HvJ EU, 31-03-2021, nr. C-472/20

Er zij aan herinnerd dat, teneinde het Hof in staat te stellen een uitlegging van het Unierecht te geven die nuttig is voor de nationale rechter, artikel 94, onder c), van het Reglement voor de procesvoering van het Hof met name vereist dat het verzoek om een prejudiciële beslissing de uiteenzetting bevat van de redenen die de verwijzende rechter ertoe hebben gebracht om zich over de uitlegging of de geldigheid van bepalingen van het Unierecht vragen te stellen, en van het verband tussen die bepalingen en de op het hoofdgeding toepasselijke nationale wettelijke regeling (arrest van 17 september 2020, Burgo Group, C-92/19, EU:C:2020:733, punt 38).

Volgens vaste rechtspraak van het Hof is het uitsluitend een zaak van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid draagt voor de te geven rechterlijke beslissing om, rekening houdend met de bijzonderheden van het geval, zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof voorlegt, te beoordelen, waarbij voor deze vragen een vermoeden van relevantie geldt. Wanneer de gestelde vraag betrekking heeft op de uitlegging of de geldigheid van een regel van het Unierecht, is het Hof derhalve in beginsel verplicht daarop te antwoorden, tenzij de gevraagde uitlegging kennelijk geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is of wanneer het Hof niet beschikt over de feitelijke en juridische gegevens die noodzakelijk zijn om een zinvol antwoord te geven op de gestelde vraag (arrest van 21 december 2021, Trapeza Peiraios, C-243/20, EU:C:2021:1045, punt 25 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Tevens staat vast dat in het kader van de procedure van artikel 267 VWEU, die op een duidelijke afbakening van de taken van de nationale rechterlijke instanties en van het Hof berust, de nationale rechter bij uitsluiting bevoegd is om het nationale recht uit te leggen en toe te passen, terwijl het Hof uitsluitend bevoegd is om zich over de uitlegging of de rechtsgeldigheid van een rechtsvoorschrift van de Unie uit te spreken op basis van de door de nationale rechterlijke instantie omschreven feiten (arrest van 21 december 2021, Trapeza Peiraios, C-243/20, EU:C:2021:1045, punt 26 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In casu is het juist dat, zoals de Hongaarse regering in haar schriftelijke opmerkingen aangeeft, de door de nationale rechter verstrekte informatie over de redenen waarom een uitlegging van het Unierecht van de Unie noodzakelijk is en over het belang van de eerste vraag voor de beslechting van het hoofdgeding beknopt is.

Niettemin blijkt uit de verwijzingsbeslissing dat Lombard tegen het vonnis in eerste aanleg hoger beroep heeft ingesteld bij de verwijzende rechter, waarbij zij met name de herkwalificatie van de betrokken leningsovereenkomst als een in Hongaarse forint uitgedrukte overeenkomst heeft betwist. Uit die beslissing blijkt ook dat deze herkwalificatie heeft plaatsgevonden op basis van de eerste in het Kúria-advies gegeven oplossing.

Gelet op het voorgaande is de eerste vraag niet kennelijk irrelevant voor de beslechting van het hoofdgeding, aangezien die vraag betrekking heeft op de mogelijkheid om in het licht van richtlijn 93/13 een dergelijk advies in te winnen om te bepalen welke benadering moet worden gevolgd om vast te stellen dat een overeenkomst geldig is of gevolgen heeft gesorteerd wanneer deze overeenkomst niet kan voortbestaan wegens het oneerlijke karakter van een beding dat betrekking heeft op het eigenlijke voorwerp ervan.

Bijgevolg is de eerste vraag ontvankelijk.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat de nuttige werking van de bepalingen van deze richtlijn, bij gebreke van een nationale regeling van aanvullend recht die een dergelijke situatie regelt, kan worden gewaarborgd door een niet-bindend advies van de hoogste rechterlijke instantie van de betrokken lidstaat waarin aan de lagere rechterlijke instanties wordt meegedeeld welke benadering moet worden gevolgd om vast te stellen dat een overeenkomst geldig is of gevolgen tussen de partijen heeft gesorteerd, wanneer deze overeenkomst niet kan voortbestaan wegens het oneerlijke karakter van een beding dat betrekking heeft op het eigenlijke voorwerp ervan.

