HvJ EG, 22-11-2005, nr. C-144/04

Met zijn eerste vraag, sub b, die als eerste dient te worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter te vernemen of clausule 5 van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij in de weg staat aan een nationale bepaling als de in het hoofdgeding aan de orde zijnde, die geen van de in deze clausule genoemde beperkingen oplegt voor het sluiten van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd.

In dit verband moet worden opgemerkt dat clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst ertoe strekt ‘misbruik als gevolg van het gebruik van opeenvolgende arbeidsovereenkomsten of arbeidsverhoudingen voor bepaalde tijd te voorkomen’.

Zoals partijen in het hoofdgeding ter terechtzitting hebben bevestigd, is de overeenkomst de eerste en enige arbeidsovereenkomst die tussen hen is gesloten.

In deze omstandigheden is de uitlegging van clausule 5, punt 1, van de raamovereenkomst kennelijk irrelevant voor de beslechting van het aan de verwijzende rechter voorgelegde geschil en behoeft de eerste vraag, sub b, bijgevolg niet te worden beantwoord.

Met zijn eerste vraag, sub a, wenst de verwijzende rechter te vernemen of clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich verzet tegen een nationale bepaling als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, waarbij in het kader van de omzetting van richtlijn 1999/70 de leeftijd waarboven onbeperkt arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd kunnen worden gesloten, is verlaagd van 60 naar 58 jaar.

Allereerst moet worden vastgesteld dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomst is gesloten op 26 juni 2003, dat wil zeggen onder de gelding van het TzBfG, zoals gewijzigd bij de wet van 2002, die de leeftijd waarboven arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd mogen worden gesloten heeft verlaagd van 58 naar 52 jaar. In het onderhavige geval staat vast dat Mangold op 56-jarige leeftijd door Helm in dienst is genomen.

De nationale rechter is echter van oordeel dat de uitlegging van deze clausule 8, punt 3, voor hem nuttig is ter beoordeling van de rechtmatigheid van § 14, lid 3, van het TzBfG, in zijn oorspronkelijke versie, omdat onverenigbaarheid van deze laatste bepaling met het gemeenschapsrecht de ongeldigheid tot gevolg zou hebben van de wijziging ervan bij de wet van 2002.

Hoe dan ook moet worden vastgesteld dat de Duitse wetgever reeds in het kader van de omzetting van richtlijn 1999/70 in nationaal recht de leeftijdgrens voor het sluiten van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd had verlaagd van 60 naar 58 jaar

Volgens Mangold is deze verslechtering, evenals die welke is ingevoerd bij de wet van 2002, in strijd met clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst.

De Duitse regering betoogt daarentegen dat de verlaging van de leeftijdsgrens wordt gecompenseerd doordat werknemers met een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd nieuwe sociale zekerheden worden toegekend, zoals een algemeen discriminatieverbod en de uitbreiding van de voor het sluiten van dit soort overeenkomsten geldende beperkingen tot kleine ondernemingen en arbeidsverhoudingen van korte duur.

In dit verband blijkt reeds uit de bewoordingen van clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst, dat de uitvoering van de bepalingen daarvan voor de lidstaten geen geldige reden kan zijn voor verlaging van het algemene niveau van de voorheen in de nationale rechtsorde gewaarborgde bescherming van de werknemers op het door deze overeenkomst bestreken gebied.

De uitdrukking ‘uitvoering’, die in clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst zonder nadere aanduiding wordt gebruikt, kan niet enkel betrekking hebben op de oorspronkelijke omzetting van richtlijn 1999/70, met name de bijlage daarbij met daarin de raamovereenkomst, maar strekt zich uit tot iedere nationale maatregel die beoogt te verzekeren dat het met de richtlijn nagestreefde doel wordt bereikt, daaronder begrepen de maatregelen die na de eigenlijke omzetting de reeds vastgestelde nationale regels aanvullen of wijzigen.

Daarentegen is vermindering van de bescherming die de werknemers is verzekerd op het gebied van overeenkomsten voor bepaalde tijd, als zodanig door de raamovereenkomst niet verboden wanneer zij geen enkel verband houdt met de uitvoering van deze laatste.

