HvJ EG, 16-10-2007, nr. C-411/05

Zoals blijkt uit zowel de titel, de considerans, de inhoud als het doel van richtlijn 2000/78 beoogt deze een algemeen kader te scheppen om voor eenieder gelijke behandeling ‘in arbeid en beroep’ te waarborgen, door eenieder een effectieve bescherming te bieden tegen discriminatie op een van de in artikel 1 genoemde gronden, waaronder leeftijd.

In het bijzonder uit artikel 3, lid 1, sub c, van richtlijn 2000/78 vloeit voort dat deze richtlijn in het kader van de aan de Gemeenschap verleende bevoegdheden ‘op alle personen van toepassing [is] […] met betrekking tot werkgelegenheid en arbeidsvoorwaarden, met inbegrip van ontslag en beloning’.

Het is juist dat deze richtlijn volgens de 14e overweging van de considerans ervan de nationale bepalingen waarin de pensioengerechtigde leeftijd wordt vastgesteld, onverlet laat. Deze overweging houdt echter enkel de verklaring in, dat de richtlijn niet treedt in de bevoegdheid van de lidstaten om de pensioengerechtigde leeftijd vast te stellen, en verzet zich geenszins tegen de toepassing van deze richtlijn op nationale maatregelen betreffende de voorwaarden voor ontbinding van een arbeidsovereenkomst wanneer de aldus bepaalde pensioengerechtigde leeftijd wordt bereikt.

De regeling die aan de orde is in het hoofdgeding, waarin de beëindiging van rechtswege van de arbeidsverhouding tussen een werkgever en een werknemer zodra deze laatste de leeftijd van 65 jaar heeft bereikt, rechtsgeldig wordt geacht, is van invloed op de duur van de arbeidsverhouding die partijen bindt, en meer in het algemeen op de uitoefening door de betrokken werknemer van zijn beroepsactiviteit, door hem te beletten om in de toekomst deel te nemen aan het arbeidsproces.

Bijgevolg moet een zodanige regeling worden aangemerkt als een regeling betreffende ‘werkgelegenheid en arbeidsvoorwaarden, met inbegrip van ontslag en beloning’ in de zin van artikel 3, lid 1, sub c, van richtlijn 2000/78.

In deze omstandigheden is de richtlijn van toepassing op een situatie als die welke aanleiding heeft gegeven tot het bij de verwijzende rechter aanhangige hoofdgeding.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of het verbod van elke discriminatie op grond van leeftijd met betrekking tot werkgelegenheid en arbeidsvoorwaarden aldus moet worden uitgelegd, dat het zich verzet tegen een nationale regeling als aan de orde in het hoofdgeding, waarin de geldigheid wordt erkend van in collectieve overeenkomsten voorkomende clausules betreffende gedwongen pensionering die daarvoor als enige voorwaarden stellen dat de werknemer de door de nationale wetgeving op 65 jaar gestelde leeftijdsgrens voor pensioengerechtigdheid heeft bereikt en voldoet aan de overige in de socialezekerheidswetgeving gestelde voorwaarden om aanspraak te kunnen maken op een op premie- of bijdragebetaling berustend ouderdomspensioen.

Richtlijn 2000/78 heeft volgens artikel 1 ervan tot doel, op het gebied van arbeid en beroep bepaalde vormen van discriminatie, waaronder die op grond van leeftijd, te bestrijden, zodat in de lidstaten het beginsel van gelijke behandeling kan worden toegepast.

Volgens artikel 2, lid 1, van richtlijn 2000/78 wordt voor de toepassing van deze richtlijn onder het ‘beginsel van gelijke behandeling’ verstaan, de afwezigheid van elke vorm van directe of indirecte discriminatie op basis van een van de in artikel 1 van deze richtlijn genoemde gronden. Artikel 2, lid 2, sub a, van de richtlijn preciseert dat voor de toepassing van lid 1 van dit artikel er sprake is van directe discriminatie wanneer iemand op basis van een van de in artikel 1 van de richtlijn genoemde gronden ongunstiger wordt behandeld dan een ander in een vergelijkbare situatie.

