels te versterken. Zoals in wezen is bepaald in diezelfde overweging 14 en in overweging 41 van die richtlijn, is deze richtlijn geënt op de rechten die met name in de artikelen 47 en 48 van het Handvest zijn neergelegd en beoogt zij die rechten te beschermen.

Zoals is gepreciseerd in de overwegingen 27 en 28 van die richtlijn en in de artikelen 6 en 7 ervan, hebben die artikelen dus juist tot doel te waarborgen dat de rechten van verdediging daadwerkelijk worden uitgeoefend en de procedure eerlijk verloopt (zie in die zin, wat betreft genoemd artikel 6, arrest van 22 maart 2017, Tranca e.a., C-124/16, C-188/16 en C-213/16, EU:C:2017:228, punt 38 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Die doelstelling vereist dat de beklaagde gedetailleerde informatie over de beschuldiging ontvangt en de mogelijkheid heeft om tijdig kennis te nemen van de stukken, op een tijdstip dat hem in staat stelt zijn verdediging doeltreffend voor te bereiden, zoals overigens is bepaald in artikel 7, lid 3, van richtlijn 2012/13 betreffende de toegang tot het dossier, met dien verstande dat het in dat verband niet volstaat gebrekkige informatie mee te delen en gedeeltelijke toegang tot die stukken te verlenen.

Die richtlijn bepaalt niet dat het tijdstip waarop gedetailleerde informatie over de beschuldiging wordt meegedeeld en het tijdstip waarop toegang tot de stukken van het dossier wordt verleend, moeten samenvallen. Naargelang de omstandigheden van de zaak en het soort procedure, kan dat tijdstip bovendien vóór of na de inleiding van de zaak bij de rechter liggen of daarmee samenvallen.

Genoemde doelstelling en het goede verloop van de procedure veronderstellen echter in beginsel en, in voorkomend geval, onder voorbehoud van bijzondere of vereenvoudigde procedures, dat die kennisgeving gebeurt en dat toegang tot de stukken wordt verleend, uiterlijk op het ogenblik dat de debatten over de gegrondheid van de beschuldiging daadwerkelijk worden geopend bij de rechter die bevoegd is om daarover uitspraak te doen.

Het is namelijk juist door die kennisgeving en die toegang dat de beklaagde of zijn advocaat nauwkeurig wordt ingelicht over de tegen hem in aanmerking genomen feiten, de juridische kwalificatie van die feiten alsook over de bewijzen die aan die feiten ten grondslag liggen. Dat een persoon uiterlijk bij de aanvang van de debatten kennis kan nemen van die informatie en die bewijzen, is essentieel om die persoon of zijn advocaat in staat te stellen zinvol deel te nemen aan die debatten en wel aldus dat het beginsel van hoor en wederhoor en het beginsel van ‘equality of arms’ worden nageleefd, zodat de beklaagde zijn standpunt daadwerkelijk kenbaar kan maken.

Mocht dat vereiste niet zijn nagekomen, verzet richtlijn 2012/13 zich er evenwel niet tegen dat de rechter de nodige maatregelen neemt om die niet-nakoming recht te zetten, mits de rechten van verdediging en het recht op een eerlijk proces naar behoren worden beschermd.

Dat vereiste sluit bovendien niet uit dat de aan de verdediging meegedeelde informatie over de beschuldiging achteraf wordt gewijzigd, met name wat betreft de juridische kwalificatie van de verweten feiten, en evenmin dat tijdens de debatten nieuwe bewijzen aan het dossier worden toegevoegd. De beklaagde of zijn advocaat moeten echter in kennis worden gesteld van dergelijke wijzigingen of nieuwe bewijzen op een tijdstip waarop zij nog de gelegenheid hebben om daadwerkelijk te reageren, vóór de beraadslaging. In die mogelijkheid is overigens voorzien in artikel 6, lid 4, van die richtlijn, op grond waarvan de verdachten of beklaagden onverwijld in kennis worden gesteld van wijzigingen in de overeenkomstig dat artikel verstrekte informatie die zich tijdens de strafprocedure voordoen, indien dit nodig is om een eerlijk verloop van de procedure te waarborgen, en in artikel 7, lid 3, van die richtlijn, dat bepaalt dat, indien de bevoegde autoriteiten in het bezit komen van aanvullende bewijsstukken, zij daartoe tijdig toegang moeten verlenen, zodat die bewijsstukken kunnen worden bestudeerd.

