HvJ EU, 21-02-2013, nr. C-332/11

Volgens de bewoordingen van zijn prejudiciële vraag verzoekt de verwijzende rechter om uitlegging van de artikelen 1 en 17 van verordening nr. 1206/2001. Hij maakt echter ook melding van verordening nr. 44/2001 en in het bijzonder van het in artikel 33, lid 1, van die verordening neergelegde beginsel dat de beslissingen die de gerechten van de andere lidstaten in burgerlijke en handelszaken hebben gegeven, van rechtswege wederzijds worden erkend.8. Hij wenst van het Hof derhalve te vernemen of bij de uitlegging van de twee voormelde artikelen ‘onder meer’ rekening moet worden gehouden met de bepalingen van verordening nr. 44/2001 en met dit beginsel.

Uit de verwijzingsbeslissing blijkt dat ProRail als eerste verordening nr. 1206/2001 en verordening nr. 44/2001 met elk elkaar in verband heeft gebracht. Volgens het Hof van Cassatie voert deze partij met haar cassatieberoep niet enkel schending aan van de artikelen 1 en 17 van verordening nr. 1206/2001, maar eveneens van artikel 31 van verordening nr. 44/2001, op grond waarvan voorlopige of bewarende maatregelen bij de gerechten van een lidstaat kunnen worden aangevraagd, zelfs indien een gerecht van een andere lidstaat bevoegd is van het bodemgeschil kennis te nemen. ProRail lijkt uit dit laatste artikel te willen afleiden dat de bevoegdheid om een deskundigenonderzoek te bevelen enkel toekomt aan het gerecht van de plaats waar het onderzoek moet worden uitgevoerd en a contrario dat een dergelijke maatregel geen extraterritoriaal effect heeft wanneer de staat waar deze handeling moet worden verricht daarvoor geen toestemming heeft gegeven.

De Zwitserse Bondsstaat, die belang heeft bij een eventuele uitlegging van verordening nr. 44/2001 door het Hof vanwege de gelijkenis die tussen de bepalingen van deze verordening en de bepalingen van het Verdrag van Lugano9. bestaat, heeft enkel omtrent deze kwestie een standpunt ingenomen. Hij betoogt dat de maatregel waarbij een rechter een deskundige de opdracht geeft om op het grondgebied van een andere lidstaat een onderzoek uit te voeren, noch een voorlopige of bewarende maatregel is in de zin van artikel 31 van verordening nr. 44/2001, aangezien een dergelijke maatregel geen extraterritoriale effecten kan teweegbrengen, noch een beslissing die kan worden erkend of uitgevoerd in de zin van artikel 32 van die verordening.10.

Aangezien de verwijzende rechter in zijn prejudiciële vraag en in de motivering van de prejudiciële verwijzing echter geen van deze beide artikelen uitdrukkelijk noemt, ben ik van mening dat het Hof zich overeenkomstig vaste rechtspraak over deze punten niet hoeft uit te spreken.11.

Wat artikel 33, lid 1, van verordening nr. 44/2001 betreft — de enige bepaling van deze verordening die in de prejudiciële vraag wordt aangehaald — ben ik met de partijen in het hoofdgeding en de regeringen van de lidstaten die bij het Hof opmerkingen hebben ingediend, van mening dat deze tekst niets bevat dat van nut kan zijn voor de uitlegging van de artikelen 1 en 17 van verordening nr. 1206/2001 in het onderhavige geval.

De in de onderhavige zaak aan de orde zijnde problematiek betreft immers enkel de werkingssfeer en de uitvoeringsbepalingen van verordening nr. 1206/2001, niet die van verordening nr. 44/2001. Aangezien eerstbedoelde verordening ten opzichte van laatstbedoelde een lex posterior12. vormt, alsook een lex specialis, wat de rechtshulp op het specifieke gebied van de bewijsverkrijging betreft, heeft het volgens mij geen zin om verordening nr. 1206/2001 uit te leggen in het licht van verordening nr. 44/2001.13.