Een nationale regeling als aan de orde in het hoofdgeding, volgens welke het bereiken door de werknemer van de in die regeling vastgelegde pensioengerechtigde leeftijd meebrengt dat de arbeidsovereenkomst van rechtswege wordt ontbonden, moet worden aangemerkt als een regeling die werknemers die deze leeftijd hebben bereikt, direct ongunstiger behandelt dan alle andere economisch actieven. Een dergelijke regeling schept dus een direct op leeftijd gegrond verschil in behandeling, zoals bedoeld in artikel 2, leden 1 en 2, sub a, van richtlijn 2000/78.

Uit artikel 6, lid 1, eerste alinea, van de richtlijn blijkt echter juist wat verschillen in behandeling op grond van leeftijd betreft, dat dergelijke ongelijkheden geen verboden discriminatie in de zin van artikel 2 van de richtlijn vormen ‘indien zij in het kader van de nationale wetgeving objectief en redelijk worden gerechtvaardigd door een legitiem doel, met inbegrip van legitieme doelstellingen van het beleid op het terrein van de werkgelegenheid, de arbeidsmarkt of de beroepsopleiding, en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn’. De tweede alinea van ditzelfde lid somt meerdere voorbeelden op van verschillen in behandeling die de in de eerste alinea genoemde kenmerken vertonen en dus met het gemeenschapsrecht verenigbaar zijn.

Zoals de advocaat-generaal in punt 71 van zijn conclusie heeft opgemerkt, is de enige overgangsbepaling — op grond waarvan in collectieve overeenkomsten clausules inzake gedwongen pensionering van werknemers mogen worden opgenomen — vastgesteld op instigatie van de sociale partners, in het kader van een nationaal beleid dat is gericht op bevordering van de toegang tot arbeid door een betere verdeling van de werkgelegenheid tussen de generaties.

Het is juist dat de verwijzende rechter heeft benadrukt dat genoemde bepaling formeel niet naar een dergelijke doelstelling verwijst.

Dit enkele feit is echter niet bepalend.

Uit artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 kan namelijk niet worden afgeleid dat een gebrek aan precisie met betrekking tot het nagestreefde doel van de betrokken nationale regeling automatisch zou uitsluiten dat zij kan worden gerechtvaardigd op grond van deze bepaling.

Bij ontbreken van een dergelijke precisie is het echter wel van belang dat het onderliggende doel van de betrokken maatregel kan worden bepaald aan de hand van andere elementen, ontleend aan de algemene context van de betrokken maatregel, zodat de legitimiteit ervan en het passende en noodzakelijke karakter van de ter bereiking van dit doel gebruikte middelen door de rechter kunnen worden getoetst.

In casu blijkt uit de uiteenzettingen van de verwijzende rechter dat ten eerste de gedwongen pensionering van werknemers vanaf een bepaalde leeftijd in de loop van 1980 tegen een economische achtergrond die werd gekenmerkt door hoge werkloosheid, in de Spaanse regelgeving is ingevoerd teneinde in het kader van het nationale werkgelegenheidsbeleid aan werkzoekenden mogelijkheden op de arbeidsmarkt te bieden.

Ten tweede werd een dergelijke doelstelling uitdrukkelijk vermeld in de Tiende aanvullende bepaling.

Ten derde heeft de Spaanse wetgever na de intrekking in 2001 van deze aanvullende bepaling en na de ondertekening door de Spaanse regering, de werkgeversorganisaties en de vakbonden van de ‘verklaring betreffende de sociale dialoog 2004 inzake concurrentiekracht, stabiele werkgelegenheid en sociale cohesie’, het instrument van de gedwongen pensionering opnieuw ingevoerd bij wet 14/2005. Deze wet heeft zelf tot doel om voor werkzoekenden mogelijkheden te scheppen op de arbeidsmarkt. Daartoe stelt het enige artikel van deze wet de mogelijkheid om in collectieve overeenkomsten clausules op te nemen die voorzien in ontbinding van de arbeidsovereenkomst bij het bereiken van de pensioenleeftijd, afhankelijk van de voorwaarde dat deze maatregel ‘verband houdt met in de collectieve overeenkomst omschreven doelstellingen die verenigbaar zijn met het werkgelegenheidsbeleid’, zoals ‘de omzetting van tijdelijke contracten in contracten voor onbepaalde tijd, handhaving van de werkgelegenheid en aanwerving van nieuwe werknemers’.

