HvJ EG, 24-06-2008, nr. C-188/07

Het op 29 november 1969 te Brussel tot stand gekomen internationaal verdrag inzake de wettelijke aansprakelijkheid voor schade door verontreiniging door olie, zoals gewijzigd bij het op 27 november 1992 te Londen ondertekende protocol (PB 2004, L 78, blz. 32; hierna: ‘aansprakelijkheidsverdrag’), regelt de aansprakelijkheid van scheepseigenaren voor schade als gevolg van het weglekken van persistente olie uit tankschepen. Het verdrag gaat uit van het beginsel van hun objectieve aansprakelijkheid tot een aan de hand van het tonnage van het schip berekend bedrag en voert een stelsel van verplichte aansprakelijkheidsverzekering in.

Ingevolge artikel II, sub a, ervan is het aansprakelijkheidsverdrag van toepassing op verontreiniging veroorzaakt op het grondgebied, de territoriale zee daaronder begrepen, van een verdragsluitende staat, en binnen de exclusieve economische zone van een verdragsluitende staat, vastgesteld overeenkomstig het internationale recht, of eventueel binnen een gebied buiten en grenzend aan de territoriale zee van die staat, door die staat vastgesteld overeenkomstig het internationale recht en dat zich niet verder uitstrekt dan 200 zeemijl van de basislijnen waarvan de breedte van zijn territoriale zee wordt gemeten.

Volgens artikel III, lid 4, van het aansprakelijkheidsverdrag kan ‘noch op grond van dit verdrag, noch op enige andere grond, een vordering tot vergoeding van schade door verontreiniging worden ingesteld tegen […] een bevrachter (hoe dan ook omschreven, met inbegrip van een rompbevrachter), beheerder of degene in wiens handen de exploitatie van het schip is gelegd […] tenzij de schade het gevolg is van hun persoonlijk handelen of nalaten, begaan hetzij met het opzet om zodanige schade te veroorzaken, hetzij roekeloos en in de wetenschap dat zodanige schade er waarschijnlijk uit zou voortvloeien’.

Het internationaal verdrag betreffende de instelling van een internationaal fonds voor vergoeding van schade door verontreiniging door olie, tot stand gekomen te Brussel op 18 december 1971, zoals gewijzigd bij het op 27 november 1992 te Londen ondertekende protocol (PB 2004, L78, blz. 40; hierna: ‘fondsverdrag’), roept in aanvulling op het aansprakelijkheidsverdrag een regeling in het leven voor de schadevergoeding aan slachtoffers.

Het internationaal fonds voor vergoeding van schade door verontreiniging door olie (hierna: ‘fonds’), dat wordt gefinancierd met bijdragen van de oliemaatschappijen, kan voor een voorval vóór 2003 tot 135 miljoen BTR (bijzondere trekkingsrechten) uitkeren. Volgens artikel 4 van het fondsverdrag kunnen slachtoffers bij de gerechten van de verdragspartij waar de schade is veroorzaakt een vordering tot schadevergoeding instellen, met name wanneer het aansprakelijkheidsverdrag niet voorziet in aansprakelijkheid voor de betrokken schade of wanneer de eigenaar van het schip insolvent is dan wel ingevolge dat verdrag van zijn aansprakelijkheid is ontheven.

Bij het protocol van 2003 bij het internationaal verdrag betreffende de instelling van een internationaal fonds voor vergoeding van schade door verontreiniging door olie van 1992 (PB 2004, L 78, blz. 24) is een internationaal aanvullend fonds voor vergoeding van schade door verontreiniging door olie ingesteld, ‘het internationaal aanvullend fonds voor vergoeding van schade door verontreiniging door olie van 2003’, dat het samen met het fonds mogelijk maakt, tot 750 miljoen rekeneenheden uit te keren per voorval na 1 november 2003.

Artikel 2 van wet nr. 75-633 van 15 juli 1975 betreffende de verwijdering van afvalstoffen en terugwinning van materialen (JORF van 16 juli 1975, blz. 7279), thans artikel L. 541-2 van het milieuwetboek, bepaalt:

De Total-vennootschappen betogen dat de prejudiciële verwijzing niet-ontvankelijk moet worden verklaard, aangezien de Commune de Mesquer reeds schadevergoeding uit het fonds heeft gekregen en dus geen procesbelang heeft. In die omstandigheden is het verzoek om een prejudiciële beslissing van hypothetische aard.