Om te beginnen zij eraan herinnerd dat uit artikel 288, derde alinea, VWEU weliswaar volgt dat de lidstaten bij de omzetting van een richtlijn over een ruime beoordelingsmarge beschikken met betrekking tot de keuze van de middelen en wegen voor de uitvoering ervan, maar dat deze vrijheid niet afdoet aan de verplichting die op elk van de lidstaten rust om alle maatregelen te treffen die nodig zijn om de volle werking van de betrokken richtlijn overeenkomstig het ermee beoogde doel te verzekeren (zie in die zin arrest van 29 juli 2019, Fashion ID, C-40/17, EU:C:2019:629, punt 49 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In casu verplicht richtlijn 93/13 de lidstaten te voorzien in passende en doeltreffende middelen om een eind te maken aan het gebruik van oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen consumenten en verkopers (zie in die zin arrest van 14 juni 2012, Banco Español de Crédito, C-618/10, EU:C:2012:349, punt 68).

Uit de rechtspraak van het Hof volgt bovendien dat niet kan worden uitgesloten dat de hoogste rechterlijke instanties van een lidstaat, in het licht van hun rol om de uitlegging van het recht op één lijn te krijgen en omwille van de rechtszekerheid, in overeenstemming met richtlijn 93/13 bepaalde criteria formuleren aan de hand waarvan de lagere rechters moeten beoordelen of contractuele bedingen oneerlijk zijn (zie in die zin arrest van 7 augustus 2018, Banco Santander en Escobedo Cortés, C-96/16 en C-94/17, EU:C:2018:643, punt 68).

Uit die rechtspraak blijkt ook dat de richtsnoeren van deze hoogste rechterlijke instanties, die dergelijke criteria bevatten, er evenwel niet aan in de weg mogen staan dat de bevoegde nationale rechter, ten eerste, de volle werking van de bepalingen van richtlijn 93/13 waarborgt door, indien nodig op eigen gezag, elke strijdige bepaling van de — zelfs latere — nationale wetgeving buiten toepassing te laten, met inbegrip van elke strijdige rechterlijke praktijk, zonder dat hij de voorafgaande opheffing hiervan via de wetgeving, rechtspraak of enige andere constitutionele procedure hoeft te vragen of af te wachten en, ten tweede, het Hof om een prejudiciële beslissing verzoekt (zie in die zin arrest van 14 maart 2019, Dunai, C-118/17, EU:C:2019:207, punt 61).

Het Hof heeft aldus geoordeeld dat richtlijn 93/13, gelezen in samenhang met artikel 47 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, zich niet ertegen verzet dat een hoogste rechterlijke instantie van een lidstaat, in het belang van de uniforme uitlegging van het recht, bindende beslissingen neemt over de wijze van tenuitvoerlegging van deze richtlijn, voor zover die beslissingen niet verhinderen dat de bevoegde rechter de volle werking van de bepalingen van die richtlijn kan waarborgen en de consument een doeltreffende voorziening in rechte kan bieden met het oog op de bescherming van de rechten die hij eraan kan ontlenen, en voor zover zij evenmin beletten dat die rechter hierover prejudiciële vragen stelt aan het Hof (arrest van 14 maart 2019, Dunai, C-118/17, EU:C:2019:207, punt 64).

Een niet-bindend advies van de hoogste rechterlijke instantie van een lidstaat, dat de lagere rechters die dit advies moeten volgen de mogelijkheid biedt om daarvan af te wijken, kan daarentegen niet worden geacht de nuttige werking van richtlijn 93/13 te verzekeren door te waarborgen dat de door het oneerlijke beding benadeelde personen volledig worden beschermd.