In elk van de gevallen die zijn uiteengezet in de punten 92, 93, 94 en 95 van het onderhavige arrest en ongeacht het tijdstip waarop de gedetailleerde informatie over de beschuldiging is verstrekt en de toegang tot de stukken van het dossier is verleend, moet aan de beklaagde en zijn advocaat hoe dan ook met name — met inachtneming van het beginsel van hoor en wederhoor en het beginsel van ‘equality of arms’ — voldoende tijd worden toegekend om kennis te nemen van die informatie en die stukken en in staat worden gesteld om het verweer doeltreffend voor te bereiden, hun eventuele opmerkingen in te dienen en, in voorkomend geval, de verzoeken te formuleren, met name een verzoek tot een onderzoek, die zij op grond van het nationale recht zouden kunnen indienen. Zoals de advocaat-generaal in punt 101 van zijn conclusie heeft opgemerkt, vereist dit dat de zaak, zo nodig, wordt geschorst en naar een latere datum wordt uitgesteld.

Aangezien de verwijzende rechter meer in het bijzonder vragen stelt over de wijze waarop het in artikel 7, leden 2 en 3, van richtlijn 2012/13 opgenomen recht op toegang tot de stukken van het dossier moet worden uitgeoefend, zij ten slotte opgemerkt dat, indien de beklaagde of zijn advocaat zijn opgeroepen om, op verzoek van de beklaagde, inzage te nemen in de stukken tijdens het strafrechtelijk onderzoek, maar hij om wettige redenen of om redenen onafhankelijk van zijn wil, op de dag van de oproeping niet kon verschijnen, de naleving van de rechten van verdediging en de ‘equality of arms’, waaraan die bepaling uitvoering wil geven, vereisen dat de autoriteiten die bevoegd zijn voor de vervolging of de berechting, naargelang het geval, de nodige maatregelen vaststellen om die persoon of zijn advocaat opnieuw de mogelijkheid te bieden om kennis te nemen van die stukken. Onverminderd hetgeen is uiteengezet in de punten 90 tot en met 93 en 96 van het onderhavige arrest, verzet die bepaling zich niet ertegen dat die nieuwe mogelijkheid wordt geboden nadat de rechter is verzocht een beslissing te nemen over de gegrondheid van de beschuldiging.

In dat verband moet de rechter evenwel ervoor zorgen dat er een juist evenwicht bestaat tussen, enerzijds, de eerbiediging van de rechten van verdediging en, anderzijds, de noodzaak te waarborgen dat strafbare feiten waardoor de financiële belangen van de Unie worden geschaad, doeltreffend worden vervolgd en bestraft en de noodzaak ervoor te waken dat de procedure binnen een redelijke termijn wordt afgehandeld, waarbij rekening moet worden gehouden met de eventuele doelbewuste belemmering door de verdediging van het goede verloop van die procedure.

Uit een en ander volgt dat artikel 6, lid 3, van richtlijn 2012/13 aldus moet worden uitgelegd dat het zich niet ertegen verzet dat gedetailleerde informatie over de beschuldiging aan de verdediging wordt verstrekt nadat de rechter is verzocht een beslissing te nemen over de gegrondheid van de beschuldiging, doch voordat deze met het onderzoek ten gronde van de beschuldiging aanvangt en de debatten voor hem worden geopend, of nadat die debatten zijn geopend doch vóór de beraadslaging, in het geval dat de verstrekte informatie achteraf is gewijzigd, mits de rechter alle nodige maatregelen neemt om te waarborgen dat de rechten van verdediging worden geëerbiedigd en de procedure eerlijk verloopt.

Artikel 7, lid 3, van die richtlijn moet aldus worden uitgelegd dat de nationale rechter ervoor moet zorgen dat de verdediging daadwerkelijk toegang krijgt tot de stukken van het dossier. Die toegang kan, in voorkomend geval, worden verleend nadat de rechter is verzocht een beslissing te nemen over de gegrondheid van de beschuldiging, doch voordat deze met het onderzoek ten gronde van de beschuldiging aanvangt en de debatten voor hem worden geopend, of nadat die debatten zijn geopend doch vóór de beraadslaging, in het geval dat tijdens de procedure nieuwe bewijzen aan het dossier worden toegevoegd, mits de rechter alle nodige maatregelen neemt om te waarborgen dat de rechten van verdediging worden geëerbiedigd en de procedure eerlijk verloopt.

Met zijn vierde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 3, lid 1, van richtlijn 2013/48 aldus moet worden uitgelegd dat het zich verzet tegen, ten eerste, een nationale regeling op grond waarvan de nationale rechter verplicht is de door twee beklaagden gemachtigde advocaat, tegen hun wil, te weren op grond dat die personen tegenstrijdige belangen hebben en, ten tweede, dat die rechter die personen toestaat een nieuwe advocaat te machtigen of, in voorkomend geval, zelf ambtshalve twee advocaten aanstelt ter vervanging van de eerste advocaat.

