HvJ EG, 18-07-2007, nr. C-119/05

Artikel 4, sub c, EGKS-Verdrag verbiedt de lidstaten subsidie of steun, in welke vorm ook, te verlenen in de kolen- en staalsector.

Vanaf 1980 is er, in het licht van de steeds ernstiger en algemener crisissituatie in de ijzer- en staalsector in Europa, een reeks uitzonderingsmaatregelen op dit absolute en onvoorwaardelijke verbod vastgesteld op basis van artikel 95, eerste en tweede alinea, EGKS-Verdrag.

In het bijzonder is bij beschikking nr. 2320/81/EGKS van de Commissie van 7 augustus 1981 tot invoering van communautaire regels voor steun aan de ijzer- en staalindustrie (PB L 288, blz. 14; hierna: ‘tweede steuncode’), een tweede code inzake staatssteun aan de ijzer- en staalindustrie vastgesteld. Doel van deze code was de verlening van steun voor de sanering van ijzer- en staalbedrijven toe te staan en de productiecapaciteit terug te brengen tot op het niveau van de verwachte vraag en tegelijkertijd de geleidelijke afschaffing van deze steun binnen vooraf bepaalde termijnen te regelen, zowel wat de kennisgeving aan de Commissie (tot en met 30 september 1982) en de goedkeuring ervan (tot en met 1 juli 1983) als wat de uitbetaling ervan betreft (tot en met 31 december 1984). Deze termijnen zijn bij beschikking nr. 1018/85/EGKS van de Commissie van 19 april 1985 tot wijziging van beschikking nr. 2320/81 (PB L 110, blz. 5), wat de kennisgeving betreft verlengd tot en met 31 mei 1985, wat de goedkeuring betreft tot en met 1 augustus 1985 en wat de uitbetaling betreft tot en met 19 april 1985.

De tweede steuncode voorzag in een verplichte procedure van goedkeuring door de Commissie van alle voorgenomen steunmaatregelen. In het bijzonder artikel 8, lid 1, daarvan bepaalde:

Bij beschikking nr. 3484/85/EGKS van de Commissie van 27 november 1985 tot invoering van communautaire regels voor de steun aan de ijzer- en staalindustrie (PB L 340, blz. 1; hierna: ‘derde steuncode’), is de tweede steuncode vervangen en een derde code inzake staatssteun aan de ijzer- en staalindustrie ingesteld teneinde tussen 1 januari 1986 en 31 december 1988 een nieuwe — beperktere — uitzondering op het verbod van artikel 4, sub c, EGKS-Verdrag toe te staan.

Krachtens artikel 3 van de derde steuncode kon de Commissie met name steunmaatregelen goedkeuren voor de aanpassing van installaties aan nieuwe wettelijke normen op het gebied van de milieubescherming. De toegekende steun mocht het plafond van 15 % aan netto subsidie-equivalent van de investeringskosten niet overschrijden.

Artikel 1, lid 3, van de derde steuncode preciseerde dat de in die code bedoelde steunmaatregelen alleen overeenkomstig de procedure van artikel 6 tot uitvoering mochten worden gebracht en niet konden leiden tot enige uitbetaling na 31 december 1988.

Artikel 6, leden 1, 2 en 4, van de derde steuncode luidt als volgt:

De derde steuncode is per 1 januari 1989 vervangen door een vierde steuncode, die gold tot en met 31 december 1991 en was ingesteld bij beschikking nr. 322/89/EGKS van de Commissie van 1 februari 1989 tot invoering van communautaire regels voor de steun aan de ijzer- en staalindustrie (PB L 38, blz. 8), waarin met name artikel 3 van de derde steuncode was overgenomen.

Sinds de buitenwerkingtreding van het EGKS-Verdrag, op 23 juli 2002, is het stelsel van het EG-Verdrag ook van toepassing geworden op steun verleend aan de staal- en ijzerindustrie.

Wet nr. 183 van 2 mei 1976 betreffende buitengewone interventie in de Mezzogiorno (legge nr. 183/1976 sulla disciplina dell'intervento straordinario nel Mezzogiorno) (GURI nr. 121, van 8 mei 1976; hierna: ‘wet nr. 183/1976’) voorziet met name in de mogelijkheid om subsidie toe te kennen, zowel in de vorm van geldsommen als in de vorm van rentevergoedingen, tot 30 % van het bedrag van de investeringskosten voor industriële projecten in de regio Mezzogiorno.

