HvJ EG, 25-10-2005, nr. C-350/03

De richtlijn beoogt de consumenten van de lidstaten een minimumbescherming te verlenen op het gebied van de huis-aan-huisverkoop teneinde hen te beschermen tegen het risico dat voortvloeit uit de omstandigheden die kenmerkend zijn voor het sluiten van overeenkomsten buiten de verkoopruimten van de handelaar. De punten 4 en 5 van de considerans van de richtlijn luiden:

Artikel 1, lid 1, van de richtlijn luidt als volgt:

Artikel 3, lid 2, sub a, van deze richtlijn bepaalt:

Artikel 4 van de richtlijn luidt:

Artikel 5 van deze richtlijn bepaalt:

Artikel 7 van de richtlijn bepaalt dat ‘indien de consument zijn recht van afstand uitoefent, de juridische gevolgen van de afstand volgens het nationale recht [worden] geregeld, met name voor wat betreft de terugbetaling van betalingen voor goederen of dienstverrichtingen en de restitutie van ontvangen goederen’.

Artikel 8 van de richtlijn preciseert dat zij ‘niet belet dat de lidstaten gunstiger bepalingen vaststellen of handhaven met het oog op de bescherming van de consument op het gebied dat door deze richtlijn wordt bestreken’.

In het arrest van 13 december 2001, Heininger (C-481/99, Jurispr. blz. I-9945), heeft het Hof de richtlijn in drie opzichten uitgelegd.

Om te beginnen heeft het Hof geoordeeld dat de richtlijn van toepassing is op overeenkomsten betreffende hypothecair krediet, dat wil zeggen kredietovereenkomsten bedoeld voor de aanschaf van een onroerend goed. In punt 32 van dat arrest heeft het Hof overwogen dat een dergelijke overeenkomst weliswaar verband houdt met een recht op een onroerend goed, voorzover de verstrekte lening door een zakelijke zekerheid moet worden gewaarborgd, doch dat dit aspect van de overeenkomst niet volstaat om deze als een overeenkomst betreffende onroerende goederen in de zin van artikel 3, lid 2, sub a, van de richtlijn aan te merken.

Het Hof heeft vervolgens in herinnering gebracht dat de consument die een overeenkomst betreffende een hypothecair krediet is aangegaan in een situatie van huis-aan-huisverkoop, het bij artikel 5 van de richtlijn ingestelde recht van opzegging heeft. Het heeft in punt 35 van dat arrest gepreciseerd dat de gevolgen van een eventuele opzegging van een dergelijke overeenkomst in overeenstemming met de regels van de richtlijn voor de overeenkomst tot aankoop van het onroerend goed en het stellen van de zakelijke zekerheid door het nationale recht worden geregeld.

Het Hof heeft ten slotte in herinnering gebracht dat de termijn van zeven dagen voor uitoefening van het recht van opzegging moet worden berekend vanaf het tijdstip waarop de consument de mededeling over zijn recht van opzegging van de handelaar heeft ontvangen. In punt 48 van het reeds aangehaalde arrest Heininger heeft het Hof geoordeeld dat de richtlijn zich ertegen verzet dat de nationale wetgever voor de uitoefening van het bij artikel 5 van deze richtlijn ingevoerde recht van opzegging een termijn van één jaar te rekenen vanaf het sluiten van de overeenkomst toepast, wanneer de consument niet de in artikel 4 van deze richtlijn voorgeschreven mededeling heeft ontvangen.

De richtlijn is in Duits recht omgezet bij de wet inzake de opzegging van overeenkomsten die zijn gesloten via huis-aan-huisverkoop en soortgelijke transacties (Gesetz über den Widerruf von Haustürgeschäften und ähnlichen Geschäften) van 16 januari 1986 (BGBl. 1986 I, blz. 122; hierna: ‘HWiG’).

In de versie die gold op het tijdstip van de feiten van het hoofdgeding luidde § 1, lid 1, HWiG als volgt:

§ 3 HWiG bepaalt:

Voorts heeft de Duitse wetgever richtlijn 87/102/EEG van de Raad van 22 december 1986 betreffende de harmonisatie van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen der lidstaten inzake het consumentenkrediet (PB 1987, L 42, blz. 48), omgezet bij de wet inzake het consumentenkrediet (Verbraucherkreditgesetz) van 17 december 1990 (BGBl. 1990 I, blz. 2840; hierna: ‘VerbrKrG’). Deze wet was in de oorspronkelijke versie van kracht op het tijdstip van de feiten van het hoofdgeding, en tot en met 30 september 2000.