Het is juist dat uit de rechtspraak van het Hof volgt dat, indien een overeenkomst tussen een verkoper en een consument in beginsel in haar geheel nietig moet worden verklaard nadat de nationale rechter heeft beslist tot het schrappen van het oneerlijke beding, artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 zich er niet tegen verzet dat de nationale rechter het oneerlijke beding op grond van beginselen van het overeenkomstenrecht schrapt en door een nationale bepaling van aanvullend recht vervangt wanneer de rechter ten gevolge van de nietigverklaring van het oneerlijke beding verplicht zou zijn om de overeenkomst in haar geheel nietig te verklaren, waardoor de consument zou worden geconfronteerd met uiterst nadelige consequenties en in zijn belangen zou worden geschaad (arrest van 3 maart 2020, Gómez del Moral Guasch, C-125/18, EU:C:2020:138, punt 61 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Evenwel moet worden vastgesteld dat een niet-bindend advies van de hoogste rechterlijke instantie van een lidstaat, zoals het Kúria-advies, niet kan worden gelijkgesteld met een dergelijke nationale bepaling van aanvullend recht die strekt tot vervanging van een als oneerlijk aangemerkt beding in een leningsovereenkomst.

Gelet op een en ander dient op de eerste vraag te worden geantwoord dat richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat de nuttige werking van de bepalingen van deze richtlijn, bij gebreke van een nationale regeling van aanvullend recht die een dergelijke situatie regelt, niet uitsluitend kan worden gewaarborgd door een niet-bindend advies van de hoogste rechterlijke instantie van de betrokken lidstaat waarin aan de lagere rechterlijke instanties wordt meegedeeld welke benadering moet worden gevolgd om vast te stellen dat een overeenkomst geldig is of gevolgen tussen de partijen heeft gesorteerd, wanneer deze overeenkomst niet kan voortbestaan wegens het oneerlijke karakter van een beding dat betrekking heeft op het eigenlijke voorwerp ervan.

Gelet op de in de punten 27 tot en met 29 van dit arrest aangehaalde rechtspraak van het Hof en de in punt 31 van dit arrest genoemde aspecten is de tweede vraag niet kennelijk irrelevant voor de beslechting van het hoofdgeding, aangezien die vraag betrekking heeft op de mogelijkheid om de partijen bij een leningsovereenkomst te herstellen in de positie waarin zij zich zouden hebben bevonden indien die overeenkomst niet was gesloten, wanneer deze overeenkomst wegens het oneerlijke karakter van het beding dat betrekking heeft op het eigenlijke voorwerp ervan, niet kan voortbestaan, de partijen niet tot overeenstemming komen en het in de eerste vraag genoemde niet-bindende advies niet gezaghebbend is.

De tweede prejudiciële vraag is dan ook ontvankelijk.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat zij eraan in de weg staat dat de bevoegde nationale rechter beslist om de partijen bij een leningsovereenkomst te herstellen in de positie waarin zij zich zouden hebben bevonden indien die overeenkomst niet was gesloten, op grond dat een beding in die overeenkomst dat betrekking heeft op het eigenlijke voorwerp ervan, krachtens die richtlijn oneerlijk moet worden verklaard.

Allereerst zij eraan herinnerd dat de beoordeling van het oneerlijke karakter van bedingen krachtens artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 geen betrekking heeft op het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst, mits die bedingen duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd.

Artikel 8 van die richtlijn voorziet evenwel in de mogelijkheid voor de lidstaten om ter verhoging van het beschermingsniveau van de consument op het onder de richtlijn vallende gebied strengere bepalingen aan te nemen of te handhaven, voor zover deze verenigbaar zijn met het Verdrag.