Artikel 2909 van het Italiaanse burgerlijk wetboek (codice civile), met het opschrift ‘Gezag van gewijsde’, luidt als volgt:

Volgens de verwijzende rechter geldt deze bepaling niet alleen voor middelen die in de betrokken procedure zijn ingeroepen, maar eveneens voor middelen die hadden kunnen worden ingeroepen.

Procedureel gezien sluit deze bepaling uit dat beroep wordt ingesteld over geschillen waarover een andere rechterlijke instantie reeds definitief uitspraak heeft gedaan.

Op 6 november 1985 heeft Lucchini op basis van wet nr. 183/1976 bij de bevoegde autoriteiten steun aangevraagd voor de modernisering van bepaalde ijzer- en staalinstallaties. Voor een totale investering van 2 550 miljoen ITL verzocht Lucchini om een subsidie van 765 miljoen ITL (corresponderend met 30 % van de investeringskosten) en om een lening van 1 020 miljoen ITL tegen een verlaagde rentevoet. De kredietinstelling belast met het onderzoek van de aanvraag voor de lening, heeft de lening van het gevraagde bedrag toegezegd voor de duur van 10 jaar tegen een verlaagde rentevoet van 4,25 %.

Bij brief van 20 april 1988 hebben de bevoegde Italiaanse autoriteiten, conform artikel 6, lid 1, van de derde steuncode, het voornemen om aan Lucchini steun te verlenen bij de Commissie aangemeld. Volgens de aanmelding ging het daarbij om steun betrekking hebbend op een investering in de verbetering van de bescherming van het milieu. De omvang van de rentesubsidie over de lening van 1 020 miljoen ITL zou neerkomen op 367 miljoen ITL.

Bij brief van 22 juni 1988 heeft de Commissie om nadere inlichtingen verzocht over de aard van de investeringen waarvoor de steun zou worden verleend, en over de precieze voorwaarden (percentage, duur) van de gevraagde lening. In deze brief werd de bevoegde autoriteiten ook gevraagd aan te geven of de steun werd toegekend in het kader van de toepassing van een algemene regeling ten behoeve van de milieubescherming teneinde een aanpassing van de installaties aan nieuwe normen ter zake mogelijk te maken, onder opgave van die normen. De bevoegde autoriteiten hebben niet gereageerd op deze brief.

Gezien het naderen van het verstrijken van de bij de derde steuncode gestelde termijn van 31 december 1988 om steun te kunnen verlenen, hebben de bevoegde autoriteiten op 16 november 1988 besloten om Lucchini op voorlopige basis steun te verlenen ten belope van 382,5 miljoen ITL, zijnde 15 % van de investeringskosten (in plaats van 30 %, zoals voorzien in wet nr. 183/1976), uit te keren vóór 31 december 1988, zoals de derde steuncode vereiste. De rentesubsidie werd echter geweigerd, omdat anders het totaal van de toegekende steun de toegestane 15 %-grens van de derde steuncode zou overschrijden. Overeenkomstig artikel 6 van de derde steuncode is de vaststelling van de definitieve steunmaatregel afhankelijk gesteld van de goedkeuring door de Commissie en zijn de bevoegde autoriteiten niet tot uitbetaling overgegaan.

Aangezien de Commissie wegens het ontbreken van ophelderingen door de bevoegde autoriteiten de verenigbaarheid van de voorgenomen steunmaatregelen met de gemeenschappelijke markt niet zomaar kon beoordelen, heeft zij jegens hen de procedure van artikel 6, lid 4, van de derde steuncode ingeleid en hen daarvan bij brief van 13 januari 1989 in kennis gesteld. Een mededeling over deze procedure is bekend gemaakt in het Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen van 23 maart 1990 (PB C 73, blz. 5).

Bij telexbericht van 9 augustus 1989 hebben de bevoegde autoriteiten de Commissie nadere informatie over de betrokken steunmaatregelen verstrekt. Bij brief van 18 oktober 1989 heeft de Commissie deze autoriteiten te kennen gegeven dat zij geen genoegen kon nemen met hun antwoord, daar een aantal details nog steeds ontbraken. In deze brief heeft de Commissie tevens aangegeven dat zij bij het uitblijven van een aanvaardbaar antwoord na een termijn van 15 werkdagen, op basis van de informatie waarover zij beschikte, een eindbeschikking zou kunnen geven. Op deze brief is geen antwoord gekomen.