In deze context, en gelet op de talrijke rechtszaken over de rechtsgevolgen, na de intrekking van de Tiende aanvullende bepaling, van clausules inzake gedwongen pensionering in collectieve overeenkomsten die waren gesloten onder vigeur van wet 8/1980 in zijn oorspronkelijke versie en in zijn herziene versie zoals goedgekeurd bij koninklijk wetsdecreet 1/1995, en gelet ook op de rechtsonzekerheid die daaruit voortvloeide voor de sociale partners, heeft de enige overgangsbepaling bevestigd dat krachtens die collectieve overeenkomsten een leeftijdsgrens voor pensionering kan worden gesteld.

Gezien in zijn context beoogt de enige overgangsbepaling derhalve de nationale arbeidsmarkt te reguleren, met name om de werkloosheid te bestrijden.

Deze beoordeling vindt eveneens steun in het feit dat in casu artikel 19, derde alinea, van de collectieve overeenkomst uitdrukkelijk de ‘bevordering van de werkgelegenheid’ noemt als doel van de bij deze bepaling ingevoerde maatregel.

De legitimiteit van een dergelijke doelstelling van algemeen belang kan redelijkerwijs niet in twijfel worden getrokken, aangezien het werkgelegenheidsbeleid en de situatie op de arbeidsmarkt behoren tot de doelstellingen die uitdrukkelijk zijn genoemd in artikel 6, lid 1, eerste alinea, van richtlijn 2000/78, en de bevordering van een hoog niveau van werkgelegenheid overeenkomstig de artikelen 2, eerste alinea, eerste streepje, EU en 2 EG een van de zowel door de Europese Unie als door de Gemeenschap nagestreefde doelstellingen vormt.

Bovendien heeft het Hof reeds overwogen dat de bevordering van de werkgelegenheid onbetwistbaar een doelstelling van sociaal- of werkgelegenheidsbeleid van de lidstaten vormt (zie met name arrest van 11 januari 2007, ITC, C-208/05, Jurispr. blz. I-181, punt 39), en deze beoordeling moet onmiskenbaar ook gelden voor de instrumenten van nationaal werkgelegenheidsbeleid waarmee een verbetering wordt beoogd van de kansen op integratie in het beroepsleven van bepaalde categorieën werknemers.

Een doelstelling als die waarop de in het hoofdgeding omstreden regeling is gericht, moet derhalve in beginsel worden aangemerkt als een ‘in het kader van de nationale wetgeving objectie[ve] en redelijk[e]’ rechtvaardiging zoals bedoeld in artikel 6, lid 1, eerste alinea, van richtlijn 2000/78, voor een door de lidstaten voorgeschreven verschil in behandeling op grond van leeftijd.

Gelet op de formulering van de betrokken bepaling moet nog worden onderzocht of de middelen voor het bereiken van een dergelijk doel ‘passend en noodzakelijk’ zijn.

Bij de huidige stand van het gemeenschapsrecht beschikken de lidstaten, en in voorkomend geval de sociale partners, op nationaal niveau over een ruime beoordelingsvrijheid, niet alleen bij de beslissing welke van meerdere doelstellingen van sociaal en werkgelegenheidsbeleid zij specifiek willen nastreven, maar ook bij het bepalen van de maatregelen waarmee deze doelstelling kan worden verwezenlijkt (zie in die zin arrest van 22 november 2005, Mangold, C-144/04, Jurispr. blz. I-9981, punt 63).