§ 9 VerbrKrG luidt als volgt:

In § 3, lid 2, VerbrKrG is bepaald:

De vragen zijn gesteld op basis van de premisse dat de leningsovereenkomst die in het hoofdgeding aan de orde is, in een situatie van huis-aan-huisverkoop is gesloten.

De bank twijfelt aan de ontvankelijkheid van het verzoek om een prejudiciële beslissing omdat het Landgericht Bochum volgens haar geen definitieve beslissing heeft genomen over de vraag of de leningsovereenkomst inderdaad in een situatie van huis-aan-huisverkoop was gesloten. Zolang deze vraag niet is beantwoord, blijven de gestelde vragen volgens de bank hypothetisch.

In dit verband dient te worden vastgesteld dat het uitsluitend een zaak is van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid draagt voor de te geven rechterlijke beslissing, om, gelet op de bijzonderheden van het geval, zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis te beoordelen, als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof voorlegt. Niettemin heeft het Hof geoordeeld dat het geen uitspraak kan doen op een prejudiciële vraag van een nationale rechter met name wanneer duidelijk blijkt, dat de door die rechter gestelde vraag over de uitlegging van het gemeenschapsrecht geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, of wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is (zie arrest van 15 december 1995, Bosman, C-415/93, Jurispr. blz. I-4921, punten 59 en 61).

De verwijzende rechter merkt op dat indien het echtpaar Schulte gehouden zou zijn het bedrag van de lening, vermeerderd met rente, onmiddellijk en volledig terug te betalen, hij niet zou kunnen ingaan op de vraag of de bank de leningsovereenkomst rechtsgeldig heeft beëindigd of op de vraag of de echtgenoten Schulte hun wilsverklaring betreffende het sluiten van de leningsovereenkomst, rechtsgeldig hebben ingetrokken overeenkomstig het HWiG. Het echtpaar Schulte zou immers in beide gevallen gehouden zijn het bedrag van de lening onmiddellijk en volledig terug te betalen.

Onder die voorwaarden kan niet worden gesteld dat de prejudiciële vragen kennelijk hypothetisch zijn of geen verband houden met een reëel geschil en met het voorwerp van het hoofdgeding.

Opmerkingen vooraf

Met zijn eerste vraag verzoekt de verwijzende rechter om uitlegging van artikel 3, lid 2, van de richtlijn, dat met name overeenkomsten betreffende de verkoop van onroerend goed van de werkingssfeer van deze richtlijn uitsluit. Hij wenst te vernemen of deze uitsluiting ook geldt voor overeenkomsten betreffende de verkoop van onroerend goed die moeten worden geacht louter deel uit te maken van een kapitaalbeleggingsplan waarvoor de financiering wordt verzekerd door een krediet en waarvoor de onderhandelingen voorafgaande aan het sluiten van de overeenkomst, zowel voor de overeenkomst betreffende de verkoop van het onroerende goed als voor de leningsovereenkomst die uitsluitend voor de financiering dient, hebben plaatsgevonden in een situatie van huis-aan-huisverkoop.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of de richtlijn zich verzet tegen nationale voorschriften volgens welke het enige gevolg van de opzegging van de leningsovereenkomst het ongedaan maken daarvan is, zelfs indien het om kapitaalbeleggingen gaat waarvoor de lening niet zou zijn toegekend zonder de aanschaf van het onroerende goed.

Blijkens de verwijzingsbeschikking heeft die rechter deze twee vragen gesteld ervan uitgaande dat in omstandigheden zoals die van het hoofdgeding de twee overeenkomsten aan elkaar gekoppelde overeenkomsten zouden kunnen zijn die een economische eenheid vormen, zodat de opzegging van de leningsovereenkomst gevolgen zou hebben voor de geldigheid van de koopovereenkomst en de leningnemer, vanwege de opzegging van de eerste overeenkomst, niet meer gebonden zou kunnen zijn aan de tweede.