Bij beschikking 90/555/EGKS van 20 juni 1990 betreffende een voornemen van de Italiaanse autoriteiten om steun te verlenen aan de staalbedrijven Tirreno en Siderpotenza (N195/88 — N200/88) (PB L 314, blz. 17), heeft de Commissie alle ten gunste van Lucchini voorgenomen steunmaatregelen onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt verklaard, omdat volgens haar niet was aangetoond dat aan de noodzakelijke voorwaarden voor de in artikel 3 van de derde steuncode opgenomen uitzondering was voldaan.

Van de beschikking is bij brief van 20 juli 1990 kennisgegeven aan de bevoegde autoriteiten en zij is bekendgemaakt in het Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen van 14 november 1990. Lucchini heeft geen beroep aangetekend tegen deze beschikking binnen de termijn van artikel 33, derde alinea, EGKS-Verdrag.

Voordat beschikking 90/555 werd vastgesteld had Lucchini, daar de steun nog niet was uitbetaald, op 6 april 1989 de bevoegde autoriteiten voor het Tribunale civile e penale di Roma gedaagd om haar aanspraak te doen gelden op uitbetaling van de volledige steun die aanvankelijk was aangevraagd (te weten een subsidie van 765 miljoen ITL en een rentesubsidie van 367 miljoen ITL).

Bij uitspraak van 24 juli 1991, dat wil zeggen na de vaststelling van beschikking 90/555, heeft het Tribunale civile e penale di Roma geoordeeld dat Lucchini recht had op de steun in kwestie en heeft het de bevoegde autoriteiten veroordeeld tot betaling van de gevorderde bedragen. Deze uitspraak was volledig op wet nr. 183/1976 gebaseerd. Noch het EGKS-Verdrag noch de derde of de vierde steuncode, noch beschikking 90/555 is voor het Tribunale civile e penale di Roma door partijen genoemd en deze rechter heeft evenmin ambtshalve daarnaar verwezen. De tweede steuncode was door de bevoegde autoriteiten genoemd, maar genoemde rechter heeft de verwijzing daarnaar van de hand gewezen omdat die code ten tijde van de feiten niet langer van kracht was.

De bevoegde autoriteiten hebben tegen deze uitspraak hoger beroep ingesteld bij de Corte d'appello di Roma. Zij hebben de bevoegdheid van de burgerlijke rechters betwist en betoogd dat zij niet verplicht waren de steun uit te keren en, voor het eerst, subsidiair, dat een dergelijke verplichting krachtens artikel 3 van de derde steuncode slechts bestond ten belope van het maximum van 15 % van de investering.

Bij arrest van 6 mei 1994 heeft de Corte d'appello di Roma dit hoger beroep verworpen en de uitspraak van het Tribunale civile e penale di Roma bevestigd.

In een nota van 19 januari 1995 heeft de Avvocatura Generale dello Stato het arrest van de Corte d'appello di Roma onderzocht. Zij is daarbij tot de slotsom gekomen dat dit arrest in overeenstemming met de motiverings- en de rechtsregels was gewezen. Bijgevolg hebben de bevoegde autoriteiten geen cassatieberoep ingesteld. Nu dat arrest niet is aangevochten, is het op 28 februari 1995 in kracht van gewijsde gegaan.

Daar de steunbedragen nog steeds niet werden uitgekeerd, heeft de president van het Tribunale civile e penale di Roma, na een beroep van Lucchini, de bevoegde autoriteiten op 20 november 1995 gelast de aan Lucchini verschuldigde bedragen te betalen. Dit dwangbevel is uitvoerbaar bij voorraad verklaard en omdat niet aan het dwangbevel werd voldaan, heeft Lucchini in februari 1996 beslag laten leggen op bepaalde zaken van het MICA, in het bijzonder op dienstauto's.

Bij decreet nr. 17975 van 8 maart 1996 van de directeur-generaal van het MICA, is derhalve — ter uitvoering van de uitspraak van de Corte d'appello di Roma — aan Lucchini steun verleend in de vorm van een kapitaalinjectie van 765 miljoen ITL en van een rentesubsidie van 367 miljoen ITL. Dit decreet preciseerde dat de steun geheel of gedeeltelijk zou worden ingetrokken met name "in het geval van afwijzende communautaire beschikkingen over de geldigheid van de verlening en de uitbetaling van die steun". Op 22 maart 1996 is deze steun, ten belope van 1 132 miljoen ITL, uitgekeerd, waaraan op 16 april 1996 601,375 miljoen ITL is toegevoegd als wettelijke rente.