Volgens vaste rechtspraak rust er een vermoeden van relevantie op de vragen betreffende de uitlegging van het gemeenschapsrecht die de nationale rechter heeft gesteld binnen het onder zijn eigen verantwoordelijkheid geschetste feitelijke en wettelijke kader, ten aanzien waarvan het niet aan het Hof is de juistheid te onderzoeken. Het Hof kan slechts weigeren uitspraak te doen op een verzoek van een nationale rechter wanneer duidelijk blijkt dat de gevraagde uitlegging van het gemeenschapsrecht geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, of wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is of het Hof niet beschikt over de gegevens, feitelijk en rechtens, die noodzakelijk zijn om een zinvol antwoord te geven op de gestelde vragen (zie in die zin arrest van 7 juni 2007, Van der Weerd e.a., C-222/05-C-225/05, Jurispr. blz. I-4233, punt 22 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Voorts is het volgens vaste rechtspraak aan de nationale rechterlijke instanties waaraan een geschil is voorgelegd, om zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van hun vonnis te beoordelen, als de relevantie van de vragen die zij aan het Hof voorleggen (arrest van 15 juni 2006, Air Liquide Industries Belgium, C-393/04 en C-41/05, Jurispr. blz. I-5293, punt 24 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Dienaangaande blijkt uit de stukken dat de Commune de Mesquer inderdaad bedragen uit het fonds heeft ontvangen, die zijn betaald op het verzoek tot schadevergoeding dat door de gemeente was ingediend bij met name de eigenaar van de Erika en het fonds. Deze bedragen zijn vastgelegd in schikkingen, waarbij de gemeente uitdrukkelijk heeft afgezien van alle gerechtelijke stappen, op straffe van terugbetaling van de betaalde bedragen.

De verwijzende rechter beschikte kennelijk over deze informatie, maar heeft toch niet geoordeeld dat op het hoofdgeding niet meer behoefde te worden beslist of dat de Commune de Mesquer geen procesbelang meer had, en evenmin heeft hij ervan afgezien het Hof zijn prejudiciële vragen te stellen.

Derhalve moeten de vragen van de Cour de cassation worden beantwoord.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of zware stookolie die wordt verkocht voor brandstofdoeleinden, kan worden aangemerkt als afvalstof in de zin van artikel 1, sub a, van richtlijn 75/442.

De Total-vennootschappen, de lidstaten die opmerkingen hebben ingediend en de Commissie zijn van mening dat deze vraag ontkennend moet worden beantwoord. Alleen de Commune de Mesquer stelt dat zware stookolie moet worden aangemerkt als afvalstof en bovendien tot de categorie gevaarlijke en verboden producten behoort.

Om te beginnen moet erop worden gewezen dat ingevolge artikel 1, sub a, van richtlijn 75/442 als afvalstof dient te worden beschouwd, elke stof of elk voorwerp behorende tot de in bijlage I bij die richtlijn genoemde categorieën, waarvan de houder zich ontdoet, voornemens is zich te ontdoen of zich moet ontdoen.

Het toepassingsgebied van het begrip afvalstof in de context van deze richtlijn hangt dus af van de betekenis van de woorden ‘zich te ontdoen’ (arrest van 18 december 1997, Inter-Environnement Wallonie, C-129/96, Jurispr. blz. I-7411, punt 26), en bij de uitlegging van deze woorden moet derhalve overeenkomstig de rechtspraak van het Hof rekening worden gehouden met de doelstelling van de richtlijn (arrest van 15 juni 2000, ARCO Chemie Nederland e.a., C-418/97 en C-419/97, Jurispr. blz. I-4475, punt 37), te weten volgens de derde overweging van de considerans de bescherming van de gezondheid van de mens en van het milieu tegen de schadelijke gevolgen veroorzaakt door het ophalen, het transport, de behandeling, de opslag en het storten van afvalstoffen, tegen de achtergrond van artikel 174, lid 2, EG, dat bepaalt dat de Gemeenschap in haar milieubeleid naar een hoog niveau van bescherming streeft en dat dit beleid onder meer berust op het voorzorgsbeginsel en het beginsel van preventief handelen (zie arrest van 11 november 2004, Niselli, C-457/02, Jurispr. blz. I-10853, punt 33).

Het Hof heeft tevens geoordeeld dat, gelet op de doelstelling van richtlijn 75/442 het begrip afvalstof niet restrictief kan worden uitgelegd (zie arrest ARCO Chemie Nederland e.a., reeds aangehaald, punt 40).