In dit verband moet om te beginnen worden vastgesteld dat de richtlijn overeenkomsten betreffende de verkoop van onroerend goed uitdrukkelijk en ondubbelzinnig van haar werkingssfeer uitsluit.

Terwijl andere communautaire richtlijnen betreffende de bescherming van consumentenbelangen, met name richtlijn 87/102, voorschriften bevatten over aan elkaar gekoppelde overeenkomsten, bevat de richtlijn niet een dergelijk voorschrift en biedt zij geen enkele grond om te veronderstellen dat er impliciet sprake is van dergelijke voorschriften.

In enkele van de bij het Hof ingediende opmerkingen, met name die van de Franse regering, is gesteld dat uit het arrest van 22 april 1999, Travel Vac (C-423/97, Jurispr. blz. I-2195), voortvloeit dat de richtlijn geldt voor een situatie van huis-aan-huisverkoop die uitmondt in het sluiten van een overeenkomst betreffende koop van een onroerend goed, welke onlosmakelijk bij een ruimere groep van overeenkomsten hoort waartoe tevens behoren een door een onroerende zekerheid gewaarborgde leningsovereenkomst, een overeenkomst inzake een spaarplan en een overeenkomst inzake het beheer van het onroerende goed, welke laatste overeenkomsten moeten worden opgevat als overeenkomsten inzake dienstverrichting waarvan de waarde hoger is dan die van het onroerende goed.

Dit standpunt kan niet worden aanvaard. De timesharingovereenkomst, waarover het reeds aangehaalde arrest Travel Vac gaat en waarvan is geoordeeld dat zij niet onder de uitsluiting van artikel 3, lid 2, van de richtlijn valt, is immers niet te vergelijken met de overeenkomsten die in het hoofdgeding aan de orde zijn, al was het maar omdat het in dat arrest om één overeenkomst inzake rechten op onroerende goederen en diensten ging waarbij laatstgenoemden van groter gewicht waren, terwijl het in het hoofdgeding om twee juridisch onafhankelijke transacties gaat met in beginsel verschillende doelen.

Bovendien heeft het Hof in punt 35 van het arrest Heininger reeds beklemtoond dat de gevolgen van een in overeenstemming met de richtlijn gedane opzegging van de overeenkomst betreffende het hypothecair krediet, voor de overeenkomst betreffende de koop van het onroerende goed dat met het krediet wordt gefinancierd, en voor het stellen van de onroerende zekerheid, door het nationale recht worden geregeld.

In die omstandigheden sluit de richtlijn weliswaar niet uit dat het nationale recht, voor het geval dat de twee aan elkaar gekoppelde overeenkomsten een economische eenheid vormen, bepaalt dat de opzegging van de overeenkomst inzake het hypothecair krediet gevolgen heeft voor de geldigheid van de overeenkomst betreffende de koop van een onroerend goed, doch zij verplicht in een geval zoals beschreven door de verwijzende rechter niet tot een dergelijke uitkomst.

Op de eerste twee vragen dient derhalve te worden geantwoord dat:

In de eerste plaats vraagt de verwijzende rechter of de richtlijn, en met name artikel 5, lid 2, daarvan, zich ertegen verzet dat de consument die gebruik heeft gemaakt van zijn recht van opzegging overeenkomstig de richtlijn, de leninggever het bedrag van de lening moet terugbetalen hoewel de lening volgens het voor de kapitaalbelegging ontwikkelde concept uitsluitend dient ter financiering van de aanschaf van het onroerende goed en rechtstreeks aan de verkoper van dat goed is uitbetaald.

Volgens het echtpaar Schulte en de Italiaanse regering beantwoordt een dergelijke verplichting niet aan de beschermingsdoelstelling van artikel 5, lid 2, van de richtlijn. Het echtpaar Schulte betoogt dat het bij de richtlijn verleende recht van opzegging in het geval van een transactie die een economische eenheid vormt die kunstmatig is opgesplitst in een koophandeling en een financieringshandeling, ondoelmatig blijft indien de opzegging van de transactie beperkt blijft tot slechts een van de twee handelingen, te weten de leningsovereenkomst. Volgens dit echtpaar heeft de consument vanwege de opzet van de gehele transactie het geleende geld nooit zelf ontvangen en evenmin invloed gehad op de uitkering van dit bedrag. In een dergelijk geval zou het in strijd zijn met het beginsel van de nuttige werking dat de consument de leensom die hij nooit zelf heeft kunnen ontvangen, aan de bank moet terugbetalen.