Om te beginnen wijs ik erop dat een handeling tot het verkrijgen van bewijs, zoals het gerechtelijk deskundigenonderzoek, onmiskenbaar binnen de materiële werkingssfeer van verordening nr. 1206/2001 valt, ook al wordt het begrip bewijs, waarvan de verkrijging krachtens deze verordening kan worden toegestaan14., in deze verordening niet omschreven.15. Dit volgt duidelijk uit artikel 17, lid 3, ervan, waarin het heet dat een handeling tot het verkrijgen van bewijs rechtstreeks in een andere lidstaat kan worden verricht door het verzoekende gerecht, dat kan worden vertegenwoordigd door eenieder — ‘zoals een deskundige’16. — die is aangewezen overeenkomstig het recht van de lidstaat waartoe dit gerecht behoort.

In de onderhavige zaak rijst de vraag of uit artikel 1 juncto artikel 17 van verordening nr. 1206/2001 volgt dat een gerecht van een lidstaat, wanneer het een handeling tot het verkrijgen van bewijs — zoals een aan een deskundige gegeven onderzoeksopdracht — rechtstreeks op het grondgebied van een andere lidstaat wil verrichten, deze laatste staat noodzakelijkerwijs vooraf om toestemming moet verzoeken op grond van artikel 17, dan wel of het ervoor mag opteren een dergelijk onderzoek te gelasten op grond van de nationale procedureregels van de staat waartoe het behoort.17.

De betrokkenen die hieromtrent hun standpunt kenbaar hebben gemaakt, verschillen van mening. ProRail en de regeringen van de lidstaten die in de procedure bij het Hof hebben geïntervenieerd, betogen dat uitsluitend toepassing dient te worden gemaakt van artikel 17 van verordening nr. 1206/2001, terwijl Xpedys e.a. en de Commissie aanvoeren dat de rechtstreekse uitvoering van een dergelijke handeling tot het verkrijgen van bewijs in bepaalde gevallen ook op andere manieren moet kunnen blijven gebeuren.

Ik benadruk dat de onderhavige problematiek weliswaar verwant is met de kwestie die aan het Hof is voorgelegd in de zaak Lippens e.a.18., waarin ik eveneens conclusie heb genomen, maar er niet volledig mee samenvalt. Hoewel ook die zaak de uitlegging van de bepalingen van verordening nr. 1206/2001 betreft, en in het bijzonder de vraag of de twee in deze verordening neergelegde samenwerkingsmechanismen — het ene inzake directe, het andere inzake indirecte samenwerking — dwingend moeten worden toegepast, is de inzet enigszins verschillend. Het hoofdgeding in de voormelde zaak Lippens e.a. betreft immers het door een rechter van een lidstaat gegeven bevel om in een andere lidstaat wonende getuigen te verhoren die waren opgeroepen om voor hem te verschijnen. Een onderzoeksmaatregel die — zoals in het onderhavige geval — in een andere lidstaat moet worden uitgevoerd, kan daarentegen een grotere inmenging op dit grondgebied vergen. Ik ben evenwel van mening dat steeds dezelfde redenering moet worden gevolgd om na te gaan of verordening nr. 1206/2001 al dan niet systematisch van toepassing is, ongeacht om welk soort handeling tot het verkrijgen van bewijs het gaat.

Zoals ik in mijn conclusie in de voormelde zaak Lippens e.a. reeds heb aangegeven, is het onderliggende beginsel op dit domein het beginsel van de territoriale soevereiniteit van de lidstaten.19. Traditioneel is de uitoefening van overheidsgezag territoriaal van aard. In beginsel kan er geen gebruik van worden gemaakt buiten de lidstaat waartoe het gerecht of een andere nationale instantie behoort, tenzij met instemming van de ‘soevereine overheid’ ter plaatse, dus met instemming van de instanties van de andere lidstaat op het grondgebied waarvan dit gezag dient te worden uitgeoefend.

Verordening nr. 1206/2001 wil die afscherming van het gezag binnen elk van de lidstaten van de Unie bestrijden door het verkeer van personen die aan handelingen tot het verkrijgen van bewijs moeten deelnemen, en daardoor ook de overbrenging van bewijs van de ene lidstaat naar de andere, op basis van wederzijds vertrouwen te vergemakkelijken. In het bijzonder is gebleken dat de uitvoering van een deskundigenonderzoek in een andere lidstaat buiten dit kader kon worden bemoeilijkt door het feit dat bepaalde nationale wettelijke regelingen het actieve optreden van een lid of een vertegenwoordiger van het verzoekende gerecht beperken.20.