Bij nota van 15 juli 1996 aan de Italiaanse autoriteiten heeft de Commissie opgemerkt dat de bevoegde autoriteiten, niettegenstaande beschikking 90/555:

De bevoegde autoriteiten hebben hierop bij nota van 26 juli 1996 geantwoord dat de steun was toegekend ‘onder voorbehoud van het recht van terugvordering’.

Bij nota nr. 5259 van 16 september 1996 heeft de Commissie het standpunt tot uiting gebracht dat de bevoegde autoriteiten, door aan Lucchini steun uit te keren die bij beschikking 90/555 reeds onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt was verklaard, inbreuk hadden gemaakt op het gemeenschapsrecht, en heeft zij deze autoriteiten uitgenodigd om de betrokken steun binnen twee weken terug te vorderen en haar binnen één maand de concrete maatregelen mee te delen die waren genomen om aan die beschikking te voldoen. Indien deze autoriteiten niet aan dit bevel zouden voldoen, zou de Commissie niet-nakoming krachtens artikel 88 EGKS-Verdrag vaststellen en de bevoegde autoriteiten uit hoofde van artikel 88, eerste alinea, EGKS-Verdrag verzoeken binnen een termijn van tien werkdagen eventuele nieuwe opmerkingen in te dienen.

Bij decreet nr. 20357 van 20 september 1996 heeft het MICA decreet nr. 17975 van 8 maart 1996 ingetrokken en van Lucchini terugbetaling gevorderd van 1 132 miljoen ITL, vermeerderd met rente tegen het referentiepercentage, alsmede van 601,375 miljoen ITL, vermeerderd met de geldontwaarding.

Op 16 november 1996 heeft Lucchini bij het Tribunale amministrativo regionale del Lazio beroep ingesteld tegen decreet nr. 20357. Dit gerecht heeft het beroep van Lucchini bij uitspraak van 1 april 1999 toegewezen met de overweging dat de prerogatieven op grond waarvan de overheid haar eigen handelingen die ongeldig zijn wegens onwettigheid of inhoudelijke gebreken, mag intrekken, in casu beperkt waren door het recht op steun dat was vastgesteld bij een in kracht van gewijsde gegaan arrest van de Corte d'appello di Roma.

De Avvocatura Generale dello Stato, handelend voor het MICA, is op 2 november 1999 in hoger beroep gegaan bij de Consiglio di Stato, en voerde met name het middel aan dat het rechtstreeks toepasselijke gemeenschapsrecht, waartoe de derde steuncode en beschikking 90/555 behoren, voorrang moest krijgen boven het gezag van gewijsde van het arrest van de Corte d'appello di Roma.

De Consiglio di Stato heeft vastgesteld dat er sprake was van onverenigbaarheid tussen dit arrest en beschikking 90/555.

Volgens de Consiglio di Stato is het evident dat de bevoegde autoriteiten in het geschil dat door de Corte d'appello di Roma is beslecht, tijdig het bestaan van beschikking 90/555 hadden kunnen en moeten inroepen. De discussie in dat geding betrof onder meer de wettigheid van de niet-uitkering van de steun op grond van het feit dat de verlening van de steun afhankelijk was gesteld van goedkeuring door de Commissie. Nu de bevoegde autoriteiten ervan hadden afgezien om het arrest van de Corte d'appello di Roma aan te vechten, staat dus buiten twijfel dat dit arrest gezag van gewijsde heeft verkregen en dat dit gezag van gewijsde ook de vraag van de verenigbaarheid van de steunmaatregel met het gemeenschapsrecht omvat, althans wat de communautaire beschikkingen betreft die van vóór het wijzen van dat arrest dateren. Het gezag van gewijsde kan dus in beginsel tevens worden ingeroepen tegen beschikking 99/555, die vóór de beëindiging van het geding was vastgesteld.