In dit verband kan worden volstaan met vast te stellen, in navolging van de bank, de Duitse regering en de Commissie, dat de twee in deze vraag vermelde omstandigheden — te weten dat de lening uitsluitend dient ter financiering van de aanschaf van het onroerende goed en rechtstreeks aan de verkoper is betaald — een courante praktijk vormen.

Bovendien kan er, anders dan het echtpaar Schulte heeft betoogd, niet van uit worden gegaan dat het geleende bedrag niet door de leningnemer is ontvangen wanneer het door de leningverstrekkende bank rechtstreeks aan de verkoper van het onroerende goed is betaald, aangezien de bank, zoals in het hoofdgeding, heeft gehandeld in opdracht van de consumenten die als tegenprestatie voor de betaling van de geleende middelen, de eigendom van een onroerend goed hebben kunnen verkrijgen.

Dus ook indien de lening uitsluitend dient ter financiering van de aanschaf van een onroerend goed en rechtstreeks aan de verkoper daarvan is betaald, verzet de richtlijn zich er niet tegen dat de consument verplicht wordt het bedrag van de lening terug te betalen.

In de tweede plaats vraagt de verwijzende rechter of de richtlijn zich er in een situatie zoals die van het hoofdgeding tegen verzet dat wordt vereist dat het bedrag van de lening onmiddellijk wordt terugbetaald.

In dit verband dient erop te worden gewezen, zoals de bank, de Duitse regering en de Commissie hebben gedaan, dat de kennisgeving van de opzegging ingevolge artikel 5, lid 2, van de richtlijn tot gevolg heeft dat de consument van alle verplichtingen uit de opgezegde overeenkomst wordt ontslagen. Een dergelijk wegvallen van de verplichtingen van de consument impliceert voor zowel de consument als voor de leninggever herstel in de oorspronkelijke toestand.

Derhalve verzet de richtlijn zich niet tegen de verplichting voor de consument om in het geval van opzegging van de overeenkomst inzake het hypothecair krediet, de leninggever de leensom onmiddellijk terug te betalen.

In de derde plaats wenst de verwijzende rechter te vernemen of de richtlijn zich er in een situatie zoals die van het hoofdgeding tegen verzet dat de nationale regeling bepaalt dat de consument in het geval van opzegging van de leningsovereenkomst verplicht is niet alleen om de op basis van die overeenkomst ontvangen bedragen terug te betalen, maar tevens om de leninggever de op de markt gangbare rente te betalen.

Volgens het echtpaar Schulte is een dergelijke regeling in strijd met het in de richtlijn neergelegde beginsel van doeltreffendheid van de consumentenbescherming. Volgens de bank en de Duitse regering bevat de richtlijn, zelfs rekening gehouden met de daarbij gewaarborgde doeltreffendheid van de consumentenbescherming, geen enkel vereiste dat zich tegen een dergelijke nationale regeling verzet.

In dit verband dient in herinnering te worden gebracht dat de uitoefening van het recht van opzegging zoals bedoeld in artikel 5, lid 1, van de richtlijn, waar het een leningsovereenkomst betreft, volgens lid 2 van dit artikel tot gevolg heeft dat de uit de opgezegde overeenkomst voortvloeiende verplichtingen van de consument komen te vervallen, hetgeen herstel van de oorspronkelijke toestand impliceert.

Bijgevolg verzet de richtlijn zich er niet tegen dat een nationale regeling bepaalt dat de consument in het geval van opzegging van een overeenkomst betreffende een hypothecair krediet, verplicht is om niet alleen de krachtens die overeenkomst ontvangen sommen terug te betalen, maar tevens om de leninggever de op de markt gangbare rente te betalen.