Gelet op de twee hoofddoelstellingen van deze verordening, te weten de samenwerking tussen de lidstaten vereenvoudigen en de bewijsverkrijging bespoedigen21., ben ik de mening toegedaan dat wanneer het ter verkrijging van een bewijsmiddel in concreto niet noodzakelijk is een beroep te doen op de rechterlijke macht in een andere lidstaat, een rechter die een handeling tot het verkrijgen van bewijs gelast, geen toepassing hoeft te maken van één van de twee in deze verordening neergelegde vereenvoudigde mechanismen van justitiële onderlinge bijstand.22.

Op basis van de huidige bewoordingen van de twee artikelen van verordening nr. 1206/2001 om uitlegging waarvan de verwijzende rechter verzoekt, kan deze zienswijze volgens mij niet worden betwist. Uit artikel 1, lid 1, sub b, van deze verordening blijkt dat enkel ‘wanneer het gerecht van een lidstaat […] verzoekt een handeling tot het verkrijgen van bewijs rechtstreeks in een andere lidstaat te mogen verrichten’23., de relevante bepalingen van die verordening, te weten artikel 1724., dienen te worden toegepast. Dat artikel schrijft voor dat wanneer het verzoekende gerecht in dit kader een dergelijke handeling rechtstreeks wil verrichten, het hiervoor eerst een verzoek moet indienen bij het centraal orgaan of de bevoegde autoriteit van de lidstaat waar het bewijs dient te worden verkregen.25. Indien een gerecht daarentegen geen gebruik wenst te maken van deze methode van justitiële samenwerking, omdat het van mening is dat het zijn handeling tot het verkrijgen van bewijs ook zonder de hulp van de plaatselijke autoriteiten tot een goed einde kan brengen, hoeft het de bij artikel 17 van verordening nr. 1206/2001 voorgeschreven formaliteiten niet na te leven.

Uit de voorstukken van verordening nr. 1206/2001 vloeit voort dat het aanvankelijk, volgens het door de Bondsrepubliek Duitsland geschreven voorstel26., de bedoeling was te voorzien in een bijzondere behandeling voor deskundigenonderzoeken die rechtstreeks in een andere lidstaat dienden te worden uitgevoerd. Volgens artikel 1, lid 3, van dat voorstel kon op het grondgebied van een andere lidstaat immers een deskundigenonderzoek worden verricht zonder dat deze lidstaat hiervoor zijn toestemming diende te geven of hiervan zelfs maar voorafgaandelijk op de hoogte diende te worden gesteld door het gerecht dat had besloten deze handeling tot het verkrijgen van bewijs te gelasten.27. Hoewel het verslag van het Parlement28., het advies van het Economisch en Sociaal Comité29. en het latere advies van Parlement30. hiermee overeenstemden, is deze bepaling weggelaten in de definitieve versie die de Raad op 28 mei 2001 heeft vastgesteld31..

Anders dan bepaalde betrokkenen stellen, doet deze informatie over de ontstaansgeschiedenis van verordening nr. 1206/2001 niet af aan de analyse die ik het Hof in overweging geef. Hoewel de wetgever van de Unie uiteindelijk niet de oorspronkelijk voorgestelde optie heeft gekozen, is het niet ondenkbaar dat bepaalde in een andere lidstaat uit te voeren deskundigenonderzoeken toch van de werkingssfeer van verordening nr. 1206/2001 kunnen zijn uitgesloten, te weten die waarbij de deskundige een opdracht heeft gekregen die ook zonder medewerking van de plaatselijke rechterlijke instanties naar behoren kan worden vervuld.

Mijn analyse is evenmin in strijd met de rechtspraak van het Hof. Ik wijs erop dat het arrest St. Paul Dairy32. wordt aangevoerd door ProRail, die in dat arrest de verplichting leest om verordening nr. 1206/2001 toe te passen ‘bij het verkrijgen van een bewijs (in casu een getuigenverhoor en plaatsopneming […])’. Zoals ik in mijn conclusie in de zaak Lippens e.a. reeds heb aangetoond, is een dergelijke lezing van dat arrest volgens mij evenwel onjuist.33.