Daarop heeft de Consiglio di Stato de behandeling van de zaak geschorst en het Hof verzocht om een prejudiciële beslissing over de volgende vragen:

Bij de nationale rechter kunnen gedingen aanhangig worden gemaakt waarin deze zich genoodzaakt ziet het begrip ‘steunmaatregel’ in de zin van artikel 87, lid 1, EG uit te leggen en toe te passen, in het bijzonder teneinde vast te stellen of een overheidsmaatregel die zonder inachtneming van de voorafgaande controleprocedure van artikel 88, lid 3, EG is getroffen, daaraan al dan niet had moeten worden onderworpen (arresten van 22 maart 1977, Steinike & Weinlig, 78/76, Jurispr. blz. 595, punt 14, en 21 november 1991, Fédération nationale du commerce extérieur des produits alimentaires en Syndicat national des négociants et transformateurs de saumon, C-354/90, Jurispr. blz. I-5505, punt 10). Om te kunnen uitmaken of een overheidsmaatregel die zonder inachtneming van de procedure van voorafgaand onderzoek van artikel 6 van de derde steuncode is ingevoerd, al dan niet daaraan had moeten worden onderworpen, kan het voor de nationale rechter eveneens noodzakelijk zijn een uitlegging te geven van het begrip ‘steun’ in de zin van artikel 4, sub c, EGKS-Verdrag en artikel 1 van die derde steuncode (zie naar analogie arrest van 20 september 2001, Banks, C-390/98, Jurispr. blz. I-6117, punt 71).

De nationale rechter is daarentegen niet bevoegd om uitspraak te doen over de verenigbaarheid van staatssteun met de gemeenschappelijke markt.

Uit vaste rechtspraak volgt immers dat de beoordeling van de verenigbaarheid van steunmaatregelen of van een steunregeling met de gemeenschappelijke markt onder de uitsluitende bevoegdheid van de Commissie valt, die daarbij onder toezicht van de gemeenschapsrechter staat (zie arresten Steinike & Weinlig, reeds aangehaald, punt 9; Fédération nationale du commerce extérieur des produits alimentaires en Syndicat national des négociants et transformateurs de saumon, reeds aangehaald, punt 14, en 11 juli 1996, SFEI e.a., C-39/94, Jurispr. blz. I-3547, punt 42.

Hoewel de nationale rechter in beginsel genoopt kan zijn om de geldigheid van een gemeenschapshandeling te onderzoeken, is hij niet bevoegd om zelf de ongeldigheid van handelingen van de gemeenschapsinstellingen vast te stellen (arrest van 22 oktober 1987, Foto-Frost, 314/85, Jurispr. blz. 4199, punt 20). Alleen het Hof is dus bevoegd om de ongeldigheid van handelingen van de gemeenschapsinstellingen vast te stellen (arresten van 21 februari 1991, Zuckerfabrik Süderdithmarschen en Zuckerfabrik Soest, C-143/88 en C-92/89, Jurispr. blz. I-415, punt 17, en 10 januari 2006, IATA en ELFAA, C-344/04, Jurispr. blz. I-403, punt 27). Deze exclusieve bevoegdheid volgt overigens ook uitdrukkelijk uit artikel 41 EGKS-Verdrag.

Voorts wordt volgens vaste rechtspraak een door de gemeenschapsinstellingen vastgestelde beschikking die niet binnen de in artikel 230, vijfde alinea, EG gestelde termijn is aangevochten door degene tot wie zij is gericht, te zijnen aanzien definitief (zie met name arresten van 9 maart 1994, TWD Textilwerke Deggendorf, C-188/92, Jurispr. blz. I-833, punt 13, en 22 oktober 2002, National Farmers' Union, C-241/01, Jurispr. blz. I-9079, punt 34).

Het Hof heeft tevens geoordeeld dat de begunstigde van een steunmaatregel ten aanzien waarvan de Commissie een beschikking heeft gegeven die rechtstreeks en uitsluitend was gericht tot de lidstaat waaronder die begunstigde ressorteert, welke begunstigde deze beschikking ongetwijfeld had kunnen aanvechten, doch de hiertoe in artikel 230, vijfde alinea, EG gestelde dwingende termijn heeft laten verlopen, de mogelijkheid moet worden ontzegd om voor de nationale rechter de rechtmatigheid van die beschikking opnieuw in geding te brengen in een beroep tegen de maatregelen van de nationale autoriteiten ter uitvoering van deze beschikking (reeds aangehaalde arresten TWD Textilwerke Deggendorf, punten 17 en 20, en National Farmers' Union, punt 35). Dezelfde beginselen zijn mutatis mutandis noodzakelijkerwijs van toepassing in het kader van de werkingssfeer van het EGKS-Verdrag.