Om te beginnen dient te worden opgemerkt dat overeenkomstig artikel 15, lid 1, van die richtlijn de termijn voor de omzetting van die richtlijn weliswaar niet was verstreken op het moment waarop de verwijzende rechter het Hof om een prejudiciële beslissing heeft verzocht, doch die termijn is verstreken op 27 november 2016. Die richtlijn is bijgevolg van toepassing op de situatie van de beklaagden in het hoofdgeding.

Volgens artikel 1 van richtlijn 2013/48 bevat deze richtlijn minimumvoorschriften betreffende met name het recht van verdachten en beklaagden om toegang tot een advocaat te hebben in strafprocedures. In het bijzonder bepaalt artikel 3, lid 1, van die richtlijn dat de lidstaten ervoor moeten zorgen dat de verdachten of beklaagden recht hebben op toegang tot een advocaat, op een zodanig moment en op zodanige wijze dat de betrokken personen hun rechten van verdediging in de praktijk daadwerkelijk kunnen uitoefenen.

Zoals in wezen volgt uit overweging 12 van die richtlijn, beoogt deze richtlijn de bevordering van met name het recht zich te laten adviseren, verdedigen en vertegenwoordigen, dat is verankerd in artikel 47, tweede alinea, van het Handvest alsook van de rechten van verdediging die zijn gewaarborgd door artikel 48, lid 2, van het Handvest.

Zoals volgt uit de toelichtingen bij het Handvest van de grondrechten (PB 2007, C 303, blz. 17), komt artikel 48, lid 2, overeen met artikel 6, lid 3, van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden en heeft het overeenkomstig artikel 52, lid 3, van het Handvest dezelfde inhoud en reikwijdte als dat artikel.

Uit de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens volgt in wezen dat het recht op toegang tot een advocaat dat is verankerd in genoemd artikel 6, lid 3, vereist dat de betrokken persoon de mogelijkheid heeft een beroep te doen op een advocaat naar keuze, doch dat die mogelijkheid niet absoluut is (zie in die zin EHRM, 29 september 1992, Croissant tegen Duitsland, CE:ECHR:1992:0925JUD001361188, § 29, en EHRM, 14 januari 2003, Lagerblom tegen Zweden, CE:ECHR:2003:0114JUD002689195, § 54). Die mogelijkheid kan aan bepaalde beperkingen worden onderworpen, mits die beperkingen bij wet zijn gesteld, beantwoorden aan een doelstelling van algemeen belang en evenredig zijn met die doelstelling.

In casu volgt uit de verwijzingsbeslissing dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde nationale regeling wil waarborgen dat beklaagden recht hebben op daadwerkelijk verweer.

Die doelstelling, die precies overeenkomt met die van artikel 3, lid 1, van richtlijn 2013/48, is dus legitiem en die regeling is daarmee evenredig.

In dat verband moet namelijk worden benadrukt dat het, om de volle werking van de rechten van verdediging te waarborgen, onontbeerlijk is dat de advocaat niet in een belangenconflict is verwikkeld. Zoals de advocaat-generaal in punt 110 van zijn conclusie heeft opgemerkt, kan een advocaat niet volledig en doeltreffend twee beklaagden in het kader van dezelfde procedure verdedigen, indien zij tegenstrijdige belangen hebben, met name wanneer een van hen verklaringen heeft afgelegd die bezwarend kunnen zijn voor de andere, ook al bevestigt deze die verklaringen niet.

Die advocaat weren en hem vervangen door twee andere door de beklaagden gemachtigde advocaten of twee ambtshalve aangestelde advocaten, lijken dus passende maatregelen te zijn om de volle werking van de rechten van verdediging en het recht op toegang tot een advocaat te waarborgen.

Derhalve moet op de vierde vraag worden geantwoord dat artikel 3, lid 1, van richtlijn 2013/48 aldus moet worden uitgelegd dat het zich niet verzet tegen een nationale regeling op grond waarvan de nationale rechter verplicht is de door twee beklaagden gemachtigde advocaat, tegen hun wil, te weren op grond dat die personen tegenstrijdige belangen hebben en het zich er evenmin tegen verzet dat die rechter die personen toestaat een nieuwe advocaat te machtigen of, in voorkomend geval, zelf ambtshalve twee advocaten aanstelt ter vervanging van de eerste advocaat.