Het is juist dat de in artikel 17 van verordening nr. 1206/2001 bepaalde procedure van rechtstreekse uitvoering slechts op vrijwillige basis ten uitvoer kan worden gelegd34., anders dan de procedure van indirecte uitvoering, in het kader waarvan overeenkomstig artikel 13 van deze verordening dwangmaatregelen kunnen worden toegepast. Wie bij een dergelijk deskundigenonderzoek betrokken is, kan er echter voor kiezen zich uit eigen beweging aan deze maatregel te onderwerpen en samen te werken met de deskundige, ook al lijkt ProRail dit in het hoofdgeding niet te doen.

Doorslaggevend om uit te maken in welke gevallen een gerecht van een lidstaat verordening nr. 1206/2001 dwingend moet toepassen, is volgens mij het antwoord op de vraag of het voor dit gerecht nodig is om de medewerking te verkrijgen, niet van de partijen bij het geding, maar van de overheidsinstanties van de andere lidstaat waar het deskundigenonderzoek moet worden verricht.

Zo moet naar mijn mening een onderscheid worden gemaakt al naargelang de door een gerecht van een lidstaat aangewezen deskundige al dan niet gebruik dient te maken van de overheidsprerogatieven van een andere lidstaat, hetgeen door dit gerecht in concreto moet worden beoordeeld.

Indien een deskundige zich in een situatie bevindt waarin hij de opdracht heeft gekregen om in omstandigheden waarin eenieder zich mag begeven — aangezien zij zaken, gegevens of plaatsen betreffen die voor allen toegankelijk zijn — inspectieopdrachten uit te voeren en daaruit technische conclusies te trekken, lijkt het mij niet noodzakelijk dat voor zulke handelingen tot het verkrijgen van bewijs de procedure van artikel 17 van verordening nr. 1206/2001 wordt gevolgd. De handelingen die geen inmenging inhouden in de soevereiniteit van de lidstaat waar het bewijs moet worden verzameld en waarvoor de hulp van de lokale justitiële instanties dus niet nodig is, vallen niet noodzakelijkerwijs binnen de werkingssfeer van verordening nr. 1206/2001. Volgens mij bestaat in dat geval gewoon de mogelijkheid om een beroep te doen op het samenwerkingsmechanisme van voornoemd artikel 17. Indien het gerecht dat een deskundigenonderzoek beveelt dit gepaster acht dan toepassing te maken van de nationale procedureregels, kan het dit mechanisme aanwenden, maar het is daar niet toe verplicht en het kan besluiten er geen beroep op te doen wanneer het de medewerking van de lidstaat waar de gegeven opdracht moet worden uitgevoerd en de bevoegdheid van die staat om dwangmaatregelen op te leggen, niet nodig heeft.

In de opmerkingen die zij bij het Hof heeft ingediend, stelt ook de Commissie zich duidelijk op het standpunt dat verordening nr. 1206/2001 niet tot doel heeft bepaalde vormen of modaliteiten van bewijsverkrijging a priori uit te sluiten of op te leggen. Zij leidt hieruit terecht af dat een gerecht van een lidstaat vrij moet zijn om een deskundigenonderzoek in een andere lidstaat te gelasten zonder daarbij de procedure van artikel 17 van deze verordening te volgen, dus zonder de bijstand van de autoriteiten van die andere lidstaat te vragen, ‘voor zover’ dat deel van het deskundigenonderzoek ook kan worden verricht zonder de medewerking van de autoriteiten van de lidstaat waar het moet worden uitgevoerd.

Indien de deskundige voor de uitvoering van zijn opdracht daarentegen toegang nodig heeft tot voorwerpen, inlichtingen of plaatsen die niet publiek toegankelijk zijn, dient hij de bijstand van de autoriteiten van de andere lidstaat te vragen. In dat geval, waarin de uitoefening van de rechterlijke bevoegdheid externe gevolgen teweegbrengt, dus op het grondgebied van een andere lidstaat, dient noodzakelijkerwijs de in artikel 17 van verordening nr. 1206/2001 bepaalde procedure van rechtstreekse uitvoering35. te worden toegepast teneinde de medewerking van de aangezochte lidstaat te verkrijgen met alles wat dit inhoudt inzake gebruikmaking van overheidsbevoegdheden.36.