Hoewel de richtlijn zich er in beginsel niet tegen verzet dat de nationale voorschriften volgens welke de consument die een leningsovereenkomst opzegt de lening, vermeerderd met de op de markt gangbare rente, onmiddellijk en volledig moet terugbetalen, worden toegepast in situaties waarin de handelaar de ingevolge artikel 4 van de richtlijn op hem rustende verplichting om de consument mededeling te doen, is nagekomen, is dit niet noodzakelijkerwijs het geval wanneer de handelaar deze verplichting niet is nagekomen.

In dit verband zij eraan herinnerd dat de lidstaten ingevolge artikel 4, derde alinea, van de richtlijn, erop toe moeten zien dat in hun nationale wetgeving passende bepalingen zijn opgenomen ter bescherming van de consument indien de mededeling over het recht van opzegging niet wordt gedaan.

Vastgesteld zij dat een relevant gegeven voor de beoordeling van het hoofdgeding, ervan uitgaande dat de verwijzende rechter meent dat de opzegging rechtsgeldig heeft plaatsgevonden, hierin bestaat dat de bank de echtgenoten Schulte geen mededeling heeft gedaan van hun recht van opzegging en dat zij de leningsovereenkomst pas enkele jaren later hebben opgezegd.

Indien de bank de echtgenoten Schulte tijdig mededeling had gedaan van hun recht van opzegging overeenkomstig het HWiG, zouden zij zeven dagen de tijd hebben gehad om terug te komen op hun beslissing om de leningsovereenkomst te sluiten. Indien zij er op dat tijdstip voor hadden gekozen om deze op te zeggen, staat vast dat de koopovereenkomst, gelet op de verbanden tussen de leningsovereenkomst en die overeenkomst, niet zou zijn gesloten.

In een situatie waarin de bank de krachtens artikel 4 van de richtlijn op haar rustende mededelingsverplichting niet is nagekomen, draagt de consument, indien hij de lening ingevolge het Duitse recht, zoals nader bepaald in de rechtspraak van het Bundesgerichtshof, moet terugbetalen, de in punt 52 van het onderhavige arrest vermelde risico's die inherent zijn aan kapitaalbeleggingen zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn.

In een situatie zoals die van het hoofdgeding had de consument, indien hem tijdig mededeling was gedaan van zijn recht van opzegging, evenwel kunnen voorkomen dat hij aan deze risico's zou worden blootgesteld.

In die omstandigheden verplicht de richtlijn de lidstaten om passende maatregelen te treffen om te voorkomen dat de consument de gevolgen moet dragen indien dergelijke risico's bewaarheid worden. De lidstaten moeten er dus op toezien dat de bank die haar verplichting om mededeling te doen niet is nagekomen, in deze omstandigheden de gevolgen van het intreden van deze risico's draagt, opdat de verplichting om de consumenten te beschermen wordt gewaarborgd.

In een situatie waarin de consument, indien de bank hem mededeling had gedaan van zijn recht van opzegging, had kunnen voorkomen dat hij zou worden blootgesteld aan de risico's die inherent zijn aan kapitaalbeleggingen zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, verplicht artikel 4 van de richtlijn de lidstaten dus om erop toe te zien dat hun wetgeving bescherming biedt voor de consumenten die niet hebben kunnen voorkomen dat zij aan dergelijke risico's werden blootgesteld, door maatregelen vast te stellen die voorkomen dat zij de gevolgen moeten dragen van het intreden van die risico's.

Zoals in punt 71 van het onderhavige arrest in herinnering is gebracht, staat het aan de nationale rechters om de nationale regeling zo veel mogelijk aldus uit te leggen dat het in punt 101 van dit arrest vermelde resultaat wordt verwezenlijkt.

Gelet op een en ander dienen de derde en de vierde vraag aldus te worden beantwoord dat de richtlijn zich er niet tegen verzet dat:

In een situatie waarin de consument, indien de bank de verplichting was nagekomen om hem mededeling te doen van zijn recht van opzegging, had kunnen voorkomen dat hij zou worden blootgesteld aan de risico's die inherent zijn aan kapitaalbeleggingen zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, verplicht artikel 4 van de richtlijn de lidstaten echter om erop toe te zien dat hun wetgeving bescherming biedt voor de consumenten die niet hebben kunnen voorkomen dat zij aan dergelijke risico's werden blootgesteld, door maatregelen vast te stellen die voorkomen dat zij de gevolgen van het intreden van die risico's moeten dragen.