Bijgevolg moet worden vastgesteld dat de verwijzende rechter op goede gronden heeft geweigerd het Hof een vraag te stellen over de geldigheid van beschikking 90/555. Lucchini had deze beschikking krachtens artikel 33 EGKS-Verdrag binnen een termijn van een maand na bekendmaking daarvan kunnen aanvechten, hetgeen zij niet heeft gedaan. De suggestie van Lucchini, die het Hof subsidiair verzoekt om eventueel ambtshalve de geldigheid van deze beschikking na te gaan, kan om dezelfde redenen evenmin worden aanvaard.

Blijkens het voorgaande was noch het Tribunale civile e penale di Roma noch de Corte d'appello di Roma bevoegd om uitspraak te doen over de verenigbaarheid met de gemeenschappelijke markt van de door Lucchini aangevraagde staatsteun en kon geen van deze beide rechterlijke instanties de geldigheid van beschikking 90/555 opzij zetten door deze steunmaatregelen onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt te verklaren.

Overigens kan in dit verband worden vastgesteld dat noch in het arrest van de Corte d'appello di Roma, waarvan het gezag van gewijsde wordt aangevoerd, noch in het vonnis van het Tribunale civile e penale di Roma, uitdrukkelijk uitspraak wordt gedaan over de verenigbaarheid van de door Lucchini aangevraagde staatssteun met het gemeenschapsrecht of over de geldigheid van beschikking 90/555.

Volgens de nationale rechter verzet artikel 2909 van het Italiaanse burgerlijk wetboek zich er niet alleen tegen dat, in een tweede geding, middelen waarover reeds definitief is beslist, worden heropgenomen, maar tevens dat kwesties die in het kader van het eerdere geding aan de orde hadden kunnen worden gesteld, doch niet aan de orde zijn gesteld, alsnog worden behandeld. Een dergelijke uitlegging van deze bepaling kan met name tot gevolg hebben dat aan een beslissing van een nationale rechter gevolgen worden verbonden die de grenzen van de bevoegdheid van de betrokken rechter, zoals deze uit het gemeenschapsrecht voortvloeien, overschrijden. Het is duidelijk, zoals de verwijzende rechter heeft opgemerkt, dat de toepassing van deze bepaling, aldus uitgelegd, in casu de toepassing van het gemeenschapsrecht verhindert doordat zij de terugvordering van in strijd met het gemeenschapsrecht verleende staatssteun onmogelijk maakt.

In deze context dient in herinnering te worden gebracht dat het aan de nationale rechter staat om het nationale recht zoveel mogelijk aldus uit te leggen dat het kan worden toegepast op een wijze die bijdraagt tot de uitvoering van het gemeenschapsrecht.

Blijkens vaste rechtspraak is voorts de nationale rechter, die in het kader van zijn bevoegdheid belast is met de toepassing van de voorschriften van het gemeenschapsrecht, verplicht zorg te dragen voor de volle werking van deze voorschriften, en moet hij daarbij zo nodig, op eigen gezag, elke strijdige bepaling van de nationale wetgeving buiten toepassing laten (zie met name arresten van 9 maart 1978, Simmenthal, 106/77, Jurispr. blz. 629, punten 21–24; 8 maart 1979, Salumificio di Cornuda, 130/78, Jurispr. blz. 867, punten 23–27, en 19 juni 1990, Factortame e.a., C-213/89, Jurispr. blz. I-2433, punten 19–21).

Zoals in punt 52 van het onderhavige arrest is vastgesteld, valt de beoordeling van de verenigbaarheid van steunmaatregelen of van een steunregeling met de gemeenschappelijke markt onder de uitsluitende bevoegdheid van de Commissie, die daarbij onder toezicht van de gemeenschapsrechter staat. Deze regel geldt in de nationale rechtsorde ten gevolge van het beginsel van voorrang van het gemeenschapsrecht.

Bijgevolg moet op de gestelde vragen worden geantwoord dat het gemeenschapsrecht zich verzet tegen de toepassing van een bepaling van nationaal recht waarin het beginsel van het gezag van gewijsde is neergelegd, zoals artikel 2909 van het Italiaanse burgerlijk wetboek, voor zover toepassing daarvan in de weg staat aan de terugvordering van staatssteun die in strijd met het gemeenschapsrecht is verleend en waarvan de onverenigbaarheid met de gemeenschappelijk markt bij een definitief geworden beschikking van de Commissie is vastgesteld.