Dit begrip kan alle voorwerpen en stoffen omvatten waarvan de eigenaar zich ontdoet, zelfs al hebben zij commerciële waarde en worden zij opgehaald voor handelsdoeleinden met het oog op recycling, terugwinning of hergebruik (zie met name arrest van 18 april 2002, Palin Granit en Vehmassalon kansanterveystyön kuntayhtymän hallitus, C-9/00, Jurispr. blz. I-3533, hierna; ‘arrest Palin Granit’, punt 29 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bepaalde omstandigheden kunnen een aanwijzing zijn voor een handeling, een voornemen of een verplichting om zich van een stof of voorwerp te ontdoen in de zin van artikel 1, sub a, van richtlijn 75/442. Dat is met name het geval wanneer de gebruikte stof een productieresidu is, dat wil zeggen een product dat niet als zodanig was beoogd (arrest ARCO Chemie Nederland e.a., reeds aangehaald, punten 83 en 84). Zo heeft het Hof verklaard dat bij winning vrijgekomen ganggesteente uit een granietgroeve, dat niet de door de exploitant in eerste instantie beoogde productie vormt, in beginsel een afvalstof is (arrest Palin Granit, punten 32 en 33).

Niettemin is het mogelijk dat goederen, materialen of grondstoffen die worden verkregen bij een productieproces of door delving zonder dat die handelingen in de eerste plaats op de winning daarvan zijn gericht, geen residu vormen, maar een bijproduct waarvan de onderneming zich niet wenst te ontdoen, maar dat zij in een later stadium, in economisch gunstige omstandigheden, wil exploiteren of op de markt brengen zonder voorafgaande bewerking (zie arrest Palin Granit, punt 34, en beschikking van 15 januari 2004, Saetti en Frediani, C-235/02, Jurispr. blz. I-1005, punt 35).

Er is immers geen enkele rechtvaardigingsgrond om de bepalingen van richtlijn 75/442 toe te passen op goederen, materialen of grondstoffen die economisch gezien de waarde hebben van producten, ongeacht of zij enige bewerking hebben ondergaan of niet, en die als zodanig onder de wettelijke regeling vallen die op deze producten van toepassing is (zie arrest Palin Granit, punt 35, en beschikking Saetti en Frediani, reeds aangehaald, punt 35).

Gelet echter op de verplichting om het begrip afvalstoffen ruim uit te leggen teneinde de nadelen en de schadelijke gevolgen die deze stoffen naar hun aard met zich brengen, te beperken, moet deze redenering met betrekking tot bijproducten alleen worden gevolgd voor situaties waarin hergebruik van een goed, materiaal of grondstof niet slechts mogelijk, maar zeker is, zonder voorafgaande bewerking en als voortzetting van het productieproces (arrest Palin Granit, punt 36, en beschikking Saetti en Frediani, reeds aangehaald, punt 36).

Naast het criterium of een stof een productieresidu is, is dus de mate van waarschijnlijkheid dat deze stof zonder voorafgaande bewerking wordt hergebruikt, een tweede relevant criterium om te beoordelen of de stof een afvalstof is in de zin van richtlijn 75/442. Wanneer het niet slechts mogelijk is, de stof te hergebruiken, maar er voor de houder ook economisch voordeel bestaat om dit te doen, is de waarschijnlijkheid van hergebruik groot. In dat geval kan de betrokken stof niet meer worden gezien als een stof waarvan de houder tracht ‘zich te ontdoen’, maar moet zij worden beschouwd als een echt product (zie arrest Palin Granit, punt 37).

In het hoofdgeding is de in geding zijnde stof kennelijk verkregen na olieraffinage.

Dit residu kan evenwel commercieel worden geëxploiteerd in economisch gunstige omstandigheden, zoals wordt bevestigd door het feit dat er een handelsovereenkomst over is gesloten en dat het voldoet aan de specificaties van de koper, zoals door de verwijzende rechter wordt benadrukt.

Derhalve moet op de eerste vraag worden geantwoord dat een stof als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, zware stookolie die wordt verkocht als brandstof, geen afvalstof is in de zin van richtlijn 75/442, wanneer zij wordt geëxploiteerd of verhandeld in economisch gunstige omstandigheden en feitelijk kan worden gebruikt als brandstof zonder dat voorafgaande bewerking noodzakelijk is.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of zware stookolie die in zee is weggelekt na een schipbreuk, in die omstandigheden moet worden aangemerkt als afvalstof in de zin van categorie Q4 van bijlage I bij richtlijn 75/442.

Met zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of in de omstandigheden waarin een olietanker vergaat, de producent van de in zee weggelekte zware stookolie en/of de verkoper van die olie en bevrachter van het schip dat deze stof vervoerde, kunnen worden verplicht de kosten van verwijdering van de aldus ontstane afvalstoffen te dragen, terwijl de in zee weggelekte stof werd vervoerd door een derde, in casu een zeevrachtvervoerder.