Zo heeft het Hof in de punten 30 tot en met 35, 40 en 43 van het arrest van 3 juni 2010, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid (C-484/08, EU:C:2010:309), na te hebben vastgesteld dat de in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 bedoelde bedingen onder het door deze richtlijn geregelde gebied vallen en dat artikel 8 van deze richtlijn bijgevolg ook van toepassing is op voormeld artikel 4, lid 2, geoordeeld dat deze twee bepalingen niet in de weg staan aan een nationale regeling die de rechter de mogelijkheid biedt het oneerlijke karakter van dergelijke bedingen te toetsen en die de consument een hoger beschermingsniveau biedt dan in deze richtlijn is vastgesteld.

In dit verband zij eraan herinnerd dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 volgens de rechtspraak van het Hof aldus moet worden uitgelegd dat een als oneerlijk aangemerkt contractueel beding in beginsel geacht moet worden nooit te hebben bestaan, zodat het geen gevolgen heeft ten aanzien van de consument. Derhalve moet de vaststelling in rechte dat een dergelijk beding oneerlijk is in beginsel tot gevolg hebben dat de situatie waarin de consument rechtens en feitelijk zonder dat beding zou hebben verkeerd, wordt hersteld (arrest van 21 december 2016, Gutiérrez Naranjo e.a., C-154/15, C-307/15 en C-308/15, EU:C:2016:980, punt 61).

Het Hof heeft verder geoordeeld dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 tot doel heeft het in de overeenkomst vastgelegde formele evenwicht tussen de rechten en verplichtingen van de contractpartijen te vervangen door een reëel evenwicht dat de gelijkheid tussen deze partijen herstelt (zie in die zin arresten van 15 maart 2012, Pereničová en Perenič, C-453/10, EU:C:2013:144, punt 28, en 3 maart 2020, Gómez del Moral Guasch, C-125/18, EU:C:2013:138, punt 62 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Wat betreft de gevolgen voor de geldigheid van een overeenkomst indien wordt vastgesteld dat bedingen in die overeenkomst oneerlijk zijn, zij benadrukt dat overeenkomstig artikel 6, lid 1, in fine, van richtlijn 93/13 die ‘overeenkomst voor de partijen bindend blijft indien de overeenkomst zonder de oneerlijke bedingen kan voortbestaan’ (arresten van 15 maart 2012, Pereničová en Perenič, C-453/10, EU:C:2013:144, punt 29, en 29 april 2021, Bank BPH, C-19/20, EU:C:2013:341, punt 53).

In dat verband moet de nationale rechter die vaststelt dat bedingen in een overeenkomst oneerlijk zijn, overeenkomstig artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 ten eerste alle volgens het nationale recht daaruit voortvloeiende gevolgen trekken, zodat de consument door die bedingen niet is gebonden en, ten tweede, beoordelen of de betrokken overeenkomst zonder die oneerlijke bedingen kan voortbestaan (beschikking van 22 februari 2018, ERSTE Bank Hungary, C-126/17, niet gepubliceerd, EU:C:2018:107, punt 38 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

De door de Uniewetgever met betrekking tot richtlijn 93/13 nagestreefde doelstelling bestaat immers in het herstel van het evenwicht tussen de partijen, in principe met behoud van de geldigheid van een overeenkomst in haar geheel, en niet in een nietigverklaring van alle overeenkomsten met oneerlijke bedingen (zie in die zin arresten van 14 maart 2019, Dunai, C-118/17, EU:C:2019:207, punt 40 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en 2 september 2021, OTP Jelzálogbank e.a., C-932/19, EU:C:2021:673, punt 40).