Dat lijkt mij het geval te zijn in omstandigheden als die in het hoofdgeding. De toegang tot spoorweginstallaties, die met name om redenen van verkeersregeling en vooral van veiligheid beslist beperkt wordt door wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen, vergt immers dat een beroep wordt gedaan op overheidsprerogatieven. Hoewel ProRail als beheerder van de betrokken infrastructuur gebruik kan maken van dit net, volstaat de eventuele toestemming van deze privaatrechtelijke onderneming37. niet, aangezien de handelingen die nodig zijn voor de uitvoering van een dergelijke opdracht publiek van aard zijn. Daar de Belgische gerechten volgens mij dus de medewerking van de Nederlandse rechterlijke instanties behoeven om de deskundige in staat te stellen de opdracht waarmee hij is belast rechtstreeks op het grondgebied van het Koninkrijk der Nederlanden uit te voeren, ben ik van mening dat in casu toepassing diende te worden gemaakt van het in artikel 17 van verordening nr. 1206/2001 bepaalde samenwerkingsmechanisme.38.

Er is geen gevaar dat artikel 17 van verordening nr. 1206/2001 zijn nuttige werking verliest indien het Hof de door mij voorgestelde uitlegging aanvaardt. Ik merk op dat ProRail betoogt dat het zinloos was deze verordening vast te stellen indien de lidstaten er niet door gebonden zijn. Aldus geformuleerd, wordt de problematiek volgens mij echter verkeerd weergegeven. Verordening nr. 1206/2001 is wel degelijk bindend, maar enkel op de gebieden die binnen haar werkingssfeer vallen. Volgens mij is deze verordening dus uitsluitend van toepassing in die gevallen waar de medewerking van de autoriteiten van een andere lidstaat in concreto nodig is om de bewijsverkrijging mogelijk te maken of te verbeteren, en hierom dus wordt verzocht door een gerecht van een lidstaat.

De stelling van ProRail dat het sinds de inwerkingtreding van verordening nr. 1206/2001 niet meer mogelijk is om deskundigen te belasten met het uitvoeren van onderzoeken in het buitenland zonder stelselmatig de mechanismen van deze verordening toe te passen, is naar mijn mening onjuist en leidt zelfs tot een averechts resultaat. Verordening nr. 1206/2001 heeft immers niet tot doel de actiemogelijkheden van de nationale rechters op het gebied van de bewijsverkrijging te beperken door andere methoden voor het verkrijgen van bewijs uit te sluiten, maar beoogt integendeel deze mogelijkheden te versterken, door een alternatief te bieden dat de samenwerking tussen deze gerechten bevordert wanneer daaraan behoefte is, met andere woorden wanneer de aangezochte rechter de door deze verordening geboden middelen het meest doeltreffend acht.

Zoals ik in mijn conclusie in voormelde zaak Lippens e.a. reeds heb opgemerkt, volgt deze keuze van de wetgever met name hieruit dat de internationale overeenkomsten krachtens artikel 21, lid 2, van verordening nr. 1206/200139. tussen de lidstaten blijven gelden indien zij waarborgen dat de handelingen tot het verkrijgen van bewijs ‘nog’ doeltreffender worden uitgevoerd dan krachtens de in deze verordening bepaalde mechanismen het geval is, op voorwaarde dat zij met deze verordening verenigbaar zijn.

Ik voeg eraan toe dat deze functionele benadering van de uitlegging van de artikelen 1 en 17 van verordening nr. 1206/2001 strookt met de opvatting in een latere tekst, te weten verordening (EG) nr. 861/2007 tot vaststelling van een Europese procedure voor geringe vorderingen40., waarvan artikel 9 voorschrijft dat het aangezochte gerecht bepaalt met welke middelen het bewijs wordt verkregen en welk bewijs het overeenkomstig de voorschriften inzake de toelaatbaarheid van bewijs nodig heeft om een uitspraak te kunnen doen, en dat het in dat verband de eenvoudigste en minst bezwarende wijze van bewijsverkrijging moet kiezen. Deze zienswijze moet volgens mij ook gelden voor de uitvoeringsbepalingen van verordening nr. 1206/2001.