Zoals reeds blijkt uit de woorden ‘specifieke bepalingen […] die naargelang de situatie in de lidstaten kunnen verschillen’ in overweging 25 van de considerans van richtlijn 2000/78, geldt dit met name voor de beslissing om de duur van het arbeidsleven van werknemers te verlengen of om integendeel in vroegtijdige pensionering van werknemers te voorzien, waartoe de betrokken nationale autoriteiten zich genoodzaakt kunnen zien om redenen van politieke, economische, sociale, demografische en/of budgettaire aard en op grond van de concrete situatie op de arbeidsmarkt van een bepaalde lidstaat.

Voorts moeten de bevoegde autoriteiten op nationaal, regionaal of sectorniveau de voor het bereiken van een legitieme doelstelling van algemeen belang ingezette middelen kunnen wijzigen, bijvoorbeeld door ze aan te passen aan de ontwikkeling van de werkgelegenheidssituatie in de betrokken lidstaat. Dat in casu de gedwongen pensionering in Spanje opnieuw is ingevoerd na meerdere jaren afgeschaft te zijn geweest, is derhalve niet relevant.

Aldus staat het aan de bevoegde autoriteiten van de lidstaten om het juiste evenwicht te vinden tussen de verschillende betrokken belangen. Daarbij dient echter erop worden gelet dat de in deze context genomen nationale maatregelen niet verder gaan dan passend en noodzakelijk is voor het bereiken van het door de betrokken lidstaat nagestreefde doel.

Dat de autoriteiten van de lidstaten een maatregel als de onderhavige passend en noodzakelijk kunnen achten voor het bereiken van het in het kader van het nationale werkgelegenheidsbeleid gepresenteerde legitieme doel — bevordering van volledige werkgelegenheid door verbetering van de toegang tot de arbeidsmarkt —, lijkt niet onredelijk.

Bovendien kan de betrokken maatregel niet worden aangemerkt als een excessieve inbreuk op de gerechtvaardigde aanspraken van werknemers die wegens het bereiken van de voorgeschreven leeftijdsgrens gedwongen worden gepensioneerd, aangezien de betrokken regeling niet alleen is gebaseerd op een bepaalde leeftijd, maar tevens rekening houdt met de omstandigheid of de belanghebbenden aan het einde van hun beroepsloopbaan aanspraak hebben op een financiële vergoeding in de vorm van een ouderdomspensioen als voorzien in de nationale regeling die in het hoofdgeding aan de orde is, waarvan de hoogte niet als onredelijk kan worden beschouwd.

Overigens biedt de betrokken nationale regeling de sociale partners de mogelijkheid om het instrument van de gedwongen pensionering toe te passen door middel van collectieve overeenkomsten — en derhalve met een niet te verwaarlozen flexibiliteit — zodat niet alleen naar behoren rekening kan worden gehouden met de globale situatie op de betrokken arbeidsmarkt, maar ook met de kenmerken van de betrokken arbeidsplaatsen.

Gelet op deze elementen kan niet met recht worden gesteld dat een regeling als aan de orde in het hoofdgeding, onverenigbaar met richtlijn 2000/78 is.

Gelet op de voorgaande uitlegging van richtlijn 2000/78 hoeft het Hof zich niet uit te spreken over artikel 13 EG, waarop de eerste prejudiciële vraag tevens betrekking heeft en op de grondslag waarvan deze richtlijn is vastgesteld.

Gelet op het voorgaande moet op de eerste vraag worden geantwoord dat het verbod van elke discriminatie op grond van leeftijd, zoals uitgewerkt in richtlijn 2000/78, aldus moet worden uitgelegd, dat het zich niet verzet tegen een nationale regeling als aan de orde in het hoofdgeding, waarin de geldigheid wordt erkend van in collectieve overeenkomsten voorkomende clausules betreffende gedwongen pensionering die daarvoor als enige voorwaarden stellen dat de werknemer de door de nationale wetgeving op 65 jaar gestelde leeftijdsgrens voor pensioengerechtigdheid heeft bereikt en voldoet aan de overige in de socialezekerheidswetgeving gestelde voorwaarden om aanspraak te kunnen maken op een op premie- of bijdragebetaling berustend ouderdomspensioen, wanneer de betrokken maatregel, hoewel gebaseerd op de leeftijd,