Zowel uit de verwijzingsbeslissing als uit de door de Duitse regering ter terechtzitting ingediende opmerkingen blijkt dat, zoals de advocaat-generaal in de punten 75 tot en met 77 van zijn conclusie heeft opgemerkt, de opeenvolgende verlagingen van de leeftijd waarboven het sluiten van overeenkomsten voor bepaalde tijd onbeperkt is toegestaan, niet zijn gerechtvaardigd op grond van de noodzaak de raamovereenkomst ten uitvoer te leggen, maar op grond van de noodzaak de werkgelegenheid voor ouderen in Duitsland te bevorderen.

Derhalve moet op de eerste vraag, sub a, worden geantwoord dat clausule 8, punt 3, van de raamovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat zij zich niet verzet tegen een nationale bepaling als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, waarbij om redenen verband houdend met de noodzaak de werkgelegenheid te bevorderen en onafhankelijk van de uitvoering van deze raamovereenkomst, de leeftijd waarboven het sluiten van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd onbeperkt is toegestaan, is verlaagd.

Met de tweede en de derde vraag, die tezamen moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 aldus worden uitgelegd dat het zich verzet tegen een nationale bepaling als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, die het sluiten van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd onbeperkt toestaat wanneer de werknemer 52 of ouder is, tenzij er een nauw zakelijk verband bestaat met een eerdere arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd met dezelfde werkgever. Ingeval deze vraag bevestigend wordt beantwoord, wenst hij te vernemen welke gevolgtrekkingen de nationale rechter aan deze uitlegging moet verbinden.

Dienaangaande zij eraan herinnerd dat volgens artikel 1 van richtlijn 2000/78 deze ertoe strekt, met betrekking tot arbeid en beroep een algemeen kader te creëren voor de bestrijding van discriminatie op een van de in dit artikel genoemde gronden, waaronder leeftijd.

Door werknemers de mogelijkheid te bieden om onbeperkt arbeidsovereenkomsten voor beperkte tijd te sluiten met werknemers van 52 jaar en ouder, schept 14, lid 3, van het TzBfG een rechtstreeks op leeftijd gebaseerde ongelijke behandeling.

Juist met betrekking tot verschillen in behandeling op grond van leeftijd bepaalt artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 dat de lidstaten kunnen bepalen dat dergelijke verschillen in behandeling geen ‘discriminatie vormen indien zij in het kader van de nationale wetgeving objectief en redelijk worden gerechtvaardigd door een legitiem doel, met inbegrip van legitieme doelstellingen van het beleid op het terrein van de werkgelegenheid, de arbeidsmarkt of de beroepsopleiding, en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn’. Dergelijke verschillen kunnen volgens de tweede alinea, sub a, van hetzelfde lid onder meer omvatten ‘het creëren van bijzondere voorwaarden voor toegang tot arbeid en beroepsopleiding, van bijzondere arbeidsvoorwaarden en — omstandigheden […] voor jongeren, oudere werknemers en werknemers met personen ten laste, teneinde hun opneming in het arbeidsproces te bevorderen, en hun bescherming te verzekeren’, alsmede, sub b, en c, de vaststelling van voorwaarden met betrekking tot leeftijd in bepaalde bijzondere gevallen.

Blijkens het door de verwijzende rechter aan het Hof overgelegde dossier heeft deze wetgeving duidelijk tot doel, de opneming in het arbeidsproces van werkloze oudere werknemers te bevorderen, aangezien deze laatsten slechts met veel moeite nieuw werk vinden.

De rechtmatigheid van een dergelijk doel van algemeen belang kan redelijkerwijze niet in twijfel worden getrokken, zoals de Commissie overigens zelf heeft erkend.

Bijgevolg moet een dergelijk doel in beginsel worden geacht een door een lidstaat voorgeschreven verschil in behandeling op grond van leeftijd ‘objectief en redelijk’ te rechtvaardigen in de zin van artikel 6, lid 1, eerste alinea, van richtlijn 2000/78.

Vervolgens moet nog worden of onderzocht of de middelen voor het bereiken van dat legitieme doel, in de bewoordingen van deze bepaling, ‘passend en noodzakelijk zijn’.

De lidstaten beschikken in dit verband onbetwistbaar over een ruime beoordelingsvrijheid bij hun keuze van de maatregelen die geschikt zijn voor het verwezenlijken van hun doelstellingen op het gebied van sociaal beleid en werkgelegenheidsbeleid.