Het Hof heeft herhaaldelijk geoordeeld dat hoewel de lidstaten door middel van hun nationale recht dienen te bepalen hoe kan worden vastgesteld dat een in een overeenkomst opgenomen beding oneerlijk is en hoe de concrete juridische gevolgen van deze vaststelling vorm krijgen, dit niet wegneemt dat op basis van een dergelijke vaststelling de situatie waarin de consument zich rechtens en feitelijk zonder dat oneerlijke beding zou hebben bevonden, moet kunnen worden hersteld, met name door een recht in het leven te roepen op terugbetaling van de voordelen die de verkoper op grond van dat oneerlijke beding ten nadele van de consument onverschuldigd heeft verkregen (arrest van 31 mei 2018, Sziber, C-483/16, EU:C:2018:367, punt 34 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bovendien moet, wanneer de nationale rechter van oordeel is dat de betreffende leningsovereenkomst overeenkomstig het overeenkomstenrecht na de schrapping van de oneerlijke bedingen in kwestie juridisch niet kan voortbestaan en wanneer er geen nationale bepaling van aanvullend recht of een toepasselijke bepaling is die met instemming van de partijen bij de overeenkomst deze bedingen kan vervangen, ervan uit worden gegaan dat, voor zover de consument niet te kennen heeft gegeven de oneerlijke bedingen te willen handhaven en de nietigverklaring van de overeenkomst uiterst nadelige gevolgen voor hem zou hebben, het hoge niveau van consumentenbescherming — dat overeenkomstig richtlijn 93/13 moet worden verzekerd — vereist dat de nationale rechter, teneinde het reële evenwicht tussen de wederzijdse rechten en verplichtingen van de partijen bij de overeenkomst te herstellen, met inachtneming van het volledige nationale recht, alle maatregelen neemt die noodzakelijk zijn om de consument te beschermen tegen de uiterst nadelige gevolgen die uit de nietigverklaring van de betrokken leningsovereenkomst — met name vanwege de onmiddellijke opeisbaarheid van de vordering van de verkoper jegens hem — zouden kunnen voortvloeien (arrest van 25 november 2020, Banca B., C-269/19, EU:C:2020:954, punt 41).

Uit het voorgaande volgt dat indien de nationale rechter in een situatie als die in het hoofdgeding, gelet op de aard van de leningsovereenkomst van oordeel is dat het niet mogelijk is de partijen te herstellen in de situatie waarin zij zich zouden hebben bevonden indien deze overeenkomst niet was gesloten, hij zich ervan dient te vergewissen dat de consument uiteindelijk in de positie verkeert waarin hij zich zou hebben bevonden indien het als oneerlijk aangemerkte beding nooit had bestaan.

In een situatie als die van het hoofdgeding zouden de belangen van de consument dus kunnen worden gevrijwaard door middel van terugbetaling van de bedragen die de kredietgever op basis van het als oneerlijk aangemerkte beding onverschuldigd heeft ontvangen, waarbij een dergelijke terugbetaling plaatsvindt op grond van ongerechtvaardigde verrijking. In casu heeft de verwijzende rechter, zoals blijkt uit de verwijzingsbeslissing, de betrokken leningsovereenkomst geherkwalificeerd als een leningsovereenkomst in Hongaarse forint, vervolgens de toepasselijke rente vastgesteld en Lombard verplicht tot terugbetaling van het bedrag dat overeenkomt met de ongerechtvaardigde verrijking.

Er zij evenwel op gewezen dat de bevoegdheden van de rechter niet verder mogen gaan dan hetgeen strikt noodzakelijk is om het contractuele evenwicht tussen de partijen bij de overeenkomst te herstellen en aldus de consument te beschermen tegen de uiterst nadelige gevolgen die uit de nietigverklaring van de betreffende leningsovereenkomst zouden kunnen voortvloeien (arrest van 25 november 2020, Banca B., C-269/19, EU:C:2020:954, punt 44).

Gelet op een en ander dient op de tweede vraag te worden geantwoord dat richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat zij er niet aan in de weg staat dat de bevoegde nationale rechter beslist om de partijen bij een leningsovereenkomst te herstellen in de positie waarin zij zich zouden hebben bevonden indien die overeenkomst niet was gesloten, op grond dat een beding in die overeenkomst dat betrekking heeft op het eigenlijke voorwerp ervan, krachtens die richtlijn oneerlijk moet worden verklaard, met dien verstande dat deze rechter, indien dat herstel niet mogelijk is, zich ervan dient te vergewissen dat de consument uiteindelijk in de positie verkeert waarin hij zich zou hebben bevonden indien het als oneerlijk aangemerkte beding nooit had bestaan.