Zoals de verwijzende rechter evenwel heeft opgemerkt, leidt de toepassing van een nationale wetgeving als die welke in het hoofdgeding aan de orde is tot een situatie waarin aan alle werknemers van 52 jaar en ouder zonder onderscheid, ongeacht of zij vóór het sluiten van de overeenkomst werkloos waren en ongeacht de duur van deze eventuele werkloosheid, tot zij de pensioengerechtigde leeftijd hebben bereikt rechtsgeldig arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd kunnen worden aangeboden die een onbepaald aantal keren kunnen worden verlengd. Deze omvangrijke, uitsluitend op grond van leeftijd bepaalde categorie werknemers loopt aldus het gevaar om gedurende een substantieel deel van de beroepsloopbaan te worden uitgesloten van het genot van vaste dienstbetrekkingen, wat juist, zoals uit de raamovereenkomst blijkt, een essentieel onderdeel vormt van de werknemersbescherming.

Een dergelijke wetgeving moet worden geacht verder te gaan dan passend en noodzakelijk is voor het bereiken van het nagestreefde doel, voorzover zij de leeftijd van de betrokken werknemer als enige criterium hanteert voor het sluiten van een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd, zonder dat is aangetoond dat de vaststelling van een leeftijdsgrens als zodanig, los van iedere andere overweging terzake van de structuur van de betrokken arbeidsmarkt en de persoonlijke situatie van de betrokkene, objectief noodzakelijk is voor de verwezenlijking van het doel, de opneming in het arbeidsproces van oudere werkeloze werknemers te bevorderen. De inachtneming van het evenredigheidsbeginsel impliceert immers dat iedere afwijking van een individueel recht zoveel mogelijk een evenwicht tot stand brengt tussen de eisen van het beginsel van gelijke behandeling en van het beoogde doel (zie in die zin arrest van 19 maart 2002, Lommers, C-476/99,Jurispr. blz. I-2891, punt 39). Een dergelijke nationale wetgeving kan dus niet worden gerechtvaardigd uit hoofde van artikel 6, lid 1, van richtlijn 2007/78.

De omstandigheid dat op de datum waarop de overeenkomst werd gesloten de termijn voor omzetting van richtlijn 2000/78 nog niet was verstreken, doet aan deze vaststelling niets af.

In de eerste plaats heeft het Hof immers reeds geoordeeld, dat de lidstaten zich tijdens de termijn voor omzetting van een richtlijn dienen te onthouden van maatregelen die de verwezenlijking van het door deze richtlijn voorgeschreven resultaat ernstig in gevaar zouden brengen (arrest Inter-Environnement Wallonie, reeds aangehaald, punt 45).

Daarbij is van weinig belang of de betrokken, na de inwerkingtreding van de betrokken richtlijn vastgestelde bepaling van nationaal recht al dan niet de omzetting daarvan beoogt (zie in die zin arrest van 8 mei 2003, ATRAL, C-14/02, Jurispr. blz. I-4431, punten 58 en 59).

In het hoofdgeding dateert de in § 14, lid 3, van het TzBfG voorziene verlaging van 58 naar 52 jaar van de leeftijd waarboven het sluiten van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd is toegestaan, van december 2000 en deze maatregel zou tot en met 31 december 2006 van kracht moeten zijn.

Het enkele feit dat in het onderhavige geval deze bepaling haar geldigheid verliest op 31 december 2006, derhalve slechts enkele weken na het verstrijken van de door de betrokken lidstaat in acht te nemen omzettingstermijn, is als zodanig niet doorslaggevend.

In de eerste plaats volgt immers reeds uit de bewoordingen van artikel 18, tweede alinea, van richtlijn 2000/78 dat indien een lidstaat, zoals in casu de Bondsrepubliek Duitsland, met ingang van 2 december 2003 gebruik wenst te maken van een extra periode van drie jaar voor de omzetting van deze richtlijn, deze lidstaat ‘jaarlijks verslag uit[brengt] aan de Commissie over de maatregelen die hij neemt om discriminatie op grond van leeftijd […] aan te pakken en over de vooruitgang die bij de uitvoering van de richtlijn is geboekt’.

Deze bepaling impliceert dus dat de lidstaat, waarvoor aldus bij wijze van uitzondering een langere omzettingstermijn geldt, stapsgewijs concrete maatregelen neemt om zijn regelgeving aan te passen aan het door deze richtlijn voorgeschreven resultaat. Deze verplichting zou ieder nuttig effect worden ontnomen wanneer het de lidstaat was toegestaan om tijdens de termijn voor uitvoering van de betrokken richtlijn maatregelen te nemen die onverenigbaar zijn met de doelstellingen daarvan.

In de tweede plaats zal, zoals de advocaat-generaal in punt 96 van zijn conclusie heeft opgemerkt, een aanzienlijk deel van de werknemers die aan de litigieuze regeling onderworpen zijn — waaronder Mangold — op 31 december 2006 reeds de leeftijd van 58 jaar hebben bereikt en dus onder de bij § 14, lid 3, van het TzBfG ingevoerde regeling blijven vallen, zodat deze categorie personen definitief het risico lopen te worden uitgesloten van de waarborg van een vaste dienstbetrekking in de vorm van een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd, ongeacht het feit dat de leeftijdsgrens van 52 jaar maar tot einde 2006 geldt.

In de tweede plaats en bovenal is het beginsel van gelijke behandeling in arbeid en beroep niet in richtlijn 2000/78 zelf verankerd. Luidens artikel 1 van deze richtlijn heeft deze enkel tot doel ‘een algemeen kader te creëren voor de bestrijding van discriminatie op grond van godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid’, terwijl het beginsel dat deze vormen van discriminatie verboden zijn, blijkens de punten 1 en 4 van de considerans van deze richtlijn zijn oorsprong vindt in diverse internationale instrumenten en de gemeenschappelijke constitutionele tradities van de lidstaten.

Het beginsel van non-discriminatie op grond van leeftijd moet derhalve worden beschouwd als een algemeen beginsel van gemeenschapsrecht. Wanneer een nationale wettelijke regeling binnen de werkingssfeer van dat recht komt, wat met § 14, lid 3, van het bij de wet van 2002 gewijzigde TzBfG, als uitvoeringsmaatregel van richtlijn 1999/70, het geval is (zie in dit verband eveneens de punten 51 en 64 van het onderhavige arrest), moet het Hof wanneer het om een prejudiciële beslissing wordt verzocht, alle uitleggingsgegevens verschaffen die de nationale rechter nodig heeft om te kunnen beoordelen of die regeling verenigbaar is met een dergelijk beginsel (zie in die zin arrest van 12 december 2002, Rodríguez Caballero, C-442/00, Jurispr. blz. I-11915, punten 30 tot en met 32).

Bijgevolg kan de inachtneming van het algemene beginsel van gelijke behandeling, met name op grond van leeftijd, als zodanig niet afhangen van het verstrijken van de termijn die de lidstaten is gelaten voor de omzetting van een richtlijn die ertoe strekt een algemeen kader te creëren voor de bestrijding van discriminatie op grond van leeftijd, vooral wat betreft de organisatie van passende beroepsmogelijkheden, de bewijslast, de bescherming tegen represailles, de sociale dialoog, positieve acties en andere specifieke maatregelen voor de tenuitvoerlegging van een dergelijke richtlijn.

In deze omstandigheden dient de nationale rechter aan wie een geschil is voorgelegd waarbij het beginsel van non-discriminatie op grond van leeftijd in geding is, in het kader van zijn bevoegdheid de voor de justitiabelen uit het gemeenschapsrecht voortvloeiende rechtsbescherming te verzekeren en de volle werking daarvan te waarborgen, waarbij hij elke eventueel strijdige bepaling van nationaal recht buiten toepassing moet laten (zie in die zin arresten van 9 maart 1978, Simmenthal, 106/77, Jurispr. blz. 629, punt 21, en 5 maart 1998, Solred, C-347/96, Jurispr. blz. I-937, punt 30).

Gelet op het voorgaande dient op de tweede en de derde vraag te worden geantwoord dat het gemeenschapsrecht, met name artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78, aldus moet worden uitgelegd dat het zich verzet tegen een nationale regeling als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, op grond waarvan het sluiten van arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd onbeperkt is toegestaan wanneer de werknemer 52 jaar of ouder is, tenzij er een nauw zakelijk verband bestaat met een eerdere arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd met dezelfde werkgever.

Het is aan de nationale rechter om de volle werking van het algemene beginsel van non-discriminatie op grond van leeftijd te verzekeren door elke strijdige bepaling van nationaal recht buiten toepassing te laten, ook wanneer de termijn voor omzetting van deze richtlijn nog niet is verstreken.